Muzeum Nauki i Technologii w Szanghaju. (CC By NC ND Volfgang Staudt)
Już 11 lat temu pismo „National Interest” opublikowało tekst wymownie zatytułowany Świat bez Zachodu. Dotyczył on zjawiska ekspansji Chińskiej Republiki Ludowej i budowania wpływów gospodarczych i politycznych. W 2014 roku to samo czasopismo zamieściło na swoich łamach krótki tekst pt. Witamy w świecie bez Zachodu.
Autorzy obu artykułów przekonywali, że czas ekonomicznej dominacji amerykańskiej na naszych oczach dobiega końca. Służy temu nieudolna polityka USA oparta na przekonaniu, że na zasadach wolnego rynku nastąpi współpraca Waszyngtonu z Pekinem. W opinii decydentów w USA Chiny miały jedynie dwie drogi ucieczki od relatywnie słabszego tempa rozwoju gospodarczego – wspomniana współpraca na zasadach amerykańskich, lub otwarty konflikt zbrojny.
Okazało się, że USA popełniły jeden z największych błędów polityki zagranicznej w ostatnich latach – Pekin nie wybrał żadnej ze ścieżek wytyczonych w Waszyngtonie, bo stworzył własną.
Gdy ukazał się drugi z przywołanych artykułów, niemal gotowe do startu były już dwa strategiczne chińskie projekty: Azjatycki Bank Inwestycji Infrastrukturalnych oraz Nowy Bank Rozwoju w ramach BRICS.
Forma współpracy z instytucjami kontrolowanymi przez Stany nie zmieniła się, nie wybuchła wojna na skalę światową. Punktów zapalnych przybywa jednak bardzo szybko.
Nowy bank światowy
Największym jak dotąd wyzwaniem rzuconym międzynarodowemu systemowi gospodarczemu i finansowemu wydaje się być Azjatycki Bank Inwestycji Infrastrukturalnych (AIIB). Powstanie banku ma dwa zasadnicze podłoża: polityczne i gospodarcze.
Wymiar polityczny związany jest ściśle ze zmianą jakościową realizacji polityki zagranicznej Chin w sferze regionalnej i międzynarodowej. Osłabione przez wojny opiumowe, a następnie lata komunizmu Państwo Środka skupione było niemal wyłącznie na problemach wewnętrznych. „Otwarcie na świat” zapoczątkowane przez Deng Xiaopinga, z wielką mocą kontynuuje dzisiaj Xi Jinping, przy jednoczesnym konsolidowaniu władzy państwowej w swoich rękach.
Powstanie AIIB definiuje stanowisko decydentów chińskich wyraźnie sprzeciwiające się niedostatecznemu uwzględnianiu Pekinu w światowych procesach (instytucjach i mechanizmach) gospodarczych i politycznych. W działającym w regionie Azjatyckim Banku Rozwoju USA i Japonia mają po ok. 13 proc. udziałów, a Chiny – 6 proc., przy czym przewodniczy mu zawsze Japończyk. Szefem Banku Światowego jest prawie zawsze Amerykanin, a Międzynarodowego Funduszu Walutowego – Europejczyk.
AIIB jest często określany jako największe osiągnięcie Chin w kontekście ekonomicznych środków soft power. Bardzo trudno się jednak z taką tezą zgodzić. Gdyby za punkt wyjścia wziąć klasyczną definicję siły stworzoną przez Josepha Nye’a (a nawet późniejsze jej wariacje), Pekin do swoich projektów musiałby przyciągać inne kraje za sprawą atrakcyjności szeroko rozumianej kultury, jej przemysłów, atrakcyjności formy zarządzania państwem oraz sfery społecznej. Nic takiego nie ma jak na razie miejsca i w najbliższej przyszłości raczej mieć nie będzie. Sukces powstania AIIB i włączenie w projekt ponad 70 krajów to wynik w największym stopniu uzyskany dzięki atrakcyjności ekonomicznej Chin – bogactwie państwa (nie bogactwie narodu) – oraz dzięki partykularnym interesom krajów-członków, zwłaszcza należących do Unii Europejskiej.
