Nierównowaga gospodarcza charakteryzuje nie tylko USA, ale i strefę euro. Jest skutkiem włączenia do eurolandu krajów o różnym stopniu rozwoju, prowadzących własne polityki finansowe przy jednolitym kursie i cenie pieniądza. Wyjście z tej sytuacji wymaga przemeblowania strefy. Zasadnicze pytanie brzmi: czy Niemcy zechcą zrezygnować z uprzywilejowanej sytuacji nadwyżek i zmniejszyć je poprzez zwiększenie konsumpcji? Umożliwiając innym członkom strefy dostęp do swoich rynków?
Kiedy pisze się o olbrzymiej nierównowadze gospodarki amerykańskiej, wszyscy komentatorzy wskazują na bliźniaczy deficyt tej gospodarki (zadłużenie publiczne i w rachunku obrotów bieżących), finansowany przez eksport i zewnętrznych nabywców amerykańskich papierów skarbowych, głównie przez Chiny. Chiny, poprzez związanie swojej waluty z dolarem, forsują eksport na rynek amerykański, a olbrzymia ich nadwyżka w rachunku bieżącym jest absorbowana przez zakupy amerykańskich aktywów finansowych, razem ok. 2,3 bln USD. Powstało w ten sposób wzajemne uzależnienie, które N. Ferguson określił jako Chinomeryka. Jest to sytuacja, którą oddaje polskie przysłowie: złapał kozak Tatarzyna, a Tatarzyn za łeb trzyma. Jest ona pułapką dla obu stron – dla Chin jest to dolar trap, a dla USA niebezpieczne uzależnienie od chińskiej gotowości finansowania długu publicznego. Ale nierównowaga handlowa i kapitałowa nie może powiększać się w nieskończoność. Sytuacja USA może wydawać się wyjątkowa; jako imperium korzysta z przywileju (exorbitant privilege) emisji dolara, czyli światowej waluty rezerwowej, co umożliwia jak na razie nieograniczoną wiarygodność i zasysanie ciągle rosnącego amerykańskiego długu.
Ale okazuje się, że ta niezdrowa strukturalna nierównowaga istnieje także w strefie euro. Włączenie do niej krajów o różnym stopniu rozwoju, kosztach pracy, konkurencyjności i prowadzących własne polityki finansowe przy ujednoliconym kursie i cenie pieniądza spowodowało zachwianie finansowe tego obszaru; wielkość tej nierównowagi ujawniła się w pełni w kryzysie. Zwracają na to uwagę M. Wolf w „FT” z 9 marca br. („Germany’s eurozone crisis nightmare”) oraz w szerszej analizie H. Hugh i Rob Paranteau w „Credit Writedowns” z 10 i 11 marca br. („Credit Writedwns”< administrator>@creditwritedown.com>). Wychodzą oni z elementarnego równania: bilans krajowego finansowego sektora prywatnego + bilans fiskalny + bilans handlu zagranicznego = 0. Wpływy i wypływy finansowe z różnych źródeł muszą być w skali danego kraju zawsze wzajemnie zbilansowane. Natomiast różne mogą być kombinacje tych wielkości.
Poniższy wykres, pochodzący z „FT”, pokazuje różnice w równowadze finansowej bogatych krajów euro, nastawionych na eksport, i krajów uboższych strefy, które teraz tworzą PIIGS. Co więcej, pokazuje, skąd się wziął rosnący deficyt budżetowy w tych ostatnich.
Jak widać, w każdym przypadku łączna wielkość paska górnego każdego dla kraju (nadwyżka) odpowiada paskowi dolnemu (deficyt).
Zacznijmy analizę od 2006 r. Na rys.1 widać wyraźnie, jak inna jest struktura bilansowania przepływów finansowych w Holandii, Niemczech, Austrii, Belgii i w mniejszym stopniu Francji, od struktury bilansu finansowego w Portugalii, Grecji i Hiszpanii (pomijam Słowację, która na razie nie jest problemem, i dosyć specyficzną strukturę bilansu Finlandii). Pierwsza grupa krajów, nazwijmy je eksporterami, miała duże nadwyżki finansów prywatnych, które były bilansowane przez wypływ kapitału. Te nadwyżki w bilansie krajowego sektora prywatnego płynęły głównie do krajów słabiej rozwiniętych: Hiszpanii, Grecji, Irlandii. To umożliwiało tym ostatnim dużo szybsze tempo wzrostu. Pozornie następowała konwergencja gospodarek w strefie – ale jakim kosztem? Otóż kanałem finansowania rozwoju słabszych krajów euro był tani pieniądz (kredyty ) i możliwość łatwego finansowania długu przez obligacje, korzystające z dużej wiarygodności. Jest oczywiste, że dla krajów słabiej rozwiniętych możliwość łatwego dostępu do taniego kredytu przy dużych potrzebach (pamiętajmy też o efekcie wyrównywania poziomów konsumpcji) powodowała łatwość zadłużania. Podczas gdy finansowanie boomu w Hiszpanii w 2006 r. pochodziło jeszcze głównie z kredytów sektora prywatnego, to w Grecji konieczne już było częściowe bilansowanie deficytem budżetowym.
