Edukacja finansowa dla przyszłości

Edukacja finansowa i znajomość finansów to kształcenie umiejętności, wiedzy i zachowań, które pozwalają człowiekowi podejmować świadome decyzje dotyczące pieniędzy: płatności, zaciągania kredytów, otwarcia rachunku bankowego, planowania dochodów i zarządzania nimi, inwestowania na rynku i oszczędzania.
Edukacja finansowa dla przyszłości

Getty Images

Rosnąca złożoność współczesnych instrumentów finansowych, zagrażająca naszym pieniądzom inflacja i szerząca się cyberprzestępczość, a wszystko to w obliczu grożącej nam wojny to tylko niektóre z przyczyn coraz pilniejszej potrzeby edukowania ludzi, tak by zwiększyć ich bezpieczeństwo finansowe i zapewnić dobrobyt.

Poziom wiedzy finansowej u przeciętnego człowieka jest niezwykle niski, nawet w krajach o dobrze rozwiniętych rynkach finansowych. Można nawet mówić o analfabetyzmie finansowym, szeroko rozpowszechnionym w grupach społecznych, zwłaszcza tych, które już dzisiaj znajdują się w trudnej sytuacji materialnej. Dotyczy to kobiet, emerytów i osób o niskich dochodach oraz niskim poziomie wykształcenia. Wiedza finansowa jest również minimalna wśród uczniów szkół średnich, co wskazuje, że następne pokolenie dorosłych nie jest przygotowane do stawienia czoła wyzwaniom i zmianom, które przed nimi stoją.

Nadrzędna wartość wiedzy finansowej

Korzyści płynące z edukacji finansowej mogą być dalekosiężne. Na całym świecie, a zwłaszcza w krajach G20, kładzie się nacisk na promowanie tzw. włączenia finansowego. Znaczna część społeczeństw w gospodarkach wschodzących nie ma łatwego dostępu nawet do podstawowych aktywów, takich jak konta bankowe, nie mówiąc już o dostępie do rynków finansowych, w tym do giełdy.

Skoro finanse są tak ważne dla wzrostu, to równie ważna jest wiedza finansowa, ponieważ może ona wspierać uczestnictwo w rynkach finansowych i promować świadome korzystanie z tych instrumentów. A ponieważ rynki finansowe stają się coraz bardziej wyrafinowane, zdolność do korzystania z nowych możliwości inwestycyjnych może pomóc w wyrównaniu nierówności.

Wysiłek włożony w zdobywanie wiedzy o finansach to niewątpliwie koszt, ale wart zysku w przyszłości. Jeśli człowiek nie poświęci czasu i pieniędzy dzisiaj, aby poznać dla przykładu, system ubezpieczeń społecznych lub system emerytalny, nie może być pewien swoich przyszłych świadczeń.

Wiedza o tym, jak funkcjonują rynki finansowe może także pomóc jednostkom stać się lepszymi obywatelami i lepiej wykształconymi wyborcami. Człowiek wyedukowany, świadomy, rzadziej cierpi z powodu iluzji fiskalnej, spowodowanej niezdolnością do prawidłowego oszacowania podatków, wyższego zadłużenia i/lub niższej podaży dóbr oraz usług publicznych.

Zobacz również: 
Edukacja finansowa jest skuteczna i efektywna

Wiedza z dziedziny finansów może również wpływać na uczestnictwo w wyborach, a więc sprzyjać budowaniu demokracji. Warto podkreślić, że kraje, które rozpoczęły programy edukacji finansowej lub stworzyły krajowe strategie w zakresie edukacji finansowej, zrobiły to m.in. ze względu na zmieniające się systemy emerytalne.

Badanie PISA

Przeprowadzone badania wykazały, że młodym ludziom brakuje wiedzy o podstawowych pojęciach z dziedziny finansów. Dlatego Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Organization for Economic Co-operation and Development, OECD) rozpoczęła w 1997 r. ambitny projekt mający na celu ocenę wyników uczniów w paru krytycznych obszarach – PISA (Programme for International Student Assessment).

Pierwsze badanie PISA zrealizowano w 2000 r. Objęło ono 265 tys. uczniów z 32 krajów, w tym 28 krajów OECD. W PISA 2003 uczestniczyły już 42 kraje (ponad 275 tys. uczniów), w tym wszystkie należące do OECD. Szeroko zakrojony program badań ocenia, czy uczniowie są przygotowani na przyszłe wyzwania, czy potrafią analizować, rozumować i skutecznie się komunikować oraz czy mają zdolność do kontynuowania nauki przez całe życie. Wyróżniono trzy podstawowe dziedziny: czytanie i interpretacja (reading literacy), matematyka (mathematical literacy) i rozumowanie w naukach przyrodniczych (scientific literacy). W 2003 r. dodano umiejętność rozwiązywania problemów (problem solving), a w 2012 r. – fakultatywną ocenę poziomu wiedzy finansowej. To pierwsze międzynarodowe badanie na dużą skalę, oceniające wiedzę młodzieży z dziedziny finansów.

