(©Envato)
Dyrektywa 2022/2041 w sprawie adekwatnych wynagrodzeń minimalnych w Unii Europejskiej, którą Polska jest zobowiązana implementować do listopada 2024 roku, dostarcza wytycznych, zgodnie z którymi należy ustalać poziom wynagrodzeń minimalnych w krajach członkowskich. Wynagrodzenia minimalne mają zapewnić godny poziom życia, przyczyniać się do zmniejszenia ubóstwa pracujących, wspierać spójność społeczną i pozytywną konwergencję społeczną, oraz prowadzić do zmniejszenia luki płacowej między kobietami a mężczyznami (Art. 5 punkt 1 Dyrektywy). Kryteria, jakimi należy się kierować przy ustalaniu płacy minimalnej to m.in. siła nabywcza ustawowych wynagrodzeń minimalnych, z uwzględnieniem kosztów utrzymania oraz ogólny poziom wynagrodzeń i ich rozkład (Art. 5 punkt 2). W szczególności państwa członkowskie mogą stosować orientacyjne wartości referencyjne takie jak 60 proc. mediany wynagrodzeń brutto i 50 proc. przeciętnego wynagrodzenia brutto (Art. 5 pkt 4).
Główny Urząd Statystyczny we wrześniu 2024 r. po raz pierwszy w historii opublikował dane „Rozkład wynagrodzeń w gospodarce narodowej”, a wśród nich wysokość mediany rozkładu wynagrodzeń w gospodarce polskiej. Dotychczas publikowane były jedynie informacje o przeciętnym wynagrodzeniu brutto w gospodarce narodowej. Możliwe stało się zatem odniesienie wysokości wynagrodzenia minimalnego w Polsce do wartości wskazywanych w Dyrektywie. W tym artykule przenalizujemy dane dotyczące rozkładu wynagrodzeń w Polsce i spróbujemy odpowiedzieć na pytanie czy wynagrodzenie minimalne jest na poziomie adekwatnym, zgodnym z wytycznymi Dyrektywy.
Przeciętne wynagrodzenie to suma wynagrodzeń w gospodarce narodowej podzielona przez liczbę zatrudnionych. Z kolei mediana wynagrodzeń to wynagrodzenie środkowej osoby w rozkładzie wynagrodzeń uporządkowanym od najniższego do najwyższego. Różnicę pomiędzy przeciętnym wynagrodzeniem a medianą rozkładu wynagrodzeń najlepiej obrazuje przykład. Załóżmy, że w przedsiębiorstwie A zatrudnionych jest 20 pracowników. Przy czym 12 z nich otrzymuje wynagrodzenie 4300 zł brutto miesięcznie, 6 pracowników otrzymuje wynagrodzenie 5000 zł brutto miesięcznie, a 2 osoby zarabiają 15000 zł brutto miesięcznie. Przeciętne wynagrodzenie w tej firmie byłoby równe 5580 zł, czyli suma wynagrodzeń (111 600 zł) podzielona przez 20. Można się zastanawiać czy ta liczba odzwierciedla jednak wysokość wynagrodzeń otrzymywanych przez pracowników – wyliczona średnia ma wyższą wartość niż wynagrodzenie większości pracowników. Mediana wynagrodzeń w tej firmie wynosi natomiast 4300 zł: z 20 osób zatrudnionych 10 osób zarabia nie więcej niż 4300 zł, kolejne 10 osób zarabia nie mniej niż 4300 zł. Mediana pokazuje zatem wartości bardziej odpowiadające faktycznie uzyskiwanym wynagrodzeniom przez pracowników w tej firmie.
W każdym przedsiębiorstwie jest większa liczba pracowników zarabiających niskie wynagrodzenia niż tych o wysokich wynagrodzeniach. Z tego powodu tak ważne są dane o rozkładzie wynagrodzeń opublikowane przez Główny Urząd Statystyczny. Dane „Rozkład wynagrodzeń w gospodarce narodowej” są opracowywane na podstawie źródeł administracyjnych: Centralny Rejestr Płatników Składek i Centralny Rejestr Ubezpieczonych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych oraz Centralny Rejestr Podatników Krajowej Ewidencji Podatników Ministerstwa Finansów. Dane publikowane są co miesiąc, pięć miesięcy po końcu miesiąca, którego dotyczą. W GUS na podstawie deklaracji o składkach na ubezpieczenie społeczne szacowane są wynagrodzenia zatrudnionych. Zaletą tych danych jest to, iż są to dane pełne, a nie próba losowa. Wadą natomiast to, iż wynagrodzenia szacowane są na podstawie wartości podstawy składek na ubezpieczenia społeczne, czyli nie obejmują np. umów o dzieło z innymi podmiotami niż pracodawca.