Ta łatwość zadłużania słabszych krajów euro w 2009 r. doprowadziła do wysoce niebezpiecznej sytuacji. W Grecji, Hiszpanii i Irlandii dług już całkowicie finansowany jest deficytem budżetowym rzędu 10 proc. i więcej (w Portugalii jeszcze częściowo bilansem krajowego sektora finansowego prywatnego). Oczywiście, winna też była luźna polityka fiskalna, ale w Hiszpanii i Grecji głównie winny był wzrost płac, który zmniejszył zdolność eksportu i konkurencyjność tych krajów. O ile bowiem Niemcy i Austria przeprowadziły reformy zmniejszające presję na płace i zachowały konkurencyjność eksportową, to obecne kraje PIIGS – nie. Jednocześnie przy rozbuchanej konsumpcji nie zbudowały wystarczających zasobów oszczędności krajowych w prywatnym sektorze finansowym. Kryzys, który gwałtownie zmniejszył dostęp do kredytów zewnętrznych, spowodował tylko gwałtowne ich nurkowanie w deficyt budżetowy – bo bilans ogólny musi być jakoś wyrównany.
Teraz recepta powszechnie zalecana wydaje się prosta – kraje PIIGS muszą „zacisnąć pasa” i przy bardzo ostrych cięciach zredukować deficyty budżetowe, aby dojść do limitów z Paktu Stabilizacji i Wzrostu. Pomijając już, że przy deficytach przewyższających 3-4 razy zalecany limit 3 proc. musi to trwać kilka lat, a rządy, robiąc oszczędności w finansach publicznych, będą pod olbrzymią polityczną presją elektoratu (vide strajk w Grecji), co jest proste tylko z punktu widzenia zarządu EBC, powstaje pytanie, które podnosi M. Wolf: w jaki sposób kraje zadłużone mogą zrównoważyć bilans? To może mieć miejsce tylko przez polepszenie rachunku obrotów bieżących i zmniejszenie kredytów. Mając zamrożone kursy, nie mogą zwiększyć eksportu przez dewaluację.
Zakładając nawet, że przeprowadzą trudną politycznie „wewnętrzną dewaluację” (poprzez zmniejszenie płac i zmniejszenie konsumpcji), powstaje problem, gdzie te konkurencyjne nadwyżki eksportowe mają być ulokowane. Kto je kupi? Niemcy? Ale niemiecki rynek, jak cała gospodarka, działa na niskich obrotach. Podobna jest obecnie sytuacja w całej strefie euro. Żeby tam konkurować, Grecja czy Hiszpania musiałaby konkurować z kosztami produkcji Azji. Jeśli natomiast bilans sektora finansowego prywatnego w krajach PIIGS ma zrównoważyć zmniejszenie deficytu budżetowego, to gdzieś indziej w strefie euro musi się pogorszyć, np. w krajach nastawionych na eksport.
Jest jeszcze jedna możliwość, pisze M. Wolf, cała strefa euro powinna zwiększyć nadwyżki eksportu i kapitału poza strefą. Ale gdzie: w USA? w Chinach? Jako że światowy handel się dynamizuje, rozwinięte kraje eksportujące sobie poradzą, być może także Irlandia, ale Grecja, Portugalia i Hiszpania chyba nie.
Prof. Hugh przeprowadza podobną analizę dotyczącą szansy wyjścia z nierównowagi, ale Hiszpanii. Duży deficyt budżetowy (rzędu obecnie 11 proc. PKB) jest równoważony przez prywatne oszczędności i napływ kapitału (boom budowlany). Hiszpania powinna zwiększyć swoją konkurencyjność, obniżając płace i uelastyczniając bardzo sztywny rynek pracy. Import należy bardzo drastycznie ograniczyć. Cały ciężar dostosowania musi spaść na sektor prywatny. To wszystko jednak tworzy scenariusz deflacyjny na najbliższe kilka lat.
