(©PAP)
Badania nad wojnami międzypaństwowymi lub wojnami domowymi mogą zostać wykorzystane do pomiaru utraty kapitału ludzkiego w wyniku rosyjskiej inwazji na Ukrainę. Ichino i Winter-Emmer (2004) stwierdzili w swojej pracy, że dzieci austriackie i niemieckie, które podczas drugiej wojny światowej miały dziesięć lat lub które były zaangażowane w wojnę za pośrednictwem swoich rodziców, uzyskały gorsze wykształcenie niż porównywalne osoby z krajów nieuczestniczących w wojnie, takich jak Szwajcaria i Szwecja. Osoby te doświadczyły znacznej utraty zarobków sięgającej około 40 lat po wojnie od 3 proc. do 4 proc. rocznie, co można przypisać stratom edukacyjnym spowodowanym konfliktem. Wykorzystując dane dotyczące nauki szkolnej w byłej Jugosławii, Lai i Thyne (2007) oraz Eder (2014) stwierdzili w swoich pracach, że dzieci urodzone w trakcie konfliktów lub dorastające w trakcie konfliktów stają się trwale mniej produktywne.
Wykorzystując dane dotyczące nauki szkolnej w byłej Jugosławii, Lai i Thyne (2007) oraz Eder (2014) stwierdzili w swoich pracach, że dzieci urodzone w trakcie konfliktów lub dorastające w trakcie konfliktów stają się trwale mniej produktywne.
Nawet mniejsze od wojen zakłócenia w nauce mają duży negatywny wpływ na wyniki edukacyjne. Wpływ ten może być także zróżnicowany w przypadku dziewcząt i chłopców. Dziewczęta, które były w wieku szkolnym w czasie wojny domowej w Tadżykistanie w latach 1992-1998 i mieszkały w regionach bezpośrednio dotkniętych konfliktem, rzadziej uzyskiwały dyplom ukończenia obowiązkowej edukacji niż dziewczęta w tym samym wieku, które mieszkały w regionach stosunkowo niedotkniętych konfliktem. W badaniu dotyczącym skutków kryzysu związanego z epidemią eboli w Sierra Leone wskazano, że dziewczęta doświadczają po kryzysie trwałego spadku – o 16 punktów procentowych – współczynnika skolaryzacji. Innym przykładem takiego zjawiska jest ogromne trzęsienie ziemi, które miało miejsce w 2005 roku w północnym Pakistanie. Cztery lata później dzieci, które w czasie trzęsienia ziemi były w wieku poniżej trzech lat, miały duże deficyty wzrostu, a dzieci w wieku 3–11 lat uzyskiwały znacznie gorsze wyniki na testach szkolnych.
Pandemia COVID-19 spowodowała ogólnoświatowe zakłócenia, które mogą zostać wykorzystane do pomiaru wpływu zamknięcia szkół na wyniki edukacyjne. Jedno z badań w tym zakresie pochodzi z Holandii, która cechuje się sprawiedliwym systemem finansowania szkół, a także najwyższym na świecie wskaźnikiem dostępu do internetu szerokopasmowego, w wyniku czego zamknięcie szkół w tym państwie ograniczone zostało do stosunkowo krótkiego okresu (osiem tygodni). Mimo tego Engzell i in. (2021) wskazują w swojej pracy na powstanie strat edukacyjnych odpowiadających około trzem punktom centylowym. Ten efekt odpowiada około jednej piątej roku szkolnego, czyli dokładnie takiego okresu, przez jaki szkoły pozostawały zamknięte. Straty są nawet o 60 proc. większe wśród uczniów z mniej wykształconych domów, co potwierdza obawy dotyczące nierównomiernego wpływu pandemii na poszczególne dzieci i rodziny.