Działania Chin leżą zatem w obszarze hard power, jednakże są na tyle zawoalowane w formie, że w istocie mogą wspomóc w perspektywie najbliższych lat budowanie atrakcyjności rozwiązań ChRL, czyli równolegle przeprowadzanych projektów mieszczących się w soft power (np. wspomagać funkcjonowanie ponad 500 instytutów Konfucjusza na świecie, których liczba wzrosnąć ma do 2000 w najbliższych latach). Mamy więc do czynienia z nową jakością smart power.
Wymiar gospodarczy to również, a może przede wszystkim, odpowiedź na chronicznie niedofinansowane projekty rozwojowe w Azji, dotąd tworzone i prowadzone przez Bank Światowy, MFW i Azjatycki Bank Rozwoju. Choć obecnie jest stanowczo za wcześnie na ocenę skuteczności prowadzonych działań w ramach zadań priorytetowych banku, warto zauważyć widoczną już teraz tendencję szybkiego rozwoju.
W 2016 r. zakontraktowano dziewięć projektów na łączną kwotę 1,73 mld dol., przy czym wszystkie odnoszą się do kontynentu azjatyckiego, w tym głównie do państw biednych i najsłabiej rozwiniętych: Omanu, Tadżykistanu, Bangladeszu czy Mjanmy/Birmy. Nie są to projekty w całości finansowane przez AIIB, lecz w ścisłej kooperacji z Bankiem Światowym (pięć projektów), Europejskim Bankiem Odbudowy i Rozwoju (jeden projekt) oraz Nowym Bankiem Rozwoju (dwa projekty). Tylko jeden projekt opiera się o bezpośredni kredyt udzielony Mjanmie.
W 2017 r. zaakceptowano finansowanie 23 projektów w kwocie ok. 2 mld dol. (łączna wartość projektów wynosi ok. 8,1 mld dol.). Jednym z nich jest budowa dwupasmowej, ponad czternastokilometrowej autostrady w Gruzji. Jest to wyraźny znak przesuwania inwestycji banku coraz dalej na zachód – równocześnie z postępami w realizacji projektu tzw. Nowego Jedwabnego Szlaku.
Siła słab(sz)ych
Przykładem ekspansji chińskiej jest także Nowy Bank Rozwoju, utworzony w 2014 roku w ramach grupy BRICS. W założeniu finansować ma projekty realizowane wspólnie przez Brazylię, Rosję, Indie, Chiny i RPA, lecz do partycypowania w nim zaproszone zostały również kraje spoza układu – przy zastrzeżeniu posiadania ponad 50 proc. udziałów pięciu państw-założycieli.
Większość ekspertów na świecie zgodna jest w twierdzeniu, że dojście do wspólnego stanowiska w sprawie utworzenia banku przez państwa, które zasadniczo więcej dzieli niż łączy jest swoistym fenomenem. Dość wspomnieć o chińsko-indyjskich sporach terytorialnych, a także o rywalizacji o dominację w regionie Azji Południowo-Wschodniej. Co więcej, oddalona o wiele tysięcy kilometrów od Chin Brazylia z niepokojem obserwuje rosnącą potęgę dyplomatyczną Pekinu, coraz śmielej wchodzącego na rynki Ameryki Południowej z wielkim kapitałem. Z kolei Rosja nigdy nie porzuciła planów powrotu na pozycję mocarstwa światowego lub choćby regionalnego. Chiny jawią się tu jako poważna przeszkoda.
Jeśliby badać ten fenomen pod kątem podejścia realistycznego, prezentowanego m.in. przez prof. Johna Mearsheimera, państwa te walcząc o relatywnie największe zyski, nie powinny być skłonne do współpracy. Stało się jednak zgoła inaczej. Oficjalne powody są mało przekonujące – dominują czynniki ideologiczne i historyczne (spuścizna kolonializmu) oraz solidarność wschodzących gospodarek w świecie opartym na zależnościach Północ-Południe. Więcej sensu ma twierdzenie, że celem budowy nowego banku jest potrzeba wzmożonych inwestycji w krajach rozwijających się. Poparcie tego argumentu jest mocne – 1,4 mld ludzi nie ma dostępu do elektryczności, 900 milionów do wody pitnej, a 2,6 mld do urządzeń sanitarnych.
