(CC By NC ND so11e)
Jak zmieniała się wolność w czasie? Isaiah Berlin wprowadził w 1958 r. rozróżnienie na wolność negatywną (brak ingerencji bądź przymusu ze strony innych, czyli wolność od czegoś) oraz pozytywną (gwarancję dostępu do rynków, która umożliwia panowanie nad własnym istnieniem – wolność „do czegoś”). Przykładem wolności negatywnej jest swoboda gospodarcza. Milton Friedman pisał w 1962 r., że w państwie panuje wolność gospodarcza, gdy chroni się własność prywatną, egzekwuje zawarte w umowach ustalenia, ceny są stabilne, jest niewiele ograniczeń handlu, a alokacja zasobów dokonuje się przede wszystkim za pośrednictwem rynków.
W empirycznych badaniach nad wolnością gospodarczą analizuje się tylko ostatnie dziesięciolecia. Sporządzane w ten sposób wskaźniki wolności gospodarczej obejmują wiele państw, ale ich wymiar czasowy jest ograniczony. W przypadku wskaźnika Instytutu Frasera, obejmującego najwięcej elementów rankingu wolności gospodarczej, najwcześniejsze dane dotyczą 1970 r. Brak długookresowej perspektywy zmniejsza wartość wynikających z tych wskaźników wniosków oraz ich konsekwencji dla polityki. Jest też ryzyko uznania obserwowanych w ostatnim okresie zjawisk za regularne zależności empiryczne występujące wszędzie i we wszystkich okresach.
Nowy miernik – historyczny wskaźnik wolności gospodarczej (HIEL) – zapewnia długookresowy obraz swobód ekonomicznych oraz ich główne wymiary w państwach na zaawansowanym poziomie rozwoju gospodarczego. Mówiąc konkretniej, są to państwa zrzeszone w OECD przed rozszerzeniem tej organizacji dokonanym w 1994 r.
Ponieważ każdy wskaźnik wolności gospodarczej cechuje się granicami przedziałów, wykorzystywanie jego zmiany procentowej, czyli tempa wzrostu wyrażanego w procentach, wprowadzałoby w błąd, gdyż wzrostu na niskich poziomach nie można zestawiać ze wzrostem na poziomach wyższych. Z tego powodu lepiej brać pod uwagę absolutną wielkość dzielącą obserwowaną wolność gospodarczą od górnej granicy wskaźnika w punkcie początkowym, a następnie obliczyć względny spadek tej wielkości w danym okresie. Tak więc poprawę sytuacji wyraża się jako ułamek największej wartości możliwej do osiągnięcia (wskaźnik określa, o ile zmalała wielkość dzieląca wartość obserwowaną od górnej granicy przedziału wartości możliwych).
W państwach należących do OECD wolność gospodarcza jest obecnie największa od półtora wieku, prawdopodobnie największa w historii tych krajów. W latach 1850–2007 wielkość dzieląca wartości obserwowane od maksymalnej zmalała prawie o 3/4.
Wykres ukazujący przebieg tych zmian bardzo odbiega od linii prostej. Można wyróżnić pewne fazy tego procesu.
infografika Darek Gąszczyk
Od połowy XIX w. do okresu bezpośrednio poprzedzającego I wojnę światową we wszystkich państwach wolność gospodarcza systematycznie rosła. Wielkość szczytową osiągnięto w 1913 r. (chociaż postęp dokonał się głównie do I połowy lat 80. XIX w.). Ponad 3/4 ogólnego postępu w dziedzinie wolności gospodarczej obserwowanego w państwach OECD do 2007 r. osiągnięto przed I wojną światową.
W czasie I wojny światowej i po niej doszło do dramatycznego ograniczenia tych swobód. Później jednak odbudowa postępowała szybko, a szczytową wielkość wskaźnik wolności gospodarczej osiągnął w 1929 r., dochodząc do poziomu z końca lat 90. XIX w. Wielki kryzys z lat 30. znów spowodował ograniczenie wolności gospodarczej, a późniejszej odbudowie gospodarki nie towarzyszyło zwiększanie tych swobód. W przededniu II wojny światowej wskaźnik spadł do poziomu z i połowy lat 50. XIX w.
Poprawiło się w drugiej połowie XX w., a szczytową wielkość wskaźnik osiągnął w 2007 r. Można jednak w tym okresie wyróżnić dwie fazy zwiększania zakresu wolności gospodarczej. W latach 50. szybko przywracano wcześniejsze swobody, a od 1980 r. obserwuje się ich ekspansję. W okresie między tymi dwiema fazami nie było postępu. W latach 60. wskaźnik ustabilizował się na poziomie z II połowy lat 20. XX w., a na początku lat 70. doszło do pewnego spadku.
Od I połowy lat 80. do okresu bezpośrednio przed obecną recesją obserwuje się systematyczne powiększanie zakresu wolności gospodarczej. Szczytową wielkość wskaźnika z 1913 r. przekroczono w 1989 r., a wielkość dzielącą wartości z początku lat 80. od wartości maksymalnej do połowy pierwszej dekady XXI w. zmniejszono o połowę. W ostatnich dwóch dziesięcioleciach osiągnięto największe wielkości wskaźnika wolności gospodarczej.
infografika Darek Gąszczyk
W różnych okresach postęp w dziedzinie wolności gospodarczej dokonał się w wyniku działania odmiennych czynników. W latach 1850–1914 w największym stopniu przyczyniły się do tego prawa własności. W pierwszej połowie XX w. zakres wolności gospodarczej zmalał głównie przez upadek systemu swobodnego handlu międzynarodowego. Od połowy XX w. – szczególnie w latach 50. i po 1980 r. – do postępu w dziedzinie wolności gospodarczej prowadziły przede wszystkim liberalizacja handlu międzynarodowego i przepływy czynników produkcji. Zmniejszenie wielkości dzielącej wartości faktyczne od maksymalnych, które dokonało się w latach 1950–2007, w stopniu przekraczającym połowę osiągnięto właśnie dzięki nim. W latach 60. i 70. przez powiększanie zbioru przepisów i nieracjonalne programy polityki pieniężnej utracono to, co zyskano dzięki wolności handlu i lepszym prawom własności. W sumie przez półtora wieku długookresowy postęp w dziedzinie wolności gospodarczej dokonał się przede wszystkim w następstwie ulepszeń struktury prawnej i praw własności.
Tendencje, które widać dzięki zastosowaniu nowego historycznego wskaźnika wolności gospodarczej, przynoszą bardzo ważne pytania. Skoro wolność gospodarczą zwykle łączy się ze wzrostem gospodarczym, jak można pogodzić dobre wyniki gospodarcze państw OECD w latach 60. i na początku 70. XX w. ze stosunkowo ograniczonym i niezmiennym zakresem wolności gospodarczej? Czy są jakieś zależności typu „coś za coś” między należącą do swobód negatywnych wolnością gospodarczą a swobodami pozytywnymi, w szczególności rozwojem społecznym i demokracją? Poszukiwanie odpowiedzi na te pytania to ekscytujący i cenny program badawczy.
Leandro Prados de la Escosura jest profesorem historii gospodarczej, członkiem zespołu badawczego Ośrodka Badań Polityki Gospodarczej (CEPR). Wykłada na Uniwersytecie im. Carlosa III w Madrycie (Universidad Carlos III de Madrid)
Artykuł po raz pierwszy ukazał się w VoxEU.org (tam dostępna jest bibliografia). Tłumaczenie i publikacja za zgodą wydawcy.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
