Ekspert rynków Europy Środkowej i Wschodniej; doktoryzuje się z ochrony konsumentów na rynku usług finansowych.
Astana, Kazachstan (Flickr CC By NC ND petrOlly)
Przez lata Kazachstan kojarzony był z Rosją i traktowany jako jej satelita, co miało uzasadnienie i geograficzne, i historyczne. Ten związek był tak silny, że oba państwa postanowiły usankcjonować współpracę, tworząc porozumienie na kształt Unii Europejskiej. Tak powstała Unia Celna i Eurazjatycka Wspólnota Gospodarcza, którą na początku stycznia 2015 r. zastąpi Eurazjatycka Unia Gospodarcza. Z punktu widzenia Astany integracja przekroczyła już jednak akceptowalną granicę i na dłuższą metę zagraża samodzielności kraju. Powoli, ale konsekwentnie następuje zwrot w kierunku Chin.
Współpraca Kazachstanu i Rosji nadal odbywa się poprawnie, choć nie bez zgrzytów. Kazachów bardzo uraziła opinia, jakoby do niedawna nie mieli żadnej państwowości. To kontrowersyjne zdanie wyraził prezydent Rosji Władimir Putin podczas wykładu na obozie młodzieżowym nad jeziorem Seliger. Niezręczność nie doprowadziła do afery dyplomatycznej, jednak była młynem na wodę dla wszystkich, którzy obawiają się, że po aneksji Krymu i wkroczeniu na wschodnią Ukrainę Rosja zechce zająć te tereny Kazachstanu, które są zamieszkane przez ludność rosyjską. Kazachowie (podobnie jak i Białorusini, czyli trzeci filar Unii Celnej) obawiają się, że także ich państwowość może być zagrożona, a Rosja, pod pozorem ochrony swoich obywateli, zażąda jakichś ustępstw terytorialnych. Już w kwietniu 2014 r. rosyjski ambasador w Astanie został wezwany do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, by wytłumaczyć się ze słów jednego z wysokich urzędników, który powiedział, że gdyby mieszkańcy Kazachstanu chcieli przyłączyć się do Rosji, to należałoby im to umożliwić.
Odkąd Putin stara się propagować współpracę polityczną w ramach Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej, Kazachstan mniej entuzjastycznie odnosi się do pomysłu jakiejkolwiek współpracy. Niechęć może dziwić o tyle, że to prezydent Nursułtan Nazarbajew był autorem pomysłu współpracy w ramach silnej organizacji wzorowanej na Unii Europejskiej, tyle że pierwotnie miała to być wyłącznie współpraca gospodarcza, utworzenie strefy wolnego handlu i ujednolicenie prawa. Nie było mowy o wspólnej walucie czy pogłębianiu integracji politycznej.
Kazachstan stara się zresztą coraz bardziej wychodzić z rosyjskiego cienia i działać samodzielnie. Zaraz po wprowadzeniu przez Rosję sankcji przeciwko 32 państwom Kazachowie oświadczyli, że ich kraj nie zbojkotuje wymienionych na liście towarów z Zachodu ani nie planuje żadnych działań mających na celu ograniczenie dostaw zachodnich towarów na rynek rosyjski przez swoje terytorium. Oznacza to, że Kazachstan od samego początku dopuszczał możliwość ich reeksportu do Rosji. Z jednej strony Kazachstan nie chciał wypowiadać obowiązujących umów handlowych, z drugiej – dba o dobre relacje z Unią Europejską, dla której nie chce być już tylko egzotycznym azjatyckim krajem, tylko najważniejszym partnerem w regionie. Jest i trzecia motywacja – chęć pokazania Rosji, że Astana nie będzie działać pod dyktando Moskwy.
Kazachstan to kraj, w którym nie są szanowane prawa człowieka, opozycja nie istnieje (jej przywódcy odbywają kary wieloletniego pozbawienia wolności za „działania chuligańskie”, nawoływanie do obalenia władzy i podobne przewinienia), a władze brutalnie duszą wszelkie przejawy społecznego niezadowolenia. Świat na poważnie przyjrzał się sytuacją w tym kraju po masakrze strajkujących w mieście Zhanaozen w 2011 r. Same strajki zaczęły się kilka miesięcy wcześniej i początkowo miały charakter pokojowy: kilkanaście tysięcy kazachskich robotników domagało się podwyżek płac i lepszych warunków pracy oraz rejestracji niezależnych związków zawodowych. Przez pół roku nie udało się wypracować żadnego porozumienia. Władze postanowiły zakończyć strajk bez względu na cenę i 16 grudnia 2011 r. nakazały policji dokonać pacyfikacji. Oficjalnie zginęło 17 osób, jednak naprawdę życie straciło około 100 uczestników strajku, a dziesiątki pozbawiono wolności za udział w antyrządowych wystąpieniach.
Dlaczego Europa oburza się na nieprzestrzeganie praw człowieka np. na Białorusi, a nad sytuacją w Kazachstanie – która wydaje się jeszcze dramatyczniejsza – przechodzi do porządku dziennego? Przez odległość. Kazachstan leży tak daleko od Berlina czy Brukseli, że sytuacja w nim nie dostanie się na czołówki gazet. Drugim powodem jest atrakcyjność Kazachstanu jako partnera handlowego. To najsilniejsze państwo regionu, które samo wychodzi z inicjatywą do zachodnich inwestorów i czuje potrzebę otwarcia się na Zachód. A jako że rynek jest chłonny, firmom z Europy Kazachstan może wydawać się ciekawszym partnerem niż tracąca wiarygodność Rosja czy pozostałe kraje Azji Środkowej, w których wciąż brakuje infrastruktury i kapitału dla rozwoju biznesu.
