Autor: Piotr Arak

Dyrektor Polskiego Instytutu Ekonomicznego

Polska – kraj dzietności niższej niż w Chinach

Polska ma bardzo niski poziom dzietności, niższy niż większość bliższych i dalszych krajów europejskich. Wyraźna jest kulturowa różnica pomiędzy tymi krajami – nie tyle w poziomie bogactwa, ile w jakości życia. Jak rozwój gospodarczy i różne polityki wsparcia rodzin działają na matki?
Polska - kraj dzietności niższej niż w Chinach

(infografika Dariusz Gąszczyk)

Współczynnik dzietności ogólnej (TFR) jest w Polsce na jednym z najniższych poziomów ze wszystkich krajów świata – według ONZ Polska pod tym względem zajmuje 189 miejsce na 200 krajów i terytoriów zależnych. TFR wynosi u nas 1,31. Dzietność niższą od Polski ma Słowacja, Grecja, Węgry, Hiszpania, Bośnia i Hercegowina, Portugalia, Mołdawia, Korea, Singapur, Hong-Kong i chińskie Makao (to ostatnie ma TFR na poziomie 1,19).

W ostatnich latach udało się zwiększyć wskaźniki dzietności na Białorusi (głównie przez zwiększenie wydatków na świadczenia rodzinne, z 1,3 do 1,6), o której myśleliśmy, że jest w tak samo złej sytuacji demograficznej, co Polska. Nawet, Chiny które zakazywały przez dziesięciolecia swoim mieszkańcom posiadania więcej niż jednego dziecka mają TFR wynoszący 1,55.

Wśród państw europejskich najwyższy wskaźnik ma zaś Francja – 2, ale wśród rdzennych Francuzów jest to 1,7, Islandia – 1,96 oraz Szwecja i Wielka Brytania – 1,92.

Kraje rozwinięte można podzielić dwie grupy: te w których TFR utrzymuje się na poziomie powyżej 1,7 oraz te, w których nie przekracza 1,5. Wyraźna jest kulturowa różnica pomiędzy tymi grupami krajów. Grupa pierwsza zawiera kraje skandynawskie, wszystkie kraje anglo-, francusko- i holenderskojęzyczne. Grupa druga zawiera wszystkie kraje południowoeuropejskie, wszystkie kraje niemieckojęzyczne i wszystkie rozwinięte kraje azjatyckie. Jest to podział pomiędzy krajami, w których istnieje silne wsparcie dla osób posiadających dzieci, a tymi, w których tego wsparcia brakuje. Inne analizy pokazują, że są to przede wszystkim kraje nie tyle o najwyższym poziomie bogactwa, ile o najwyższej jakości życia mierzonej HDI.

Polska niestety zalicza się do grupy drugiej w której wsparcie jest dopiero budowane.

W większości z innych krajów Europy Środkowej i Wschodniej, które kiedyś należały do tej grupy współczynnik dzietności był niższy niż w krajach zachodniej i południowej Europy w tej samej grupie – w 2004 r. najwyższy współczynnik miała Estonia – 1,47, najniższy Polska i Czechy – 1,23. W kolejnych latach w wielu krajach nastąpił jednak znaczący wzrost dzietności. Szczególnie widoczny był on w krajach bałtyckich oraz krajach południowo – wschodniej Europy (Słowenia, Chorwacja, Bułgaria, Rumunia) – w ostatnich latach współczynnik dzietności przekraczał 1,5. W Czechach istotne zwiększenie TFR nastąpiło w latach 2008-2010 – do 1,51.

Wzrost gospodarczy jako antykoncepcja

Tak przynajmniej wynika z historii gospodarczej i społecznej XIX i XX wieku. Wraz z rozwojem gospodarczym i bogaceniem się społeczeństw, dzietność maleje. Związane jest to ze świadomym planowaniem rodziny, procesem edukacji i zwiększających się aspiracji kobiet. Globalny TFR wynosił w latach 1950-1955 blisko 5, czyli tyle dzieci przypadało na jedną kobietę. 60 lat później wskaźnik ten był już dwa razy niższy. Zmniejszył się on w każdym kraju i na każdym kontynencie – w Afryce z astronomicznych 6,6 na 4,7, a w Europie z relatywnie wysokiego poziomu 2,7 do 1,6. Największy spadek miał jednak miejsce w Azji – spadł z 5,8 do 2,2. Współczynnik spadł nawet w USA, pomimo przenoszenia przez imigrantów modeli rodzin z krajów pochodzenia – w latach ‘50 dzietność wynosiła tam 3,3, obecnie tylko 1,9.

(infografika DG)

(infografika DG)

Dzietność spadła także w państwach muzułmańskich. Obecnie na jedną matkę przypada statystycznie średnio 3,7 dziecka. W latach ’50 i ‘60 było ich ponad 9, a w 1970 r. – 6,2. W tej grupie są jednak państwa, których wskaźniki dzietności są zbliżone do krajów zachodnich i wynoszą mniej niż 2,1 – np. Arabia Saudyjska i Albania. ONZ musiał kilkakrotnie korygować prognozy dla krajów muzułmańskich, bo spadek liczby urodzeń okazał się większy niż prognozowano.