W marcu 2024 r. (najnowsze opublikowane dane) przeciętne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej w Polsce wyniosło 8604,72 zł. Mediana wynagrodzeń wyniosła w tym samym okresie 6549,22 zł brutto, co oznacza, że połowa zatrudnionych w Polsce osób w marcu 2024 r. zarabiała nie więcej niż 6549,22 zł brutto, a pozostali nie mniej niż 6549,22 zł brutto (wszystkie kwoty są podawane w tekście jako kwoty brutto, zatem w dalszej części słowo brutto jest już pomijane ). Mediana wynagrodzeń była w marcu 2024 r. o prawie 24 proc. niższa od przeciętnego wynagrodzenia. Przeciętne wynagrodzenie w Polsce jest znacznie wyższe niż wynagrodzenie uzyskiwane przez środkowego pracownika w rozkładzie wynagrodzeń. Mediana wynagrodzeń jest wyższa wśród mężczyzn: w marcu 2024 r. wyniosła 6770,08 zł i była o ponad 400 zł wyższa niż mediana wynagrodzeń wśród kobiet (wykres).
Rozkład wynagrodzeń Polaków
Warto spojrzeć na bardziej szczegółowe dane dotyczące rozkładu wynagrodzeń Polaków. Zgodnie z opublikowanymi danymi 10 proc. pracujących Polaków zarabiało w marcu 2024 r. nie więcej niż wynagrodzenie minimalne (4242 zł brutto marcu 2024 r.). Kolejne 10 proc. otrzymuje wynagrodzenie niewiele powyżej płacy minimalnej (4512 zł). Połowa osób zatrudnionych w naszym kraju uzyskiwała wynagrodzenie w marcu 2024 r. wynoszące nie więcej niż 154 proc. minimalnego wynagrodzenia. Prawie 70 proc. zatrudnionych Polaków zarabiało w marcu 2024 r. nie więcej niż dwukrotność płacy minimalnej (wykres).
Zróżnicowanie wynagrodzeń jest dużo wyższe względem wielkości przedsiębiorstw. W przedsiębiorstwach zatrudniających do 9 pracowników mediana wynagrodzeń wyniosła 4242 zł, czyli dokładnie tyle ile wynosiło wynagrodzenie minimalne (wykres). To znaczy, co najmniej połowa pracowników w tych przedsiębiorstwach zarabiała nie więcej niż wynagrodzenie minimalne. Przeciętne wynagrodzenie w tej grupie przedsiębiorstw wynosi 5363,31 zł. Biorąc pod uwagę kształt rozkładu wynagrodzeń, można stwierdzić, że do 80 proc. lub nawet 90 proc. pracowników w tej grupie zarabia wynagrodzenie minimalne. Wraz z rozmiarem przedsiębiorstwa rośnie mediana wynagrodzeń. W firmach zatrudniających 1000 i więcej pracowników mediana wynagrodzeń stanowi niemal dwukrotność wynagrodzenia minimalnego.
Silne jest również zróżnicowanie wynagrodzeń według rodzaju działalności. W sekcji I (Zakwaterowanie i gastronomia) mediana wynagrodzeń wyniosła 4300 zł. Oznacza to, że połowa pracowników zatrudnionych w tej sekcji zarabiała w marcu nie więcej niż 58 zł powyżej wynagrodzenia minimalnego (wykres). Nieznacznie wyższa (4500 zł) jest mediana wynagrodzeń w Budownictwie (sekcja F). Tu niskie wynagrodzenia uzyskiwane są w większym stopniu wśród mężczyzn (mediana wynagrodzeń 4350 zł, połowa mężczyzn w sektorze budowlanym zarabia niewiele powyżej wynagrodzenia minimalnego). Najwyższa mediana wynagrodzeń obserwowana jest w sekcjach: Informacja i komunikacja (sekcja J), Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną gorącą wodę (sekcja D), Górnictwo i wydobywanie (sekcja B), Edukacja (sekcja P) oraz Działalność finansowa i ubezpieczeniowa (sekcja K). W tych sekcjach medianowe wynagrodzenia przekraczają dwukrotność płacy minimalnej.
W większości sekcji mediana wynagrodzeń jest wyższa wśród mężczyzn. Wyjątkiem jest budownictwo, gdzie medianowe wynagrodzenie kobiet jest o ponad 1400 zł wyższe niż w grupie mężczyzn. Wynika to z faktu, że kobiety zatrudnione w budownictwie rzadziej pracują na stanowiskach robotniczych.
Wynagrodzenia według przekroju regionów
Duże różnice wynagrodzeń występują w przekroju regionów. GUS opublikował wartości mediany wynagrodzeń w przekroju województw, powiatów, a nawet gmin. Jeśli chodzi o powiaty, to najwyższe wynagrodzenia są oczywiście w Warszawie. Mediana wynagrodzeń wskazuje, że połowa zatrudnionych w stolicy zarabia powyżej 8900 zł. Na drugim końcu jest powiat nowomiejski (województwo warmińsko-mazurskie) gdzie połowa zatrudnionych zarabia nie więcej niż 5180,09 zł, czyli 122 proc. płacy minimalnej. Powiat nowomiejski nie jest jednak wyjątkiem, bo łącznie w 13 powiatach połowa pracujących tam osób zarabia nie więcej niż 130 proc. płacy minimalnej. W 263 powiatach (z 380 jakie są w Polsce) połowa zatrudnionych osób nie zarabia więcej niż 150 proc. płacy minimalnej.
