Magazyn „Obserwator Finansowy” nr 19
Kategoria:
Przyroda może sprzyjać bogaceniu się państw, ale też ograniczać ich rozwój. Przy niskim poziomie wykształcenia społeczeństwa, natura dyktuje warunki gospodarce. Przykład państw Azji Środkowej dowodzi, że brak wody i odpowiednich gleb, może być hamulcem funkcjonowania wielu sektorów.
Azja Środkowa, nazywana zamienne Centralną, obejmuje pięć państw: Kazachstan, Kirgistan, Tadżykistan i Turkmenistan, które ukształtowały się po rozpadzie Związku Radzieckiego. Region ten ma położenie strategiczne – graniczy z Chinami, Afganistanem, Rosją i Iranem oraz posiada dostęp do Morza Kaspijskiego.
Dzięki takiemu położeniu w przeszłości region ten mógł się utrzymywać z przecinających go dróg handlowych na linii Chin, Indii i Mezopotamii, a także jedwabnego szlaku.
Publikacja Nataszy Duraj pt. „Rozwój gospodarczy Azji Środkowej. Historia i współczesność” dowodzi jak dużą wagę odegrało ZSRR w tych republikach. W ramach Związku Radzieckiego na przełomie lat 1924-1925 „wydzielono” radzieckie republiki tego regionu. Narodowości Azji Centralnej stanowiły znaczącą część społeczeństwa – np. Uzbecy stanowili trzecią co do wielkości grupę w Związku Radzieckim.
W obszarze Azji Środkowej istniały w tamtym okresie dwa regiony gospodarcze – kazachski oraz środkowoazjatycki (obejmujący cztery pozostałe republiki). W okresie ZSRR Azja Środkowa była centrum uprawy bawełny i rozwijał się w niej intensywnie przemysł. Tworzono huty, zakłady chemiczne, przetwórstwa, rafinerie. Władze radzieckie zdecydowały, by Kazachstan skupiał się na produkcji przemysłu ciężkiego i uprawie zboża, natomiast pozostałe republiki były odpowiedzialne za zapewnienie podaży bawełny, zarówno na potrzeby krajowe, jak i na eksport.
Najbardziej rozwiniętym gospodarczo krajem regionu jest Kazachstan, do czego – zdaniem autorki publikacji – przyczynia się m.in. członkostwo w Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej.
Natasza Duraj w swojej książce ma niekonwencjonalne spojrzenie na to, jakie czynniki determinują rozwój gospodarczy. Nie zgadzam się z opinią autorki na temat wielkiego wpływu natury w rozwój gospodarczy opisywanych krajów. Nie zwraca ona bowiem uwagi na rolę polityki gospodarczej obecnych władz tych republik. Choć szeroko opisuje historię sprzed wieków, a nawet tysięcy lat, to nie wspomina ona o obecnych rządach tych państw, które uznawane są za jedne z najbardziej opresyjnych na świecie (przodują w rankingach m.in. Freedom House).
Woda – źródło życia i gospodarki
Wszystkie państwa Azji Środkowej zmagają się z niewystarczającą ilością wody. Problemem regionu są mniejsze rzeki ubogie w wodę lub rzeki okresowe. Olbrzymi obszar zajmują pustynie, np. Kara-kum obejmuje teren 450 tys. km². Skąpe opady utrudniają uprawę ziemi, nawet jeśli jest żyzna, np. w północnym Kazachstanie (strefa czarnoziemów) ilość rocznych opadów wynosi 300 mm, a na pustynnych jedynie 100 mm.
Inną płaszczyzną wpływu natury na rozwój gospodarczy jest dostęp do otwartych mórz, którego żadne z tych państw nie posiada, co ogranicza przede wszystkim handel z innymi krajami.
MFW wspiera zdolności instytucjonalne państw, m.in. z pomocą Polski
Wyjściem naprzeciw powyższym trudnościom i niedoborom okazało się sztuczne nawadnianie, dzięki któremu była i jest możliwa uprawa roślin (szczególnie bawełny). To za czasów ZSRR powstały dwie olbrzymie inwestycje w regionie, których pozytywny wpływ odczuwalny jest do dzisiaj: Kanał Fergański i Kanał Bassagakerkinski.
Autorka wskazuje również na przykładzie Kazachstanu w okresie ZSRR, że wzrost nawadniania obszarów przekłada się na zwiększenie liczby ludności zarówno na wsi, jak i w miastach, których regiony ( m.in. południowo-wschodnie) były najbardziej zaludnione.
Jak wpływa natura na gospodarkę, dowodzi również fakt, że około 80 proc. obszaru Turkmenistanu to ziemie bezodpływowe. W Uzbekistanie 90 proc. jego ziem to pustynie. Dlatego by mieć dostęp do wody wybudowano Morze Uzbeckie, z którego korzysta się od 1941 r., a także Wielki Kanał Fergański. Budowa systemów irygacyjnych spowodowała rozwój uprawy bawełny, którego Uzbekistan był liderem w ZSRR (w 1970 r. odpowiadał za 70 proc. jej produkcji oraz 50 proc. kokonów jedwabników w tym państwie). W jego granicach funkcjonował największy radziecki kombinat jedwabniczy (Margiłania). Przed 1938 r. otworzono tu 134 zakłady przemysłowe. Paradoksalnie przyczyniła się do tego również druga wojna światowa – z linii frontu ewakuowano do Uzbekistanu 90 zakładów przemysłowych, a tym samym sprowadzono wykwalifikowaną siłę roboczą.
