Sprawiedliwe społeczeństwo – John Rawls i jego teoria
Zgodnie ze znaną definicją sformułowaną przez rzymskiego prawnika Ulpiana Domicjusza sprawiedliwość określamy jako stałą wolę oddania każdemu tego, co mu się należy. Głód sprawiedliwości i ładu jest jedną z najważniejszych ludzkich tęsknot. Zżymamy się, gdy widzimy bezkarnych przestępców, utyskujemy na brutalność wielkiej polityki, w której silne państwa dominują nad słabszymi, bezwzględnie je niszcząc i eksploatując. Krzycząca niesprawiedliwość potęguje w nas uczucie bezradności i bezsiły, sprzyjając społecznej anomii. Trudno się zatem dziwić, że zagadnienie sprawiedliwości ogniskuje naszą uwagę, będąc zarazem przedmiotem dociekań myślicieli religijnych, filozofów oraz intelektualistów.
Pojęcie sprawiedliwości obejmuje szerokie spektrum zagadnień i zawiera kilka odmian. Z tego też względu warto przypomnieć, że sprawiedliwość prawna reguluje związki między jednostką a społeczeństwem, co oznacza, że jednostka podporządkowuje się wyznaczonym ramom, komutatywna (wymienna) określa relacje indywidualne między poszczególnymi ludźmi. Sprawiedliwość społeczna, nazywana także dystrybutywną, opisuje zaś stosunek społeczeństwa wobec jednostki, dookreślając charakter relacji społeczno-ekonomicznych w ramach wspólnoty politycznej. W uproszczeniu można określić ją mianem działań służących niwelowaniu nierówności – w szczególności ekonomicznych – wśród jednostek będących członkami wspólnoty społeczno-politycznej.
Ponad pół wieku temu John Rawls, amerykański filozof, wykładowca m. in. na uniwersytecie Cornella i Harvarda, przedstawił swoją teorię sprawiedliwości, która stanowiła próbę stworzenia porządku społecznego, umożliwiającego nakreślenie ram dla wspólnoty kierującej się zasadą bezstronności. Projekt osadzony został w formule liberalnej demokracji, której celem winno być stworzenie równych szans dla wszystkich. Rawls postawił sobie i wszystkim czytelnikom pytanie, jak sprawiedliwie i bezstronnie urządzić świat, w którym jednostka funkcjonuje w ramach wspólnoty? Zachęcał do rozważań, skupiających się na zagadnieniu: jak żyjemy i w jaki sposób nasza pozycja społeczna wpływa na życie nasze i innych osób. W odpowiedzi zaproponował eksperyment myślowy, który nazwał „zasłoną niewiedzy” (veil of ignorance).
Sprawiedliwy porządek społeczny
Wyobraźmy sobie, że mamy zaprojektować dobre, sprawiedliwe społeczeństwo. Nie wiemy jednak, jaką pozycję w nim zajmiemy. Nie dysponujemy również wiedzą dotyczącą naszego statusu materialnego, stanu zdrowia, zdolności, urody. Nie wiemy nic – ani o sobie, ani o innych. Krótko mówiąc, znajdujemy się domyślnie w sytuacji, w której nie możemy być niczego pewni. Być może urodzimy się w bogatej rodzinie, być może będziemy okazem zdrowia i urody, lecz sytuacja skrajnie przeciwna jest równie prawdopodobna. Znajdujemy się zatem w sytuacji stuprocentowej niepewności. Siłą rzeczy owo ćwiczenie stanowi jedynie intelektualne wyzwanie, lecz Rawls zachęcał nas do takiego wysiłku, uważając, że zmusi nas ono do namysłu, co jest naprawdę sprawiedliwe i przed jakim wyborem chcielibyśmy stanąć. Owa „sytuacja pierwotna” (The Original Position), czyli wielka niewiadoma, której obraz kreśli amerykański filozof ma nas uwrażliwić na potencjał różnic, z jakimi przychodzimy na ten świat. Zdrowie, uroda, bogactwo, inteligencja – jeśli czynimy z nich właściwy użytek – otwierają nam wiele drzwi. W wielu przypadkach dostajemy je za darmo, wchodzimy w życie, posiadając te atuty – bądź nie.