Istnieje jeszcze jeden, chyba najważniejszy powód. Wzrastająca świadomość stopniowego słabnięcia dominacji Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza w sferze gospodarczej i finansowej powoduje, że państwa szukają sposobów na osiągnięcie jak najlepszej pozycji w nowym ładzie (lub nieładzie) międzynarodowym.
Obecnie w tym procesie obserwujemy działania zmierzające do współpracy, tak jak w przypadku NBR. Jednak pogłębiający się chaos w okresie „przejściowym” doprowadzić może do eskalacji uśpionych dotąd antagonizmów (lub wytworzenia nowych na potrzebę doraźnych potrzeb i zaprezentowania ich opinii publicznej jako najważniejszych z perspektywy państwa). Pierwsze skrzypce będzie tu zatem odgrywała skuteczność dyplomacji ekonomicznej największych mocarstw.
Po pierwsze ląd
Rywalizacja w ramach gospodarek wschodzących skupionych w BRICS pozostaje jednak w tle walki o dominację pomiędzy Stanami Zjednoczonymi a Chinami. W wymiarze międzynarodowym skupia się ona obecnie na sile wpływów w regionie Azji i Pacyfiku oraz w Europie Środkowej i Wschodniej. Pomimo swojego położenia geograficznego, Pekin ma obecnie szansę wygrać jedynie na obszarze drugim z wymienionych.
Spowodowane to jest niezaprzeczalną dominacją morską Stanów Zjednoczonych, wraz z sojusznikami, z których najważniejszym w Azji jest Japonia. Waszyngton, dzięki rozbudowanej sieci baz wojskowych na wyspach okalających Chiny, kontroluje wszystkie najważniejsze morskie szlaki handlowe. Z perspektywy ChRL nie ma obecnie innego racjonalnego rozwiązania, jak rozpoczęcie przejmowania kontroli nad szlakami lądowymi. Oczywiście do momentu, kiedy Chiny będą na tyle silne, aby zająć się morskimi – podwaliny pod tę ekspansję też już powstają.
Narzędziem w realizacji celu jest projekt Jednego Pasa, Jednego Szlaku (Nowego Jedwabnego Szlaku). Jego powodzenie zależeć będzie od efektów ścierania się interesów USA w regionie azjatyckim i w Europie z interesami Chin.
Aktywność Pekinu w tej rywalizacji trwa obecnie na wszystkich frontach sfery gospodarczej. Pod koniec 2017 roku podano do publicznej wiadomości, że w najbliższym czasie rozliczenia kontraktów terminowych na ropę odbywać się będą w juanie. Padła również deklaracja dotycząca pełnej wymienialności renminbi na złoto na giełdach w Szanghaju i Hongkongu. Największym jednak osiągnięciem Chin ostatnich lat w sferze finansowej było wprowadzenie waluty narodowej do koszyka SDR jako waluty rezerwowej. Udział juana wynosi 10,91 proc., co uplasowało go od razu na trzecim miejscu, po dolarze amerykańskim (41,73 proc.) i euro (30,93 proc.), przed jenem japońskim (8,33 proc.) i funtem szterlingiem (8,09 proc.).
Ponadto, Chiny już 25 proc. własnego eksportu rozliczają w renminbi i mnożą oddziały banków rozliczeniowych za granicą, m.in. w Nowym Jorku. Korea Południowa, Węgry, ale także i Polska emitują już obligacje skarbowe w juanie. Co więcej, Bundesbank ogłosił plany włączenia chińskiej waluty w swoje rezerwy.