Szacunki dotyczące innych zakłóceń funkcjonowania szkół wywołanych przez pandemię COVID-19 pokazują, że – uśredniając – straty edukacyjne w Europie odpowiadają około jednej trzeciej rocznej nauki. W krajach, gdzie szkoły zostały zamknięte na dłuższy okres, takich jak Polska, straty edukacyjne wskazują na utratę ekwiwalentu całego roku nauki szkolnej.
Straty edukacyjne na Ukrainie
Szacujemy straty w wynikach edukacyjnych spowodowane przez rosyjską inwazję na Ukrainę. Dane z bazy danych Harmonized Learning Outcomes, czyli zharmonizowanych efektów kształcenia, opublikowane niedawno w czasopiśmie „Nature”, pokazują, że przed pandemią i rosyjską inwazją Ukraina radziła sobie w tym zakresie na równi ze swoimi sąsiadami w regionie Europy Wschodniej, w tym Bułgarią i Chorwacją.
Dalsze zamykanie szkół jedynie pogarsza straty w wynikach edukacyjnych na Ukrainie. Na Ukrainie działanie szkół było wstrzymane lub zakłócone z powodu pandemii COVID-19 przez 31 tygodni, czyli około 7,75 miesiąca. W oparciu o dane OECD na temat średnich rocznych wyników edukacyjnych oszacować można, że straty edukacyjne związane z zamknięciem szkół przez taki okres wynoszą około 20 punktów. Dodajemy do tego kolejne dwa miesiące zakłóceń ze względu na dotychczasowy okres trwania wojny. Niestety, w przypadku wielu ukraińskich dzieci powrót do szkoły zajmie znacznie więcej czasu. W wyniku wojny na Ukrainie ponad 5,2 miliona Ukraińców uciekło do sąsiednich krajów. Wśród uchodźców przeważają dzieci, kobiety i osoby starsze, ponieważ wszyscy mężczyźni poniżej 60 roku życia zostali powołani do wojska. Liczba przesiedleńców wewnętrznych – tych, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów, ale nadal przebywają na Ukrainie – przekracza siedem milionów. Te dzieci prawdopodobnie nie wrócą do szkoły przed jesienią, co oznacza, że stracą co najmniej pięć dodatkowych miesięcy nauki szkolnej.
Ta prosta kalkulacja sugeruje, że ze względu na połączenie długotrwałego zamknięcia szkół w wyniku pandemii oraz obecnej wojny straty edukacyjne na Ukrainie mogą wynieść ponad 1 rok.
Ta prosta kalkulacja sugeruje, że ze względu na połączenie długotrwałego zamknięcia szkół w wyniku pandemii oraz obecnej wojny straty edukacyjne na Ukrainie mogą wynieść ponad 1 rok. Ze względu na tak długie wstrzymanie normalnego funkcjonowania szkół szacunki dotyczące Zharmonizowanych Efektów Kształcenia mogą spaść z 481 do około 451 punktów, czyli poniżej wyników notowanych w Mołdawii i Armenii, które wypadają w tym zakresie najsłabiej w Europie. Efekty długoterminowe mogą być znaczące, a przyszłe straty w zarobkach mogą sięgać ponad 10 proc. rocznie na ucznia.
Implikacje dla polityki publicznej: konieczność zapewnienia edukacji dla tymczasowo przesiedlonych dzieci ukraińskich
Doświadczenia ukraińskich dzieci, które zostały wysiedlone ze swoich domów, mają bardzo silny destrukcyjny wpływ na ich edukację. Niepewność co do tego, kiedy i gdzie ich rodziny ponownie zamieszkają razem z pewnością opóźni podejmowanie wszelkich decyzji edukacyjnych. Choć zapewnianie dzieciom edukacji w czasie wojny jest trudne, istniejące dowody empiryczne sugerują kilka rozwiązań w zakresie polityki publicznej, które to umożliwiają.
Po pierwsze, tymczasową odpowiedzią może być uruchomienie zajęć dla uchodźców ukraińskich w wybranych szkołach w sąsiednich krajach, a także rozbudowa szkół w tych częściach Ukrainy, do których przeniosło się wiele rodzin przesiedlonych wewnętrznie.