Rawls sądził zatem, że pełne uświadomienie głębi tego faktu skłoni nas do budowy takiego społeczeństwa, które wyrówna szanse tych, którzy zostali pozbawieni tych walorów – bez swojej winy. Innymi słowy wzywa nas do stworzenia, takich ram społecznych, które najskuteczniej służyłyby najbardziej pokrzywdzonym, ponieważ działania te sprzyjać będą wyrównaniu szans, przyczyniając się do stworzenia bardziej – jak uznawał – sprawiedliwej wizji świata. Rawls wierzył, że pełne uświadomienie sobie przypadkowości cech oraz miejsca w społeczeństwie, które pierwotnie przypada nam w udziale, skłoni nas do budowy społeczeństwa opartego na bezstronności (fairness), która jest implikowana przez naszą niewiedzę co do naszego miejsca w społeczeństwie.
Kluczowe zasady
Dwie kluczowe zasady mają stanowić osnowę sprawiedliwego porządku społecznego: wolności oraz równości zgodnie z założeniem, że po pierwsze „każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do pogodzenia z podobną wolnością innych”, co przekłada się na równość korzystania z podstawowych praw oraz przypisanie podobnych obowiązków. Po drugie zaś „nierówności społeczne i ekonomiczne mają być tak ułożone, by (a) można się było rozsądnie spodziewać, że będzie to z korzyścią dla każdego, i (b) wiązały się z pozycjami i urzędami na równi dla wszystkich otwartymi”.
Powyższe zasady mogą zostać wcielone w życie dzięki odpowiednim dobrom podstawowym, które w teorii Rawlsa mają zasadnicze znaczenie dla człowieka bez względu na jego wybory i drogę życiową. Część z nich należy do dóbr naturalnych, pierwotnych, które nie są i nie mogą podlegać dystrybucji. Wśród nich wypada przede wszystkim wyróżnić przymioty wrodzone: inteligencję, talenty, zdrowie, urodę. Drugą kategorię stanowią podstawowe dobra społeczne, czyli te, które mogą być rozdzielane pomiędzy jednostki i podlegają decyzjom politycznym. Do nich przynależą uprawnienia, wolność, pozycja zajmowana w hierarchii społecznej, dochody, benefity uzyskiwane w wyniku różnorakich świadczeń.
Odpowiedni rozdział podstawowych dóbr społecznych ma na celu korektę nierówności i tworzenie społeczeństwa bardziej równego, bezstronnego i sprawiedliwego. Innymi słowy: dobra społeczne winny do pewnego stopnia wyrównywać niedostatki podstawowych dóbr naturalnych. Uzasadniając te postulaty, Rawls podkreśla, że odpowiedni rozdział dóbr uczyni społeczeństwo bardziej egalitarnym, wzmacniając pozycję i szacunek społeczny tych, którym pod wieloma względami dzieje się znacznie gorzej, ponieważ dzięki takim posunięciom uda się zaspokoić racjonalne pragnienia. Ważne zastrzeżenie stanowi warunek, że dobra te powinny być rozdzielane zasadniczo równo, chyba że z pewnych względów ich nierówny podział przynosi większy pożytek wszystkim, dlatego też mniejszy zakres wolności może zostać zrekompensowany większą ilością dóbr materialnych lub innymi społecznymi korzyściami.