Kompleksowa definicja tzw. umiejętności finansowych, opracowana przez PISA, stała się punktem odniesienia przy pomiarze tych umiejętności, zarówno wśród młodych, jak i dorosłych. Opisano w niej, że: „Umiejętność finansowa to wiedza i zrozumienie koncepcji finansowych i ryzyka finansowego, a także umiejętności, motywacja i pewność siebie, umożliwiające zastosowanie tej wiedzy i zrozumienie sensu podejmowania skutecznych decyzji w różnych kontekstach finansowych, w celu poprawy dobrobytu finansowego jednostek i społeczeństwa oraz umożliwienie udziału w życiu gospodarczym” (OECD, 2014).

Annamaria Lusardi, profesor ekonomii na Stanford University, zajmująca się badaniem poziomu umiejętności finansowych, napisała, że znajomość takiej dziedziny, jak finanse to nie tylko wiedza i zrozumienie pojęć, ale także skuteczne podejmowanie decyzji. Wiedza ta ma służyć ostatecznie poprawie dobrobytu finansowego. Ma ona też wpływ nie tylko na życie pojedynczych ludzi, ale także na rozwój społeczeństw, podobnie jak czytanie, pisanie oraz wykształcenie w innych dziedzinach.

Stan wiedzy finansowej w Unii Europejskiej

Komisja Europejska w 2023 r. przeprowadziła badanie poziomu wiedzy finansowej w krajach całej Unii Europejskiej. W ankiecie zadano pięć pytań na temat inflacji, odsetek składanych, podstawowej wyceny aktywów, relacji między ryzykiem a zwrotem oraz dywersyfikacji ryzyka.

Średnio nieco ponad 50 proc. respondentów w UE potrafiło poprawnie odpowiedzieć na co najmniej trzy z pięciu pytań, dotyczących wiedzy z zakresu finansów. Respondenci najlepiej rozumieli związek między ryzykiem, zyskiem a inflacją – około 65 proc. odpowiedziało poprawnie.

Zobacz również: 
Znaczenie Krajowej Strategii Edukacji Finansowej

Badanie pokazało, że gospodarstwa domowe, mające większą wiedzę finansową, lepiej radzą sobie z nieoczekiwanymi wydatkami, uzyskują większe zwroty z inwestycji i płacą niższe opłaty za udziały w funduszach inwestycyjnych. Obywatele mający wyższą wiedzę z zakresu finansów lepiej planują emeryturę. W miarę zdobywania większej wiedzy finansowej, ludzie chętniej uczestniczą w rynkach finansowych, na przykład inwestując w akcje. Natomiast słaba wiedza finansowa uniemożliwia ludziom planowanie przyszłości.

Osoby o niskim poziomie wiedzy na temat finansów mają tendencję do pożyczania pieniędzy na gorszych warunkach. Dotyczy to szczególnie młodych ludzi. W dobie usług „kup teraz, zapłać później”, gdy nie przeprowadza się żadnej kontroli zdolności kredytowej, czyha na nich wiele pułapek finansowych.

Zważywszy, że społeczeństwa się starzeją, a ludzie żyją dłużej po okresie zatrudnienia, posiadanie wystarczających środków będzie miało kluczowe znaczenie dla stabilności finansowej gospodarstw domowych i stabilności programów emerytalnych finansowanych ze środków publicznych.

Edukacja finansowa w szkołach

Kiedy badania ukazały bardzo niski poziom wiedzy z dziedziny finansów szereg państw zaczęło wprowadzać edukację finansową do szkół, czyniąc ją w niektórych przypadkach obowiązkową. Argumenty dowodzące skuteczności edukacji finansowej w szkołach pokazują, że kształcenie to jest bardzo obiecujące. Dla przykładu, zgodnie z wynikami metaanalizy, obejmującej programy edukacji finansowej w 33 krajach na 6 kontynentach, stwierdzono, że edukacja finansowa poszerza wiedzę w tej dziedzinie, ale co ważniejsze wpływa na tzw. zachowania finansowe (Urban, Schmeiser, Collins i Brown, 2020).

Efekty edukacji finansowej są podobne także we wszystkich grupach wiekowych, tj. utrzymują się wśród młodych i starszych oraz we wszystkich krajach. Inne prace badające wpływ edukacji finansowej na uczniów szkół średnich pokazują, że młodzi ludzie, którzy mieli styczność z taką nauką w szkole średniej, znacznie rzadziej mają problemy z zadłużeniem.

Wyniki badań wskazują na siłę edukacji finansowej: oprócz wpływu na samych uczniów, pomaga też ich rodzicom, w szczególności tym o niskich dochodach. W biedniejszych gospodarstwach domowych, zmniejsza się prawdopodobieństwo niewypłacalności, wzrasta zdolność kredytowa. Wskazuje się też na efekt płci – to głównie rodzice córek doświadczają poprawy swojej sytuacji finansowej.