Zgodnie z estymacjami do 2050 r. współczynnik dzietności ma w tych krajach spaść o kolejne 38 proc. Narastać tam będą te same problemy, co w Europie i krajach rozwiniętych – zmniejszająca się liczba osób w wieku produkcyjnym i starzejące się społeczeństwo.

Małe rodziny i stare społeczeństwa to przyszłość świata – ten proces dotyka teraz państwa muzułmańskie, a wkrótce obejmie także Afrykę. Polska podąża drogą dobrze znanego trendu.

Przez ostatnie lata dzietność spadła najmniej przede wszystkim w Finlandii, Danii, Szwecji, Norwegii i Holandii. Te kraje notowały spadki dzietności w latach 50., później współczynnik zaczął rosnąć. Dlaczego? Zawdzięczają to głównie działaniom państwa. Na tej liście jedną z najwyższych pozycji ma zaś wyższe zatrudnienie kobiet – głównie w sektorze publicznym, umożliwienie im pracy na część etatu; dostęp do żłobków i przedszkoli oraz świadczenia pieniężne zmniejszający koszt początkowy posiadania dziecka.

Polska wydaje się znajdować dopiero na pierwszym etapie rozwoju polityki rodzinnej. Jak widać na grafice obok tekstu przygotowanej przez znanego duńskiego socjologa Gøstę Esping-Andersena, w kolejnym etapie będziemy mieć jeszcze niższą dzietność – chyba, że zadziała polityka mająca na celu ułatwienie w wychowywaniu dziecka z łączeniem ról zawodowych, jak np. w Holandii.

W Polsce zaledwie 33 proc. kobiet może negocjować ze swoim pracodawcą rozkład czasu pracy, w przypadku mężczyzn ten odsetek wynosi 44 proc. W krajach OECD nie ma tak wielkich różnic w możliwości bilansowania czasu pracy i potrzeb rodzinnych między mężczyznami i kobietami (odpowiednio 44 i 41 proc.). Nawet w Turcji 41 proc. kobiet ma wpływ na swój czas pracy. W Niemczech 47 proc., w Danii 57 proc., a w Szwecji i Holandii przeszło 60 proc. Ponadto w Luksemburgu, Niemczech, Szwecji i Holandii odsetek kobiet które mogą ustalać swój czas pracy jest wyższy niż w przypadku mężczyzn.

Brak siły negocjacyjnej z pracodawcami przekłada się na niezbyt wysoka ocenę Polaków tzw. work-life balance. Przeciętna ocena możliwości bilansowania czasu zawodowego i rodzinnego wynosi w Polsce 7,8 na 10-stopniowej skali. W większości krajów z wysokim TFR wartości tego wskaźnika są wyższe – we Francji, Niemczech, Belgii – 7,9, w Holandii, Wielkiej Brytanii – 8,1, w Szwecji – 8,3, w Finlandii 8,5 a w Danii aż 8,6.

Co działa na kobiety

Na wyższym etapie wzrostu gospodarczego trzeba kobietom ułatwić pracę i wychowywanie dziecka, ale także zagwarantować włączenie społeczne – wynika z pracy Esping-Andersena. Są także inne polityki, które mogą być skuteczne. OECD analizując co w największym stopniu wpływa na TFR i liczbę urodzeń porównywało różne polityki wprowadzone w krajach rozwiniętych i ich skuteczność wpływania na TFR.

(infografika DG)

(infografika DG)

Najskuteczniejsze okazały się transfery pieniężne podnoszące dochód do dyspozycji, choć – jak zaznaczają sami analitycy – najczęściej było to związane z odroczonymi ciążami, które „zrealizowały się” w momencie, gdy weszła w życie zmiana wprowadzająca dodatkowe świadczenia.

Z podobnym zjawiskiem możemy spotkać się w Polsce, gdy więcej par będzie celować, by móc skorzystać z nowych świadczeń. Wyższe świadczenia rodzicielskie to także ważny element wpływający na dzietność. Zgodnie z nowelizacją ustawy o świadczeniach rodzinnych od 2016 r. każda matka w Polsce (niezależnie czy bezrobotna, czy pracująca na umowę o dzieło) może dostać tysiąc złotych na okres urlopu rodzicielskiego.

Wzrost wydatków publicznych ogółem jest istotny, prawie tak samo, jak wzrost uczestnictwa w żłobkach. Wpływ ma także dłuższy urlop rodzicielski i wychowawczy, ale najmniejszy ze wszystkich wymienianych bodźców.

Efekty wzrostu świadczeń rodzinnych i wychowawczych w różnych krajach są podobne. Guy Laroque i Bernard Salanie pokazują , że gdyby we Francji wprowadzono dodatek 150 euro (coś podobnego do naszego 500 zł) można by uzyskać wzrost dzietności, ale przy jednoczesnym spadku aktywności zawodowej kobiet.

Gdy w Wielkiej Brytanii 20 lat temu zreformowano system świadczeń rodzinnych okazało się, że wypłacane bezwarunkowo child benefits szły także na alkohol i zaspokajanie innych potrzeb rodziców, a nie dzieci. Choć, trzeba zaznaczyć, nie oznacza to, że rodzina nie wydawała więcej na potrzeby dzieci, bo ogólnych dochód do dyspozycji był większy.