Oznacza to, że wszelkiego rodzaju nierówności społeczne i ekonomiczne związane z poziomem bogactwa, zajmowaną pozycją i władzą znajdują usprawiedliwienie tylko wówczas, gdy przynoszą profity wszystkim, ale przede wszystkim najsłabszym członkom danej społeczności. Nie do przyjęcia jest sytuacja, gdy pewna grupa bogaci się kosztem innych. Nawet sumaryczny wzrost dobra ogółu nie jest dopuszczalny, jeśli odbywa się za cenę niedoli choćby najmniejszej grupy społecznej. Efektywność rozwiązań gospodarczych nie stanowi usprawiedliwienia dla wyzysku i nie zamazuje winy, jaka się z nią wiąże. Rawls podkreśla, że „skoro dobrobyt każdego opiera się na układzie kooperacji, bez czego nikt nie mógłby żyć na godziwym poziomie, to podział korzyści winien przyciągać wszystkie strony, włącznie z gorzej sytuowanymi, do chętnej współpracy. Lecz tego można oczekiwać jedynie wtedy, gdy zostaną zaproponowane rozsądne warunki. Wspomniane dwie zasady stanowią, jak się wydaje, uczciwą ugodę, na podstawie której ludzie lepiej przez naturę uposażeni, bądź mający więcej szczęścia co do swej pozycji społecznej – a na nic z tego przecież nie zasłużyli – mogą się spodziewać chętnej współpracy ze strony innych, gdy dla pomyślności ogółu niezbędne jest przyjęcie jakiegoś realnego systemu kooperacji”. Filozof wzywa zatem elity społeczne do ograniczenia swojego egoizmu i zachęca do podjęcia pracy wyrównawczej na rzecz dobra tych, którzy otrzymali mniej. Do pewnego stopnia można upatrywać tu nawiązania do zasady ewangelicznej: „Komu wiele dano, od tego wiele wymagać się będzie; a komu wiele zlecono, tym więcej od niego żądać będą”.
Dyskusja
Koncepcja przedstawiona przez autora „Teorii sprawiedliwości” spotkała się z ogromnym odzewem. Jego książka, choć trudna w odbiorze, stała się bestsellerem i była szeroko omawiana także poza gronem specjalistów. Dzieło spotkało się z szerokim uznaniem, ale pojawiło się także sporo głosów krytycznych, które poddawały w wątpliwość rozwiązania przedstawione przez amerykańskiego myśliciela. Robert Nozick, amerykański filozof, autor pracy „Anarchia, państwo, utopia” i propagator idei państwa o ograniczonych prerogatywach, argumentował, że wizja radykalnie egalitarystycznego świata zakreślonego przez Rawlsa jest sprzeczna z doświadczeniem i naszymi odczuciami. Wybitne postaci budzą powszechne zainteresowanie oraz podziw. Skoro tysiące ludzi przychodzi na stadion by podziwiać sportowca, miliony oglądają go siedząc przed telewizorami, rzesze wiernych fanów wypełniają szczelnie hale koncertowe, by wysłuchać ulubionego artystę, to nie przeszkadza im – argumentował Nozick, że choćby drobna część kwoty, którą przeznaczamy na zakup biletu, trafi do kieszeni gwiazdy, tworząc w konsekwencji jego fortunę. Rawls nie zgadzał się z tą argumentacją, sądząc, że nasze umiejętności czy osiągnięcia nie muszą automatycznie przekładać się na wysokie zarobki czy sukces materialny. Nie istnieje bowiem, jak przekonywał, prosta zasada łącząca zasługę z wysokim statusem materialnym.