Okazuje się więc (podobnie jak w przypadku USA), że w krótkim czasie niepodobna wyjść z narosłej nierównowagi. Apele Brukseli o oszczędność uspokajają sumienie EBC, ale nie rozwiązują problemu. W dłuższym okresie ceną za stopniowe usuwanie nierównowagi będzie pełzający wzrost w krajach zadłużonych. Im słabszy wzrost będzie w całej strefie euro, tym dłużej potrwa wychodzenie z nierównowagi. Powstaje pytanie, czy społeczeństwa krajów, które muszą równocześnie przeprowadzić ostre cięcia, nie podniosą protestu – i czy politycy sprostają sytuacji.
Wnioski z tej analizy prowadzą do postulatu dosyć zasadniczego przemeblowania całej strefy euro. W eurolandzie kraje najwyżej rozwinięte, zwłaszcza dominujące Niemcy, zajęły pozycję, która umożliwia im zachowanie nadwyżki w finansowym sektorze prywatnym dzięki dużym zasobom oszczędności i nastawieniu gospodarki na eksport. Oczywiście, stałe utrzymanie konkurencyjności nie wzięło się z nieba – jest zasługą gospodarki niemieckiej i polityki rządu. Towarzyszy temu bardzo rygorystyczna polityka fiskalna (chwilowo tylko naruszona przez kryzys) i tradycyjna polityka antyinflacyjna. To umożliwia Niemcom stałe nadwyżki finansowe w strefie i jednoczesne przestrzeganie bardzo ostrych limitów deficytu i długu. Przestrzeganie tych limitów jest dużo trudniejsze dla krajów, które finansują rozwój głównie przez zadłużenie: bądź prywatne, bądź publiczne. Pomogłaby im sytuacja, gdyby Niemcy szerzej otworzyły swoje rynki.
Pomijając obecną stagnację, zasadnicze pytanie brzmi: czy Niemcy zechcą zrezygnować z uprzywilejowanej sytuacji nadwyżek i zmniejszyć je poprzez zwiększenie konsumpcji, umożliwiając innym członkom strefy dostęp do swoich rynków? Inaczej nierównowaga finansowa w całej strefie będzie permanentnym problemem.
Na pisanie o tym, jak ważne jest oszczędzanie i inwestowanie zużyto morze atramentu i farby drukarskiej. O oszczędzaniu mówią dziesiątki przysłów np. „oszczędnością i pracą ludzie się bogacą”. Tak, tak „i pracą” – a może lepiej by było: „przede wszystkim pracą”? Liczni publicyści przekonują, a politycy pouczają, że Polacy muszą więcej oszczędzać, by gospodarka szybciej się rozwijała. Ale gdy się zastanowimy, co by było, gdyby tak nagle wszyscy zaoszczędzili dajmy na to 90 proc. tego co zarobili, to zauważymy, że byłoby niedobrze – katastrofa: towary leżałyby na półkach, a przedsiębiorcy by pobankrutowali – przecież tego, czego nie udało się sprzedać w kraju nie byłoby łatwo upchnąć za granicą, i tak borykającą się z nadprodukcją, szukającą po świecie rynków zbytu. Sprawy są zatem bardziej skomplikowane niż się powierzchownie wydaje.
Polska jest ważnym eksporterem mięsa na rynek UE. Perspektywy wzrostu unijnego popytu na mięso są jednak ograniczone, dlatego aby zapewnić branży dynamiczny rozwój w najbliższych latach potrzeba nowych rynków zbytu. Duże nadzieje producenci wiążą z krajami Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej.
Ekonomia była zawsze nauką żywą, starającą się nadążyć za zmianami. Gdy Keynesowi zarzucono, że zmienia poglądy, dał prostą odpowiedź, zmienia, bo zmieniają się fakty. Z drugiej strony naukowe podejście popychało ekonomistów do stosowania formalizacji matematycznej. Posługiwanie się matematycznymi modelami stało się wręcz koniecznością, gdy zaczęto je łączyć z danymi statystycznymi. Ekonometria – wynalazek ekonomistów i statystyków – na trwale zapisała się w rozwoju badań ekonomicznych.
Amerykańska nadkonsumpcja rozumiana jako życie ponad stan wyznaczany przez produktywność własnej gospodarki, jest narzędziem, za pomocą którego Chiny dokonują dezindustrializacji Stanów Zjednoczonych.
Grecja przez lata zmagała się z poważnymi problemami ekonomicznymi, których głównym powodem było załamanie finansów państwa i odcięcie od rynków finansowych. Obecnie sytuacja makroekonomiczna tego kraju znacznie się poprawiła.