Po drugie, korepetycje prowadzone przez internet lub telefonicznie albo korepetycje udzielane osobiście mogą odbywać się w dowolnym miejscu i mogą przynieść pozytywne efekty. Podczas okresów zamknięcia szkół z powodu pandemii korepetycje online prowadzone przez wolontariuszy uniwersyteckich dla uczniów szkół średnich okazały się bardzo skutecznym rozwiązaniem we Włoszech, gdzie wzrost efektów kształcenia wyniósł 0,26 odchylenia standardowego, a jednostkowy koszt 50 euro. Podobne pozytywne wyniki eksperymentów online stwierdzono w przypadku korepetycji prowadzonych przez internet w Hiszpanii, a niedawno oceniano także efektywny kosztowo program korepetycji online w Stanach Zjednoczonych.
W przypadku miejsc z ograniczonym dostępem do internetu podczas zakłóceń w funkcjonowaniu szkół bardzo opłacalne okazały się korepetycje w formie rozmów telefonicznych, umożliwiające uzyskanie za 100 wydanych dolarów ekwiwalentu nawet 1 pełnego roku wysokiej jakości nauczania.
W przypadku miejsc z ograniczonym dostępem do internetu podczas zakłóceń w funkcjonowaniu szkół bardzo opłacalne okazały się korepetycje w formie rozmów telefonicznych, umożliwiające uzyskanie za 100 wydanych dolarów ekwiwalentu nawet 1 pełnego roku wysokiej jakości nauczania. To podejście było testowane w wielu krajach i uzyskano tam podobnie duże i efektywne kosztowo korzyści w zakresie efektów kształcenia. W niektórych krajach sąsiednich, takich jak Polska, można również organizować indywidualne korepetycje udzielane osobiście. Takie wysiłki byłyby uzupełnieniem właśnie uruchomionego przez Ukrainę systemu edukacji online, tzw. ogólnoukraińskiej platformy szkół internetowych.
Po trzecie, możliwym rozwiązaniem byłoby dostosowanie programów nauczania – w tym drukowanie podręczników w języku ukraińskim – w krajach przyjmujących uchodźców, tak aby znacząca liczba dzieci-uchodźców mogła odzyskać dostęp do standardowej edukacji. Postęp w tym zakresie został już osiągnięty na Węgrzech i w Polsce, podczas gdy Bułgaria w dalszym ciągu pozostaje w tyle. To rozwiązanie sugeruje dłuższy pobyt ukraińskich rodzin za granicą, przynajmniej w przypadku rodzin z najbardziej poszkodowanych przez wojnę regionów.
Niektóre z tych rozwiązań i interwencji mogą zapewnić efekty równe najbardziej opłacalnym i najskuteczniejszym rozwiązaniom znanym z literatury edukacyjnej, co prawdopodobnie wynika również z tego, że scenariusz alternatywny jest tak tragiczny. Dostarczanie usług edukacyjnych podczas wojny jest wielkim wyzwaniem, ale znalezienie sposobów na zapewnienie uczniom edukacji jest możliwe i pozwala powstrzymać dalsze straty w zakresie kapitału ludzkiego, które w przeciwnym razie pogłębiałyby się jeszcze długo po wojnie.
Uwaga od redakcji: Niniejszy artykuł jest częścią prowadzonej na platformie VoxEU debaty na temat gospodarczych konsekwencji wojny.
Noam Angrist – Współzałożyciel i dyrektor wykonawczy Youth Impact oraz pracownik naukowy na Uniwersytecie Oksfordzkim
Simeon Djankov – Dyrektor ds. polityki publicznej w Grupie Rynków Finansowych, London School of Economics
Pinelopi Goldberg – Profesor ekonomii, Yale University
Harry Patrinos – Menedżer ds. globalnej praktyki edukacji, Bank Światowy
Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