Jak dostęp do wody jest istotny pokazuje także obszar Turkmenistanu. Na przełomie IX i X wieku dzięki budowie systemów nawadniających, nastąpił rozwój rolnictwa, jednakże w XVI wieku nastąpiło zatrzymanie dopływu jednej z rzek, doprowadzając do upadku tamtejszego rolnictwa.
Ziemia – być albo nie być
Rolnictwo – typ uprawianych roślin i hodowanych zwierząt w państwach Azji Środkowej – jest uwarunkowane ukształtowaniem terenu i rodzajem gleb. Zależność ta jest relatywnie silna z powodu niskiego rozwoju technologicznego i wykształcenia populacji. Mapa geografii rolnictwa pokazuje, że tereny górzyste to przewaga hodowli bydła rogatego (kozy i owce), rejony podgórskie, obszary o dużych opadach to uprawa zboża, a na równinach udaje się hodowla zwierząt przystosowanych do terenów pustynnych i stepów (głównie owce i wielbłądy).
Rośliną, z której hodowli znany jest region Azji Środkowej, jest bawełna, którą uprawia się tam od wczesnego średniowiecza. Sprowadzono ją z Indii. Dolina Fergańska posiada jedną z najbardziej urodzajnych gleb w regionie, co spowodowało, że jest jednym z głównych ośrodków uprawy bawełny, ale też jednym z najbardziej zaludnionych obszarów.
Uprawa bawełny była podstawą tadżyckiego rolnictwa, które zajmowało trzecie miejsce co do wielkości produkcji bawełny w ZSRR, ale pierwsze ze względu na zbiory z jednego hektara. Tadżykistan, najmniejszy pod względem terytorium wśród republik Azji Środkowej, w 93 proc. usłany jest górami. Wpływa to również na logistykę, gdzie większość towarów przewozi się samochodami.
Bogactwo surowców
Region Azji Środkowej jest bogaty w wiele surowców. W okresie Związku Radzieckiego przodował w zasobach wolframu, srebra, rud chromu, miedzi, ołowiu, fosforytów, cynku. Sam Kazachstan dysponuje też złożami złota, tytanu, kobaltu, ale również węgla brunatnego i kamiennego. W Zagłębiu Embańskim i na południu półwyspu Mangyszłak znajdują się złoża ropy naftowej. Już za czasów ZSRR Republika Kazachstanu przodowała w wydobyciu metali rzadkich, które ze współczesnego punktu widzenia, są niezwykle pożądane. To one determinowały lokalizację gałęzi przemysłu – ciężki w górach i obszarach pustynnych, które były bogate w surowce, natomiast lekki w środkowej i północnej części kraju, ze względu na rolnictwo.
Tadżykistan posiada duże złoża gazu ziemnego i ropy naftowej. Na jego terytorium znajdują się również największe na świecie złoża mirabilitu (bardzo rzadki metal).
W okresie ZSRR w Turkmenistanie złoża soli potasowych i siarki stały się podstawą jego przemysłu chemicznego. Republika ta była na trzecim miejscu w wydobyciu ropy naftowej w Związku Radzieckim (obecnie szacuje się je na 100 mln ton).
W czasie trwania ZSRR Uzbekistan był na drugim miejscu pod względem wydobycia gazu ziemnego (których zasoby ma do dzisiaj) wśród republik. Uzbekistan posiada również w wielu regionach złoża złota. W Muruntau znajduje się jedna z największych kopalni tego metalu na świecie.
Znaczne złoża ropy naftowej w regionie Azji Środkowej, wzbudziły zainteresowanie Chin, a ich sąsiedztwo jest dodatkową zaletą. Natasza Duraj powtarza za Arkadiuszem Legieciem, że wciąż „dominującą rolę aktora państwowego w Azji Środkowej” pełni Rosja, przy jednoczesnym wzroście pozycji Chińskiej Republiki Ludowej m.in. przez liczne inwestycje, gdzie odpowiedzialna była za np. budowę autostrady łączącej Tadżykistan i Uzbekistan.
Problemem opisywanych gospodarek jest emigracja zarobkowa m.in. do Rosji. Autorka podaje przykład Turkmenistanu gdzie według szacunków pozostało 2,7 mln obywateli (nie ma oficjalnych danych), gdy jeszcze w 1995 r. było to ponad 4,4 mln ludzi.
Pomimo wspomnianych mankamentów, publikacja Nataszy Duraj daje przestrzeń do interesujących wniosków, przez udowodnienie jak warunki naturalne wpływają na gospodarki narodowe.
Poglądy wyrażone w publikacji są poglądami osobistymi autora i nie wyrażają oficjalnego stanowiska instytucji, w której jest zatrudniony.
