(CC BY 2.0 Laura Bittner)
Raport organizacji charytatywnej „Szlachetna Paczka” przyciąga uwagę przede wszystkim opisem „polskiej biedy”. Przemawia do emocji. Ale wyczytać w nim można diagnozę nieefektywności polityki społecznej w Polsce i bardzo wiele wskazówek, jak ją należy przeprojektować.
Akcja charytatywna „Szlachetna Paczka” rozpoczęła się w 2001 roku, a prowadzi ją Stowarzyszenie „Wiosna”, którego szefem jest ksiądz Jan Stryczek. Stowarzyszenie zbiera informacje o ludziach, którzy wymagają pomocy – z instytucji publicznych, takich jak ośrodki pomocy społecznej, szkoły, przedszkola, oraz prywatnych, jak parafie bądź osoby indywidualne. Idea tej pomocy jest taka, żeby stanowiła impuls do wyjścia z biedy.
Następnie wolontariusze trafiają do zebranych w bazie gospodarstw domowych i przeprowadzają z nimi wywiady. Zawierają one twarde dane o dochodach oraz kosztach utrzymania oraz miękkie informacje o przyczynach sytuacji, postrzeganych barierach wyjścia z niej oraz zasobach możliwych do zaoferowania – ogólnie mówiąc – społeczeństwu, jak na przykład wolny czas czy doświadczenie. Potem gospodarstwa domowe są kwalifikowane do pomocy, a indywidualni darczyńcy mogą je z odpowiedniej bazy wybrać i taką pomoc przygotować.
Od 2011 roku wolontariusze odwiedzili ponad 140 tys. gospodarstw domowych i przeprowadzili z nimi wywiady. To oznacza, że raport powstał na próbie przekraczającej 1 proc. gospodarstw domowych istniejących w Polsce.
W mijającym roku było to nieco ponad 35 tys. wizyt i wywiadów, co znaczy, że objętych zostało nimi 0,25 proc. wszystkich gospodarstw domowych. Ostatnie dane GUS mówią, iż zagrożonych skrajnym ubóstwem jest w Polsce 6,5 proc. gospodarstw domowych, czyli bez mała 2,5 mln osób albo prawie 900 tys. gospodarstw. Jako odsetek tej grupy tegoroczna próba badanych przez „Szlachetną Paczkę” rośnie do bez mała 4 proc.
Najważniejsze jest to, że raport pokazuje zupełnie inne obszary biedy niż to ujmują statystyki GUS, bowiem metodologia wnioskowania wynika z rozpoznania rzeczywistej sytuacji dość znaczącej grupy. Na przykład GUS podaje, że „osoby tworzące rodziny niepełne (znajdują się) we względnie lepszej sytuacji” niż wielodzietne.
Badanie „Szlachetnej Paczki” pokazuje, że bywa odwrotnie. Podstawowym powodem popadnięcia w biedę jest na ogół długotrwała choroba lub niepełnosprawność. W przypadku osoby dorosłej powoduje to zmniejszenie dochodów gospodarstwa domowego. W przypadku dziecka, nawet jednego, konieczność stałej opieki, co pociąga za sobą zmniejszenie dochodów albo wysokie wydatki związane z opieką i rehabilitacją. Co więcej, raport wskazuje też, że system oświaty raczej wyklucza niepełnosprawne dzieci zamiast otaczać je wymaganą opieką.
Najbardziej krytyczna jest sytuacja w przypadku samotnego rodzica opiekującego się niepełnosprawnym dzieckiem lub dziećmi. Nie zmienia jej trwający wzrost popytu na pracę, gdyż opieka nad niepełnosprawnym dzieckiem najczęściej uniemożliwia podjęcie pracy.
Raport „Szlachetnej Paczki” identyfikuje sześć obszarów i odpowiadających im przyczyn biedy. W ten sposób zarysowuje sześć kierunków, w których szczególnie intensywnie powinna podążać polityka społeczna.
Pierwszy obszar związany jest ze starością, szczególnie w przypadku osób pobierających niskie świadczenia i samotnych, nie mogących liczyć na wsparcie rodziny.
Drugi to wspomniane już choroba lub niepełnosprawność w rodzinie. Fakt, że większość dochodów gospodarstw domowych pochłania leczenie, a zwłaszcza rehabilitacja, stawia pod znakiem zapytania efektywność systemu rzekomo „bezpłatnej” opieki zdrowotnej. Ale także systemu ubezpieczeń społecznych, bowiem okazuje się, że osoby, które pracowały, a wskutek choroby są niezdolne do pracy, niejednokrotnie z tego systemu „wypadają”.
Trzeci obszar to także wspomniani już samotni rodzice, czwarty – to przypadki klęsk, takich jak pożar czy powódź, wskutek których gospodarstwa domowe nie mają możliwości odtworzenia majątku.
Piąty obszar biedy to rodziny wielodzietne. „Szlachetna Paczka” nie przeanalizowała wpływu rządowego programu 500+ na sytuację rodzin wielodzietnych, choć raport zaznacza, że w bazach organizacji zmniejszył się odsetek wskazywanych jako wymagające pomocy. Dodaje, że wsparcie z programu 500+ jest bardzo dużym odciążeniem budżetu domowego, ale standard życia gospodarstw domowych podnosi się wtedy, gdy nie mają długów i nie są dotknięte przewlekłymi chorobami lub niepełnosprawnością.
Na koniec szósta kategoria osób, jeszcze niezbadana, ale już włączona do raportu. Są to osoby, które zaczynają dopiero samodzielne życie, a zwłaszcza absolwentki domu samotnej matki i absolwenci domów dziecka oraz studenci, którzy starają się utrzymać, nie mogąc liczyć na wsparcie rodziny.
Raport stwierdza, że około połowy zbadanych gospodarstw domowych jest zadłużonych, tak że nie mogą na bieżąco regulować opłat, rat pożyczek lub kredytów. Wniosek jest taki, że należy tego typu gospodarstwa domowe objąć wsparciem w zakresie edukacji finansowej. Można wyciągnąć też wniosek dalej idący: bez rozsądnie skalibrowanego i precyzyjnie zaadresowanego programu oddłużeniowego nie będzie inkluzji.
Z raportu można także dowiedzieć o większości wad systemu opieki zdrowotnej, edukacji, ubezpieczeń społecznych, a szczególnie opieki społecznej. Ta ostatnia jest pasywna, sprowadza się do przyznawania (lub odbierania) zasiłków. Raport wyraźnie wskazuje na konieczność aktywności w tym zakresie, a sama „Szlachetna Paczka” chce uruchomić takie inicjatywy, jak wsparcie edukacji finansowej, prawnej czy też opiekę lekarzy, którzy udzielają darmowych konsultacji.
Żeby opieka społeczna była efektywna, musi stać się aktywna. Konieczny jest w niej pewnego rodzaju coaching nakierowany na przywrócenie poczucia wartości, znalezienie własnych mocnych stron przez osoby wykluczone, potrzebujące często także wsparcia psychologicznego – wynika z raportu. Warto go poddać głębszej analizie ze względu na precyzję opisu uwarunkowań biedy i ich konsekwencji.