Waluty cyfrowe powiązane z pieniądzem fiducjarnym, czyli stablecoins, mierzą się z nieuniknionym w ich sytuacji napięciem pomiędzy wiarygodnością a konkurencyjnością – czyli „paradoksem stablecoina". By go lepiej zrozumieć, w artykule analizujemy konkurencyjne strategie USA i Chin.
Nie istnieje jedna ponadczasowa i prawdziwa historia o inflacji; ceny potrafią rosnąć z różnych powodów, a podnoszenie stóp procentowych to nie jedyne remedium – o czym starają się przekonywać Mark McGann Blyth i Nicolo Fraccaroli w „Inflation: A Guide for Users and Losers”.
Anonimowość, indywidualizm, izolacja czy zaufanie, współpraca i silne więzi społeczne? Czy korzyści ekonomiczne mogą w dzisiejszym świecie iść w parze z interesem społecznym? Czemu grupy i małe wspólnoty uczestniczące w rotacyjnym podziale zgromadzonych środków, na przykład w dzisiejszej Turcji, nadal cieszą się dużą popularnością i zaufaniem? I czy jest możliwe zmodernizowanie tego tradycyjnego modelu z zachowaniem podstawowych wartości, którymi kierują się ROSCA?
O obronie gotówki jako ważnego środka płatniczego w obrocie gospodarczym i roli państwa w tej wojnie mówił w rozmowie z „Obserwatorem Finansowym“ Rafał Górski, prezes Instytutu Spraw Obywatelskich.
Sztuczna inteligencja może nie tylko przejąć wiele zadań wykonywanych przez ludzi, ale też radykalnie zmienić fundamenty globalnego ładu. W optymistycznym scenariuszu oznaczać to może „w pełni zautomatyzowany luksusowy komunizm”. Jednak jeszcze bardziej prawdopodobne są mroczne wizje: podział ludzkości na kasty, neokolonializm technologiczny, ekstremalne nierówności czy cyfrowe dyktatury zarządzane przez ogólną sztuczną inteligencję. Utopia może łatwo przerodzić się w dystopię – przestrzega prof. Jakub Growiec, doradca ekonomiczny w Departamencie Analiz i Badań Ekonomicznych NBP i wykładowca SGH.
Unia Europejska jako pierwsza na świecie wdrożyła kompleksowe przepisy regulujące sztuczną inteligencję. Czy AI Act wystarczy, by zapewnić bezpieczeństwo obywatelom, a jednocześnie nie zahamować innowacji? – Na pewno to dobry krok, ale wciąż brakuje nam technologicznego przywództwa – mówi dr Michał Nowakowski, radca prawny i ekspert ds. etyki AI.
Marketing miejsc długo uchodził za luksusowy dodatek – „ładne hasła i logotypy”. Dziś to narzędzie zniuansowanej rywalizacji o mieszkańców, inwestorów i turystów – mówi dr Jarosław Górski, adiunkt na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW.
Kwestią wywozu odpadów, będących wskaźnikiem globalnych nierówności, czyli transportem pod banderą „recyklingu” i skutkami dla państw trzecich, a także co wspólnego mają z tym oszustwa na afrykańskiego księcia zajął się w swojej książce „Wojna o śmieci. Globalne śledztwo w sprawie brudnego handlu twoimi odpadami” Alexander Clapp.
Potrzebny jest nowy sposób myślenia o ekonomii politycznej, który odrzuca dychotomię „rynek kontra rząd”, zastępując ją wizją dotyczącą tego, w jaki sposób przedsiębiorczy liderzy mogą wykorzystać siłę rynków do osiągania celów politycznych i społecznych – przekonuje Chris Hughes w książce „Marketcrafters”.
Polska chce zablokować umowę o wolnym handlu z krajami Ameryki Południowej. Powodem są głównie obawy rolników o konkurencyjność ich produktów. W jaki sposób realizacja umowy z Mercosur może wpłynąć na unijne rolnictwo i jakie mogą być też jej inne skutki?
Czy Polska rzeczywiście dokonała gospodarczego cudu? Ostatnie trzy i pół dekady pokazują, że odpowiedź może być tylko jedna – tak. Nowy numer kwartalnika „Obserwator Finansowy” to opowieść o sukcesie, który nie wydarzył się w naszej gospodarce sam, ale był efektem odwagi, determinacji i pracy całego społeczeństwa. A także o wyzwaniach, które dopiero przed nami.
Rosnące napięcia geopolityczne, demontaż globalnych łańcuchów dostaw, protekcjonizm, wojny handlowe i ekspansja sztucznej inteligencji coraz mocniej kształtują nowy, wielobiegunowy ład gospodarczy. Najnowszy numer kwartalnika Narodowego Banku Polskiego stawia pytania o przyszłość światowej gospodarki.