Mapa przedstawia relację płacy minimalnej do mediany wynagrodzeń w przekroju powiatów. Ciemnym kolorem zaznaczono powiaty, w których relacja płacy minimalnej do mediany wynagrodzeń jest nie wyższa niż 60 proc..
Podejmiemy zatem próbę odpowiedzi na pytania czy wynagrodzenie minimalne w Polsce jest na adekwatnym, zgodnym z wytycznymi Dyrektywy, poziomie?
Porównując wysokość wynagrodzenia minimalnego do wskazywanych wartości referencyjnych można obliczyć, że w marcu 2024 r. wynagrodzenie minimalne stanowiło 49 proc. przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej (wobec 50 proc. wartości referencyjnej) oraz 65 proc. mediany wynagrodzeń w gospodarce narodowej (wobec 60 proc. wartości referencyjnej).
Istotne jest również określenie siły nabywczej wynagrodzenia minimalnego oraz sprawdzenie czy pozwala ono na godny poziom życia (art. 5 pkt 1 Dyrektywy). W literaturze ekonomicznej, określając siłę nabywczą gospodarstw, ocenia się zdolność gospodarstwa domowego do zaspokojenia podstawowych potrzeb. Pierwszą potrzebą gospodarstwa domowego jest jego przetrwanie, a to zapewnia żywność. Badacze społeczni określają ubóstwo materialne lub dostatek, analizując wydatki na żywność.
Zgodnie z najnowszymi dostępnymi danymi z Badania Budżetów Gospodarstw Domowych Głównego Urzędu Statystycznego (za 2022 r.) przeciętne gospodarstwo pracownicze, czyli takie, w którym wyłącznym lub głównym źródłem utrzymania jest praca najemna liczy 2,91 osoby. Gospodarstwa pracownicze, w którym osoba pracująca otrzymuje wynagrodzenie minimalne znajdują się w drugim kwintylu rozkładu dochodów. Wydawały one przeciętnie w 2022 r. 394,34 zł na osobę na żywność, a ich udział w całkowitych wydatkach wynosił 31,95 proc. (GUS, 2023). Mnożąc wydatki na żywność na osobę przez przeciętną liczbę osób w gospodarstwie pracowniczym oraz odwrotność udziału wydatków na żywność, otrzymujemy szacunek kwoty pozwalającej na utrzymanie godnego poziomu życia. Aby tę kwotę przeliczyć na 2024 r. posłużyliśmy się zmianą wskaźnika cen konsumpcyjnych żywności w okresie od lipca 2022 r. do lipca 2024 r. Uzyskaliśmy kwotę 4023,04 zł.
A ile wynosi wynagrodzenie minimalne netto? Wynagrodzenie minimalne brutto to 4300 zł, co po przeliczeniu skutkuje kwotą netto 3261,33 zł. Zatem obowiązujące wynagrodzenie minimalne nie jest wynagrodzeniem adekwatnym wskazywanym w Dyrektywie zgodnie z kryterium siły nabywczej.
Czy zatem poziom wynagrodzenia minimalnego jest adekwatny, zgodny z wytycznymi Dyrektywy?
Patrząc na problem technicznie poprzez relację wynagrodzenia minimalnego do wynagrodzenia przeciętnego czy mediany wynagrodzeń, rzeczywiste wartości kryteriów są bliskie wartościom referencyjnym (wynagrodzenie minimalne w Polsce stanowi 49 proc. przeciętnego wynagrodzenia i 65 proc. mediany wynagrodzeń). Brak adekwatności wynagrodzeń wynika z ich niedostatecznej siły nabywczej.
Problemem dla działalności gospodarczej jest kompresja rozkładu wynagrodzeń. Ponad 2/3 zatrudnionych otrzymuje wynagrodzenie w wysokości pomiędzy wynagrodzeniem minimalnym a jego dwukrotnością, co oznacza, że siatka wynagrodzeń w Polsce jest bardzo spłaszczona. W ostatnich latach wynagrodzenia specjalistów i kadry zarządzającej rosły dużo wolniej niż wynagrodzenia najniższe. W 2014 r. wynagrodzenie w pierwszej wielkiej grupie zawodowej (Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy) było 5-krotnie wyższe niż wynagrodzenie minimalne, w 2022 r. – tylko 4-krotnie. Relatywne wynagrodzenia we wszystkich grupach zawodowych spadają w stosunku do grupy 5 (Pracownicy usług i sprzedawcy) i 9 (Pracownicy wykonujący prace proste), czyli tych o największym udziale osób o niskich wynagrodzeniach.
dr hab. Aleksandra Majchrowska, prof. Uniwersytetu Łódzkiego
prof. dr hab. Paweł Strawiński, Uniwersytet Warszawski
