Obserwowany od połowy lat 90. XX wieku do połowy pierwszej dekady XXI w. rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych (information and communication technology, ICT) – w tym pojawienie się platform internetowych, takich jak Google i Amazon, a także upowszechnienie internetu i systemów informacyjnych w miejscach pracy – bywa z entuzjazmem przedstawiany jako zapowiedź nowej ery wzrostu gospodarczego. Korzyści z „rewolucji teleinformatycznej” łatwo zauważyć w statystykach wydajności pracy dla USA, w których średnioroczna stopa wzrostu wydajności w prywatnej gospodarce rynkowej niemal się podwoiła, z 1,54 proc. rocznie w latach 1977-1995 do 2,89 proc. w latach 1995-2005.
Ponieważ technologia rewolucji teleinformatycznej z niewielkim opóźnieniem podbiła cały świat, należałoby oczekiwać, że w miarę wprowadzania tego samego sprzętu komputerowego i oprogramowania oraz usług internetowych podobne przyspieszenie wzrostu wydajności pracy nastąpi w krajach Europy Zachodniej. Co więcej, zważywszy na ciągłe innowacje na rynku komputerów osobistych i przenośnych, zwłaszcza pojawienie się tabletów i smartfonów po obu stronach Atlantyku, spodziewalibyśmy się kontynuacji dynamicznego wzrostu wydajności pracy – takiego jak w USA w latach 1995-2005 – przez większą część kolejnej dekady.
Dane jednak nie świadczą, by coś takiego się stało – nie widać ani szybszego wzrostu wydajności w Europie po roku 1995, ani jego przyspieszenia po roku 2005 po obu stronach Atlantyku.
Historyczne statystyki nasuwają dwa pytania:
Te zagadki staramy się rozwikłać w naszej najnowszej pracy (Gordon i Sayed, 2020). Podobnie jak w naszych wcześniejszych analizach odpowiedzi poszukujemy, badając dane branżowe KLEMS dla USA i UE10 w celu zidentyfikowania branż odpowiedzialnych za przyspieszenia i opóźnienia dynamiki wydajności.
Odpowiedź na pierwszą część naszej zagadki – dotyczącą nietrwałego charakteru wzrostu dynamiki wydajności pracy w USA – może przynieść interpretacja rewolucji teleinformatycznej jako przejściowego szoku technologicznego. Gospodarka ciągle odnosi korzyści z przejściowych wstrząsów – postępów w rozwoju technik zarządzania i modeli sprzętu, które dźwigają potencjał produkcyjny o całe piętro wyżej, przejściowo zwiększając dynamikę wydajności pracy. Takie przejściowe szoki są czymś odmiennym od długotrwałych wstrząsów technologicznych, czyli ciągłej ewolucji technik i konstrukcji, która generuje stałą stopę wzrostu wydajności. Naszym zdaniem fakt, że pozytywny wpływ wprowadzenia ICT w USA nie utrzymał się po roku 2005, uzasadnia twierdzenie, że szok ten, choć silny, był przejściowy. Pogląd o „tymczasowości” szoku ICT podziela również Fernald (2015).
Większość naszych rozważań skupia się na drugiej kwestii: dlaczego Europa Zachodnia nie zdołała zdyskontować tego przejściowego wstrząsu w obszarze ICT? Dla wyodrębnienia sektorów gospodarki w największym stopniu odpowiedzialnych za różnicę dynamiki wydajności po obu stronach Atlantyku obejmujemy badaniem 27 branż i dzielimy je na trzy grupy ze względu na rolę ICT:
Nasze branże można podzielić na „wytwarzające towary” – obejmujące takie sektory jak rolnictwo, przemysł produkcyjny i budownictwo – i „świadczące usługi” – obejmujące pozostałe typy działalności, np. handel detaliczny i hurtowy, finanse, administrację i transport. Ze złożenia trzech grup ICT i podziału na towary/usługi uzyskujemy sześć kategorii branżowych do analizy.
Szeregujemy w porządku malejącym sześć naszych kategorii według udziału we wzroście wydajności w USA po roku 1995. Usługi stosujące ICT odpowiadają za niemal połowę wzrostu dynamiki wydajności w USA, podczas gdy „usługi niezwiązane z ICT” nie wnoszą żadnego wkładu. Zauważmy, że branże „usług z zastosowaniem ICT” obejmują handel detaliczny i hurtowy, które w USA skorzystały na rozwiązaniach takich jak skanowanie kodów kreskowych, komputerowe zarządzanie zapasami i rozwój hipermarketów.
Możliwość wykorzystania potencjału ICT w handlu europejskim była ograniczona ze względu na małe rozmiary placówek w centrach miast oraz restrykcje w użytkowaniu ziemi, które nie pozwoliły na rozwój hipermarketów na terenach podmiejskich i pozamiejskich.
Możliwość wykorzystania potencjału ICT w handlu europejskim była ograniczona ze względu na małe rozmiary placówek w centrach miast.