Kolejny argument, który podnoszono, związany był z pokusą podejmowania ryzyka. Otóż samo założenie, że nie wiemy, jaka będzie nasza pozycja w społeczeństwie, nie implikuje, że wszyscy wybierzemy rozwiązanie egalitarne w obawie przed niesprawiedliwym losem. Wielu z nas zechce podjąć ryzyko, by się wyróżnić, by zajść wyżej, by górować nad innymi. Nasza natura skłania nas niekiedy do zachowań irracjonalnych, jesteśmy gotowi poświęcić wiele, by zyskać to, na czym nam zależy. Fakt, że wielu się nie uda, nie odstrasza kolejnych śmiałków, którzy dla osiągnięć, sławy czy ambicji są gotowi zaryzykować wszystko lub wiele. Dotyczy to zarówno majątku, władzy czy pozycji społecznej. Pchają nas do takich działań nasze instynkty, wzmiankowane przez John Maynarda Keynesa czy ewolucyjnych ekonomistów, którzy w swoich analizach podkreślają biologiczny aspekt naszych działań na niwie społeczno-ekonomicznej. Ta skłonność do swoistego hazardu z własnym życiem niesie ze sobą zarówno blaski, gdy jednostka dokonuje wspaniałych czynów na rzecz wspólnoty, jak i potencjalnie ponurą grozę, gdy – kierowana bezwzględnym egoizmem – szkodzi innym, niekiedy całym społecznościom. Bez względu zatem na rezultat nie możemy pominąć tego czynnika.
Jak zauważył Allan Bloom, inny konsekwentny i wnikliwy krytyk teorii Rawlsa, praktyczny utylitaryzm w nowoczesnej formie, który przedstawił Rawls, stanowi nie tylko obronę, ale ugruntowanie liberalnej demokracji w jej skrajnie egalitarnej formie. Autor słynnej analizy współczesnej kultury amerykańskiej przedstawionej w dziele „Umysł zamknięty” (The Closing of the American Mind) twierdzi, że wizja idealnego społeczeństwa niesie ze sobą przede wszystkim ryzyko zniszczenia istniejącego bytu. Poddaje w wątpliwość nowy wzorzec moralności, w którym uprzywilejowani zechcieliby uznać, że mogą korzystać ze swoich zalet i atutów w zakresie uzgodnionym z egalitarnym społeczeństwem. Zdaniem Blooma oznaczałoby to przyjęcia założenia, że zasady państwa opiekuńczego stają się wzorcem obowiązującej sprawiedliwości.
Warto zaznaczyć, że postulaty Rawlsa wykraczają poza postulaty welfare state, ponieważ oprócz narzędzi stosowanych przez państwo opiekuńcze, w grę wchodzi także zapewnienie jednostce poczucia wartości, a tego nie da się systemowo zadekretować i rozdysponować. Społeczeństwo może rozdzielić niektóre dobra, aby wyrównać szanse, ale szacunek czy satysfakcja stanowią skutek naszych działań i reakcji ludzi na to.
Bloom słusznie podkreśla, że „Rawls chce równości rozciągającej się poza samo życie, aż na wszystkie rzeczy społeczne, jakie są ważne dla człowieka. Wszyscy ludzie, niezależnie od jakości ich umysłów lub ciał, niezależnie od ich cnót oraz zasług, muszą mieć prawo roszczenia do wszelkich dóbr naturalnych i społecznych, a głównym zadaniem społeczeństwa jest uznawanie tego roszczenia. Dlatego Rawls musi abstrahować od wszelkich oczywistych nierówności w ludzkich zdolnościach i osiągnięciach, lecz nie jest w stanie znaleźć solidniejszego uzasadnienia dla tej abstrakcji niż argument, że tego właśnie chce, ponieważ tego wymaga działanie >>sytuacji pierwotnej<<”.
Wprawdzie jesteśmy „stróżami naszych braci”, lecz choć jesteśmy zobowiązani do solidarności i dzielenia wspólnego losu, to jednak nie w naszej mocy leży wyrównanie wszelkich braków, ani ukojenie tęsknot, które stanowią nieodłączną cechę kondycji człowieka. W tak skomplikowanej materii, jaką stanowi delikatna tkanka życia społecznego, ważne jest, by możliwie w szerokim zakresie niwelować nierówności i okazywać wzajemne wsparcie, ale wytrych do uniwersalnego szczęścia po prostu nie istnieje.
Autor wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.