Polskie firmy też są w Kazachstanie obecne. Dotychczas nie był to jakiś zasadniczy kierunek ekspansji polskiego kapitału, jednak w związku z coraz trudniejszym funkcjonowaniem na rynku rosyjskim, część z nich może przenieść się właśnie tutaj.
Polskie inwestycje bezpośrednie w Kazachstanie wyniosły 144,5 mln dol. (dane na koniec I kwartału 2014 r.). Zarejestrowanych jest tu około 160 podmiotów gospodarczych z udziałem kapitału polskiego. Dla porównania, w 2004 r. były 73. W 2012 r. ówczesny minister gospodarki Waldemar Pawlak zapowiedział, że Kazachstan będzie jednym z pięciu – obok Algierii, Brazylii, Kanady i Turcji – perspektywicznych rynków, wobec których Polska będzie realizować trzyletni program promocji polskiej gospodarki.
Polskie firmy działają przede wszystkim w sektorze naftowo-gazowym (np. Petrolinvest, Drill-Lab Kazachstan, Exalo Drilling). Ta ostatnia jest jedną z największych spółek na rynku wierceń lądowych w Europie Środkowej i Wschodniej i należy do grupy PGNiG. We wrześniu rozpoczęła realizację dużego kontraktu na rynku kazachskim, który polega na wykonaniu pięciu otworów o planowanej głębokości około 2000 m. W Kazachstanie działają także dwie polskie firmy farmaceutyczne – Polpharma i Polfa.
Z danych Ministerstwa Gospodarki wynika, że Kazachstan jest czwartym partnerem handlowym Polski wśród krajów Wspólnoty Niepodległych Państw, zaś uwzględniając naszą całą wymianę handlową z zagranicą, Kazachstan był w 2013 r. na 39. miejscu pod względem wielkości polskiego eksportu i na 40. pod względem wielkości importu.
Kazachstan stara się zachęcić obcy kapitał przez stosowanie różnego rodzaju zachęt finansowych. Firmy, które zainwestują w Kazachstanie ponad 20 mln dol., mogą liczyć na zwrot 1/3 poniesionych kosztów oraz 10-letnie zwolnienie z podatków korporacyjnego i gruntowego. Wejście na ten rynek daje automatycznie obecność w całej Unii Eurazjatyckiej, co jest dodatkową zachętą do ekspansji.
Gospodarka Kazachstanu nie bazuje tylko na energii.
– Kazachstan jest samowystarczalny, gdy chodzi o produkcję żywności, jest największym na świecie producentem uranu, posiada pokłady węgla i ma wszystkie inne pierwiastki z tablicy Mendelejewa – przypomina cytowany przez „Financial Times” Yerlan Syzdykov z Pioneer Investments.
Mimo to coś nie pozwala przedsiębiorcom i menedżerom zagranicznych firm zupełnie spokojnie prowadzić biznes. Po pierwsze nie wiadomo, kto przejmie schedę po rządzącym od 23 lat prezydencie Nazarbajewie i w jakim kierunku pójdzie Kazachstan? Czy będzie wiernie trwać przy Rosji, czy też skieruje się na wschód – ku Chinom?
Im bardziej Rosja naciska na współpracę, tym bardziej Kazachstan szuka alternatywy. Wiele ciekawych pomysłów zgłaszają Chiny. Prezydent Chin Xi Jinping zaproponował wybudowanie Ekonomicznego Pasa Jedwabnego Szlaku, który miałby wzmocnić współpracę Chin z państwami Azji Centralnej poprzez budowę infrastruktury transportowej, wzrost wymiany handlowej i likwidację barier w handlu, a w odleglejszej perspektywie – stworzenie strefy wolnego handlu. Do inicjatywy nie została zaproszona Rosja, bo to Chiny chcą nadawać tempo rozwojowi wydarzeń, a jeden projekt nie może mieć dwóch liderów.
Szlak nie jest jedyną wspólną kazachsko-chińską inicjatywą. Strony opracowują program średnio- i długoterminowego rozwoju wzajemnej współpracy handlowej i gospodarczej do roku 2020. Powołały radę przedsiębiorczości, trwa budowa autostrady Europa Zachodnia – Zachodnie Chiny (na Kazachstan przypada to 2787-km. Odcinek). Astana dostarcza też Chinom gaz.
Chiny są wygodnym partnerem: nie narzucają swoich rozwiązań politycznych, oczekują tylko korzystnych kontaktów i terminowego ich realizowania. Jeszcze w latach 90. XX w. w Kazachstanie (jak i zresztą w całej Azji Centralnej) silne był nastroje antychińskie; obawiano się, ż Pekin zechce przejąć hegemonię po Związku Radzieckim. Państwo Środka mogło łatwo podporządkować sobie zwłaszcza te kraje, które nie mają żadnych surowców i w rezultacie nie mogą kierować swoją gospodarką, np. Kirgizję. Były to obawy na wyrost, bo Chiny oczywiście są zainteresowane ekspansją w głąb Azji Środkowej, ale tylko w wymiarze gospodarczym. Kazachstanowi zdaje się to nie przeszkadzać, a w kontekście wydarzeń na Ukrainie Chiny wydają się bezpieczną przystanią.
Zasoby energetyczne sprawiają, że Kazachstanu jest pożądanym partnerem dla Chin, które nie chcą całości swych potrzeb energetycznych realizować z jednego źródła (czyli wyłącznie z Rosji, choć Gazprom byłby takim obrotem wydarzeń zachwycony). Wygląda więc na to, że kraje mają o czym ze sobą rozmawiać, a jako że do rozmów chciałaby zostać dopuszczona Moskwa, może się okazać, że atmosfera między założycielami Eurazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej będzie się nadal psuła.
OF
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