Wszystko to jest wynikiem postępującego procesu kreowania niejako „drugiego obiegu” rozliczeń, w którym chińska waluta stałaby się podstawową. Co więcej, jest to idealna sytuacja pozwalająca na omijanie ewentualnych sankcji nałożonych na Pekin i inne kraje przez USA i UE. Pociągnie to za sobą nie tylko spadek znaczenia gospodarczego Zachodu, ale również politycznego. Stany Zjednoczone realizując od lat koncepcję smart power posiadają cały wachlarz instrumentów wpływu, od tzw. miękkiej siły, czyli kwestii kulturowych, po twardą siłę, czyli narzędzia militarne i gospodarcze. Natomiast Unia Europejska pozostaje w tym obszarze bezradna. Apele i dyrektywy na forum Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej czy Komisji z pewnością nie okażą się skuteczne w stosunku do Pekinu.
Azjatycki Bank Inwestycji Infrastrukturalnych oraz Nowy Bank Rozwoju mogą wspólnie zadziałać jak katalizator nowej finansowej infrastruktury świata, w której głównym budulcem będzie juan i handel z Chinami. Nie może to się dziać jednak zbyt szybko. Pekin wciąż posiada ok 1,3 bln dol. rezerw. Znaczne osłabienie dolara amerykańskiego szybko opustoszy chiński skarbiec.
Nowe pojęcie „chińskiej jakości”
To nie rezerwy w dolarach są jednak obecnie największym problemem Państwa Środka. Realizacja ambitnych projektów międzynarodowych, rzucanie wyzwania hegemonowi, jakim są Stany Zjednoczone i próby zmiany paradygmatu w handlu międzynarodowym może zostać zahamowana z jednego powodu – jakości gospodarki Chin.
Wiedzą o tym zarówno prezydent Xi Jinping, jak i premier Li Keqiang. Stąd też, w 2015 roku ogłoszony został program Made in China 2025 – największy i najważniejszy obecnie projekt modernizacyjny kraju. Jego główne założenia to produkcja oparta na innowacjach, nacisk na jakość, osiąganie ekologicznego rozwoju, optymalizacja struktury chińskiego przemysłu i rozwijanie potencjału ludzkiego. Celem natomiast jest kompleksowa modernizacja chińskiego przemysłu, dzięki czemu stawać się ma bardziej wydajny i zintegrowany, a w związku z tym – stanowić najważniejsze ogniwo w światowych łańcuchach produkcyjnych.
Atrakcyjność Państwa Środka musi wzrosnąć na tyle, aby społeczeństwa Zachodu bez zastanowienia wybierały smartfon Xiaomi, uważając Iphone’a za przeżytek cywilizacyjny.
Projekt skupia się przede wszystkim na wsparciu krajowych korporacji międzynarodowych, poprzez ułatwienia w dostępie do finansowania i rozwoju inwestycji. Z tego też względu największe zagraniczne koncerny przyglądają mu się z dużą obawą o potencjalnie mnożące się bariery wejścia na chiński rynek. Kwestią poboczną, lecz ciągle istotną, pozostają działania zmierzające do szerokiej implementacji przepisów dotyczących ochrony własności intelektualnej.
Chiński plan obejmuje modernizację przedsiębiorstw od momentu zakupu surowca, aż po sprzedaż wyrobów gotowych w kraju i za granicą. Ciekawy jest zwłaszcza ten drugi obszar. Twórcy programu Made in China 2025 wyraźnie podkreślają konieczność zwiększenia chińskich bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Każdego roku w trakcie podróży zagranicznych prezydent i premier podpisują dziesiątki umów handlowych na miliardy dolarów. Szczególnie wyczuleni są na ich rentowność, co wynika z wielu nietrafionych decyzji biznesowych i marnotrawienia pieniędzy państwowych.
Cele Made in China 2025 muszą zostać osiągnięte do założonego w tytule roku, jeśli Pekin realnie rozważa stopniowe współistnienie Pax Americana i Pax Sinica. Atrakcyjność Państwa Środka musi wzrosnąć na tyle, aby społeczeństwa Zachodu bez zastanowienia wybierały smartfon Xiaomi, uważając Iphone’a za przeżytek cywilizacyjny.
Autor jest analitykiem współpracującym z Zakładem Badań nad Konfliktami w Akademii Finansów i Biznesu Vistula w Warszawie.