Nierówności przestrzenne stały się jednym z głównych przedmiotów troski polityków w znacznej części rozwiniętego świata, zmuszającym rządy do podjęcia w ostatnich latach szeregu działań w tym zakresie. W niniejszym artykule przedstawiamy dowody wykazujące, że wbrew obiegowym opiniom nierówności przestrzenne podążały inną ścieżką w Ameryce Północnej i w Europie – w analizowanych państwach europejskich nierówności się zmniejszyły. Podkreślamy, że przestrzenne nierówności płacowe nie stanowią głównej przyczyny nierówności dochodów narodowych.
Znajomość nauczania społecznego Jana Pawła II w Polsce jest znikoma, a przecież odegrał on ogromną rolę jako promotor dialogu, solidarności, praw człowieka i sprawiedliwości społecznej w wymiarze globalnym.
Każdego ranka, gdy smartfon budzi nas i dostarcza spersonalizowane wiadomości oraz prognozę pogody na podstawie naszej lokalizacji, wchodzimy w interakcję z AI. Zadajemy pytania Siri lub Alexii, które stały się codziennymi kompankami, jednocześnie ufając, że Google Maps zrobi dla nas analizę ruchu ulicznego w czasie rzeczywistym, aby zaplanować jak najszybszą trasę do pracy. Spotify dobiera muzykę zgodnie z naszymi wcześniejszymi preferencjami, a Chat GPT, na naszą prośbę redaguje tekst wiadomości, którą mamy zamiar wysłać e-mailem. W końcu sprawdzamy konto bankowe i nawet nie zastanawiamy się, jak działają aplikacje chroniące nas przed oszustwami i oferujące spersonalizowane porady finansowe.
Japonia, Stany Zjednoczone i Niemcy już teraz intensywnie rozwijają technologie miękkich robotów, widząc w nich możliwości przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Polska, z uwagi na potencjał w sektorze nowych technologii, ma szansę, aby się stać istotnym graczem w tej dziedzinie – uważa dr inż. Jan Klimaszewski z Instytutu Automatyki i Robotyki na Wydziale Mechatroniki Politechniki Warszawskiej, naukowiec specjalizujący się m.in. w robotyce współpracującej, sensoryce oraz elektronicznej skórze.
Boże Narodzenie to nie tylko czas radości i rodzinnych spotkań, ale również okres największej aktywności konsumenckiej w roku. Sezonowe trendy zakupowe wpływają na wyniki detalistów, strategie marketingowe i globalną gospodarkę. Jak zatem współczesny marketing i zmieniające się preferencje konsumentów kształtują to wyjątkowe święto? Na to i inne pytania odpowiedziała „Obserwatorowi Finansowemu” dr Agnieszka Wilczak z Katedry Marketingu na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Ekonomia była zawsze nauką żywą, starającą się nadążyć za zmianami. Gdy Keynesowi zarzucono, że zmienia poglądy, dał prostą odpowiedź, zmienia, bo zmieniają się fakty. Z drugiej strony naukowe podejście popychało ekonomistów do stosowania formalizacji matematycznej. Posługiwanie się matematycznymi modelami stało się wręcz koniecznością, gdy zaczęto je łączyć z danymi statystycznymi. Ekonometria – wynalazek ekonomistów i statystyków – na trwale zapisała się w rozwoju badań ekonomicznych.
We współczesnej gospodarce technologia przyjęła nową rolę. Kiedyś była siłą napędową konkurencji i innowacji, obecnie może być wykorzystywana przez dominujące podmioty cyfrowe do ich tłumienia.
Czołowe globalne korporacje takie, jak Apple, Microsoft czy Amazon odgrywają niezwykle istotną rolę we współczesnym świecie. Niejednokrotnie stają się one bogatsze i potężniejsze niż państwa narodowe. Odgrywają także większą rolę w codziennym życiu i w naszych umysłach.