Drugi co do wielkości udział w przyspieszeniu wzrostu po roku 1995 w USA mieli „wytwórcy towarów ICT” – kategorii obejmującej producentów sprzętu informatycznego. Pomimo ich zaledwie 3-procentowego udziału w wartości dodanej wytwarzanej w gospodarce rynkowej, producenci sprzętu elektronicznego znacznie przyczynili się do wzrostu wydajności, ponieważ po roku 1995 wyniósł on w tej kategorii 7 punktów procentowych. Końcówka lat 90. XX w. to okres dynamicznych innowacji i spadku cen produkcji mikroprocesorów półprzewodnikowych – w tym okresie opisywane przez prawo Moore’a tempo (podwajanie się liczby tranzystorów w mikroprocesorze co dwa lata) uległo przejściowemu przyspieszeniu. W Europie natomiast ta sama branża notowała znacznie wolniejszy wzrost wydajności, bez przyspieszenia po roku 1995, co sugeruje, że europejscy producenci nie byli w stanie wykorzystać owoców innowacji związanych z półprzewodnikami.
Branże producentów „towarów niezwiązanych z ICT” w USA w istotny sposób przyczyniły się do wzrostu wydajności po roku 1995. Wynika to częściowo z przyspieszenia o ponad 6 punktów procentowych w branży naftowej przy braku statystycznie istotnych dowodów na udział w ożywieniu producentów „towarów niezwiązanych z ICT”. Te dane biorą w nawias często pojawiające się w literaturze stwierdzenie, jakoby rewolucja teleinformatyczna była w sposób wyłączny odpowiedzialna za ożywienie wzrostu w USA po roku 1995.
Z drugiej strony producenci „towarów niezwiązanych z ICT” – wraz z usługodawcami stosującymi ICT – są głównymi winowajcami spowolnienia wzrostu w Europie po roku 1995.
„Wytwórcy usług ICT” reprezentują sektor informacyjny i telekomunikacyjny. Obie te branże wnoszą podobny, dodatni wkład do zmiany dynamiki wydajności w USA i UE10. Odnotowały one wysoki wzrost wydajności, wspierany rosnącym popytem na usługi internetowe i mobilne. Chociaż Europa nie dorównywała wynikom USA w produkcji sprzętu komputerowego, osiągnęła równie szybki wzrost wydajności w tworzeniu oprogramowania i innych usług. Ta kategoria to jedyna grupa branż, której wyniki w USA i w UE10 są podobne.
Zaledwie 0,04 punktu procentowego przyspieszenia wzrostu w USA można przypisać „towarom stosującym ICT”, co potwierdza, że w USA korzyści z ICT koncentrowały się głównie w usługach. Tak więc kanałów, przez które ICT przyczyniła się do ogólnego ożywienia wzrostu wydajności w USA, należy szukać w firmach świadczących usługi – zarządzania personelem i zapasami, komunikacji w internecie, analizy danych – bardziej niż w zakładach produkcyjnych czy budowach, typowych dla produkcji towarów (ze znaczącym wyjątkiem w postaci samych producentów sprzętu ICT).
Wydaje się, że w Europie ICT odegrała skromną rolę. Udział grupy wytwórców „towarów z wykorzystaniem ICT” w osłabionym zagregowanym wzroście w UE10 wyniósł 0,11 punktu; jest to dużo mniej niż udział o wartości 0,32 punktu producentów „towarów niezwiązanych z ICT”. Może to sugerować niewielki efekt wspierający inwestycji ICT dla produkcji towarów w Europie – wzrost wydajności nadal spowalniał, lecz znacznie łagodniej, niż gdyby owe branże nie inwestowały w ICT. W przeciwieństwie do zastosowania ICT w produkcji towarów, dzięki któremu spowolnienie zostało osłabione, jej zastosowanie w usługach bynajmniej nie pomogło, zważywszy na duży ujemny wkład usługodawców stosujących ICT do wzrostu wydajności.
Dochodzimy do wniosku, że różnice w samych inwestycjach ICT wyjaśniają mniej niż 20 proc. różnicy dynamiki wydajności w USA i UE10 w latach 1995-2005. To znaczy, że gdyby UE10 zainwestowało w ICT tę samą kwotę co analogiczne branże w USA, wyjaśniłoby to jedynie 0,2 z 1,3 punktu procentowego różnicy pomiędzy zagregowanym wzrostem wydajności w USA i w UE10 w latach 1995-2005. Sugeruje to, że istniały jakieś głębsze, strukturalne czynniki, które nie pozwoliły Europie Zachodniej wykorzystać zalet tych inwestycji poczynionych w ICT. Możliwe przyczyny obejmują elastyczność rynków pracy, otoczenie konkurencyjne czy brak pełnej integracji rynku UE, przez co poszczególne branże nie mogły działać na skalę możliwą w USA.
Nasza praca odpowiada na kilka nierozwiązanych jeszcze zagadek różnicy wzrostu wydajności po obu stronach Atlantyku. Sugerujemy, że
Potrzeba dalszych badań na poziomie poszczególnych branż, by uzupełnić nasze wnioski o przyczyny braku reakcji UE10 na inwestycje w ICT, w tym strukturalne bariery rozwoju współczesnego handlu detalicznego i niewystarczające rozmiary rynku dla zrealizowania korzyści skali wynikających z zastosowania ICT.
Robert J. Gordon -Stanley G. Harris Professor in the Social Sciences and Professor of Economics at Northwestern University; CEPR Research Fellow
Hassan Sayed – Graduate student in Economics, Princeton University
Artykuł ukazał się na portalu VoxEU
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