W Rosji po wprowadzeniu w 2007 r. świadczeń wypłacanych od drugiego dziecka (11 tys. dolarów rocznie) udało się podwyższyć TFR o 0,15, a także zwiększyć o 10 proc. liczbę gospodarstw mających „dwoje i więcej” dzieci.

Do podobnych wniosków doszły też ekonomistki z SGH, które na podstawie przeglądu literatury w 2012 r. uznały, że największą skutecznością odznaczają się świadczenia wypłacane od drugiego dziecka i dostępność żłobków umożliwiających łącznie ról przez kobiety.

>> czytaj również: Długoterminowa polityka rodzinna. Coś więcej niż program 500+

Jakiego wsparcia oczekują matki-Polki

W Polsce statystycznie nie ma problemu z chęcią jednego dziecka – cztery piąte młodych bezdzietnych Polek chce mieć dziecko. Gorzej jest, gdy mówimy o drugim i kolejnych, gdzie ta chęć stopniowo maleje.

(infografika DG)

(infografika DG)

 

Dlaczego kobiety nie chcą mieć dzieci? CBOS pytał i oto. Kobiety w wieku 18–45 lat najczęściej (56 proc.) twierdzą, że nie planują już dzieci z powodu zaspokojenia potrzeb prokreacyjnych. Wybór tej odpowiedzi w naturalny sposób warunkuje liczba posiadanych dzieci.

Dla licznej grupy kobiet barierą powiększenia rodziny jest sytuacja materialna. Respondentki najczęściej deklarowały, że nie stać ich na jeszcze jedno dziecko (21 proc.), wskazywały na brak odpowiednich warunków mieszkaniowych (8 proc.), a także wyrażały obawy przed pogorszeniem poziomu życia (5 proc.). Co druga kobieta w wieku 18–33 lata nieplanująca potomstwa (51 proc.) i co piąta w wieku 34–45 lat (20 proc.) nie decyduje się na (kolejne) dziecko ze względu na sytuację materialną.

Według Diagnozy Społecznej z 2015 roku 2 mln osób mogłoby mieć dziecko, ale uniemożliwiają im to przede wszystkim warunki materialne i brak wsparcia w opiece nad dziećmi. Dla najbogatszych problemem nie jest realny niedostatek, ale aspiracje i chęć zapewnienia dzieciom odpowiednio wysokiego poziomu życia.

22 proc. jest przekonanych, że nie uda im się pogodzić obowiązków zawodowych z opieką nad dzieckiem; 13 proc. boi się utraty pracy w wyniku ciąży lub po powrocie z urlopu wychowawczego. Zaledwie dla 2 proc. ważniejszy jest rozwój zawodowy niż dziecko. 22 proc. po prostu nie chce mieć dziecka.

Odpowiadając na pytanie o problemy związane z zapewnieniem dzieciom opieki, ankietowane przez CBOS najczęściej wskazywały na zbyt wysokie koszty zatrudnienia opiekunki (61 proc.). Mniej więcej co trzecia matka objęta badaniem mówiła w tym kontekście o braku wolnych miejsc w żłobku lub przedszkolu (35 proc.), zbyt wysokich opłatach za nie (35 proc.) czy też o braku w rodzinie kogoś, kto mógłby zająć się dziećmi (30 proc.). Respondentki zgłaszały też problemy wiążące się z niedostosowaniem godzin otwarcia instytucji opieki na dziećmi do godzin pracy (26 proc.), brak przedszkoli lub żłobków w pobliżu (22 proc.) oraz świetlic szkolnych (18 proc.).

Na pierwszy rzut oka widać, że potrzebne w naszym kraju jest przede wszystkim wsparcie materialne podnoszące dochody do dyspozycji rodzin. Dlatego – także przez pryzmat doświadczeń innych państw – program 500+, który wchodzi w życie wcale nie musi być złym rozwiązaniem. Natomiast, to czego w Polsce brakuje by dojść do poziomów dzietności obserwowanych w krajach północy, to przede wszystkim szeroko rozumiane partnerstwo płci. Zarówno w domu jak i na rynku pracy. Zmiana w tym zakresie to jedyna droga, by Polki rzeczywiście chciały rodzić więcej dzieci.

Za pomoc przy powstaniu tego tekstu pragnę podziękować dr hab. Michałowi Brzezińskiemu z WNE UW.

 

(infografika Dariusz Gąszczyk)
(infografika DG)
(infografika DG)
(infografika DG)

Otwarta licencja


Tagi


Artykuły powiązane

Ziemia będzie się wyludniać

Kategoria: Społeczeństwo
Większość osób czytających ten tekst dożyje chwili, gdy liczba ludności na Ziemi zacznie się zmniejszać. Wielu ekspertów szacuje, że ten moment może nadejść około 2050 r. – piszą Darrell Bricker i John Ibbitson w książce „Empty Planet: The Shock of Global Population Decline”.
Ziemia będzie się wyludniać