Dolar to obecnie globalna waluta rezerwowa. Czy jednak utrzyma swój status do 2050 r? A może upadnie w obliczu rosnącej siły konkurencji ze strony walut BRICS, złota lub bitcoina?
Listopadowy „Raport o inflacji” NBP, podobnie jak dwa poprzednie w 2024 r., przynosi niższą projekcję wzrostu PKB w I kwartale 2025 r. Ma on wynieść 3,3 proc. (w lipcu spodziewano się wzrostu o 4,3 proc, a w marcu nawet o 5 proc.). Przyczyny to kondycja gospodarki niemieckiej, niższa konsumpcja w Polsce i niższe inwestycje.
Przedstawiciele Unii Europejskiej i państw Mercosur, tj. Argentyny, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju, 28 czerwca 2019 r. osiągnęli porozumienie polityczne w sprawie ambitnej i kompleksowej umowy handlowej. Wbrew licznym spekulacjom umowa nie została podpisana podczas szczytu państw G20 w Rio de Janeiro. Wiele wskazuje na to, że bilans tej umowy będzie niekorzystny dla polskiego sektora rolno-spożywczego.
Pandemia COVID-19 ujawniła kruchość łańcuchów dostaw, a problem ten ma głębokie korzenie – przekonuje Peter S. Goodman w książce „How the World Ran Out of Everything”.
Polacy pod względem stopy oszczędności znajdują się na szarym końcu w Europie. Za mało zarabiamy, za dużo wydajemy, a może nie mamy nawyku inwestowania pieniędzy?
W tym roku ogłoszenie przyznania kolejnej, już 56., Nagrody pamięci Alfreda Nobla z nauk ekonomicznych (The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel), potocznie nazywanej Nagrodą Nobla z dziedziny ekonomii, miało miejsce 14 października 2024. Otrzymali ją (w podziale na trzy równe części): Daron Acemoglu (Massachusetts Institute of Technology), Simon Johnson (Massachusetts Institute of Technology), James A. Robinson (University of Chicago).
Współczesne problemy prawne Unii Europejskiej, sztuczna inteligencja w bankowości oraz polityka pieniężna były tematami grudniowego zjazdu na podyplomowych studiach MBA organizowanych w ramach drugiej edycji projektu „Akademia NBP”.
Kiedy świat wynurzył się z chaosu II wojny światowej, władzę objęli ludzie o przekonaniach makroekonomicznych, ukształtowanych w formacyjnym dla nich doświadczeniu lat 30. XX w.
Przełomowym pomysłem ekonomicznym zrywającym z dotychczasowym paradygmatem opieki społecznej okazuje się bezwarunkowy dochód podstawowy. Część osób uznaje go za klucz do pokonania bolączek stechnicyzowanej gospodarki. Zdaniem innych – to idea tyleż kosztowna co utopijna.
Wprowadzenie euro jest niebezpieczne z ekonomicznego i politycznego punktu widzenia. Polska gospodarka jest jeszcze niedojrzała, różnice technologiczne, rozwój systemu finansowego, poziom konkurencyjności wymagają przyspieszonej modernizacji. Nasza gospodarka wychodzi dopiero z rozwoju zależnego, potrzebny jest czas.
Cena złota osiągnęła w kwietniu najwyższy poziom w historii. W głównym stopniu przełożyły się na to zakupy dokonywane przez banki centralne, czynniki behawioralne oraz przejściowy wzrost ryzyka geopolitycznego, wynikający z walk na Bliskim Wschodzie.
W ostatnich latach, a szczególnie po rozpoczęciu wojny z Ukrainą, z Rosji płynie nieprzerwany przekaz o sukcesach. Ich skala narasta – gospodarka uodporniła się na sankcje i nawet się rozwija oraz restrukturyzuje, bieda spada, a zamożność rośnie, produkcja krajowa wypiera zaś import. Czy sukcesy mają jednak realny wymiar, czy głównie propagandowomedialny?