W raporcie „Znajomość zagadnień finansowych w Polsce: Znaczenie, dane i oferta edukacyjna” (OECD, 2022[3]), zwrócono uwagę, że polscy 15-latkowie charakteryzują się stosunkowo wysokim poziomem kompetencji finansowych w porównaniu ze swoimi rówieśnikami z innych krajów. Linia podziału przebiega zaś wyraźnie według kryterium płci i statusu społeczno-ekonomicznego. Chłopcy radzą sobie lepiej niż dziewczęta, a uczniowie znajdujący się w korzystnej sytuacji społeczno-ekonomicznej uzyskiwali znacznie lepsze wyniki od tych, których sytuacja jest finansowo niekorzystna.

Wynika z tego, że programy edukacji finansowej, skierowane do ludzi młodych, powinny w większym stopniu koncentrować się na wspieraniu uczniów znajdujących się w niekorzystnej sytuacji społeczno-ekonomicznej. Mogłyby one również zapewniać większe wsparcie nauczycielom i rodzicom/opiekunom, zważywszy na ich rolę w edukacji dzieci.

Zobacz również: 
Wszystko, co chciałoby się wiedzieć o zwyczajach płatniczych w Polsce

Według raportu OECD, więcej programów edukacji finansowej mogłoby się skupiać na zagadnieniach priorytetowych, takich jak budżetowanie, oszczędzanie, inwestowanie, cyfryzacja, w tym znajomość zagrożeń związanych z cyberbezpieczeństwem i oszustwami w internecie, odpowiedzialne zaciąganie kredytów i pożyczek oraz kwestie ubezpieczeń.

Zaznaczono, że istnieje też potrzeba zwiększenia wysiłków, prowadzących do osiągnięcie trwałej zmiany nawyków, obok inicjatyw, które jedynie dostarczają informacji o konkretnych kwestiach.

Programy edukacji finansowej dla dorosłych o bardziej długofalowej perspektywie, takie jak inicjatywy podejmowane w miejscu pracy lub uzupełniające programy rozwoju kariery, mają obecnie w Polsce bardzo ograniczony zakres lub w ogóle nie występują.

Edukacja finansowa w miejscu pracy

Skoro szkoły mogą być odpowiednimi miejscami do zapewnienia edukacji finansowej młodym, to miejsce pracy może być idealne dla programów edukacji finansowej dla dorosłych. Tak uznała OECD w „Podręczniku polityki edukacji finansowej w miejscu pracy” (OECD, 2022). Istnieje wiele powodów, dla których edukacja finansowa w miejscu pracy może być ważna. Mogą oczywiście na tym skorzystać również pracodawcy.

Próbując przedstawić przybliżony wskaźnik kosztów analfabetyzmu finansowego, w badaniu z 2021 r. Personal Finance Index (P-Fin Index) poproszono respondentów o oszacowanie całkowitej liczby godzin tygodniowo, które spędzają na martwieniu się o swoje finanse osobiste oraz ile z tych godzin spędzają w pracy. Wyniki były zaskakujące.

W 2021 r. dorośli Amerykanie zgłosili, że spędzają średnio około siedmiu godzin tygodniowo na myśleniu o problemach związanych z ich finansami osobistymi, z czego ponad trzy z tych godzin spędzają w pracy. Najbardziej obeznani z finansami respondenci (którzy poprawnie odpowiedzieli na ponad 75 proc. pytań z indeksu P-Fin) stwierdzili, że poświęcają znacznie mniej czasu na zajmowaniu się swoimi finansami osobistymi: około trzech godzin tygodniowo w domu i 1 godzinę tygodniowo w pracy.

Z kolei respondenci najmniej obeznani z finansami, a więc ci, którzy poprawnie odpowiedzieli na 25 proc. lub mniej pytań z indeksu P-Fin, zgłosili, że spędzają łącznie 11 godzin tygodniowo w domu i ponad 4 godziny tygodniowo w pracy, myśląc nad finansami i próbując sobie jakoś radzić z problemami (Hasler, Lusardi, Yagnik i Yakobski, 2023).

Zespół Andrei Hasler z George Washington University – School of Business wykorzystał te dane do obliczenia skutków wprowadzenia programu edukacji finansowej w miejscu pracy. W przypadku firmy zatrudniającej 30 pracowników z płacą minimalną (zarabiających 15 dol. za godzinę), którzy pracują 50 tygodni w roku, edukacja finansowa może odzyskać 22 500 dol. wartości rocznie dla pracodawcy. To prawdopodobnie więcej niż koszt wielu programów dobrego samopoczucia finansowego w miejscu pracy.

Tanie programy edukacji finansowej prawdopodobnie przyniosłyby zatem dodatni zwrot z inwestycji, w szczególności dla dużych pracodawców. A zatem zapewnienie edukacji finansowej nowozatrudnionym osobom jest w interesie zarówno pracodawców, jak i pracowników. Ułatwia zrozumienie korzyści oferowanych przez firmę i pokazuje, jak najlepiej je wykorzystać. Zapewnienie wiedzy na temat emerytury i planów emerytalnych jest również korzystne dla obu stron, biorąc pod uwagę, że znaczna część świadczeń pracodawcy dotyczy emerytur i promowania bezpieczeństwa finansowego na emeryturze.

Zobacz również: 
Co warto wiedzieć o bezpiecznym inwestowaniu na giełdzie

Programy edukacji finansowej powinny być jednak oferowane przez cały cykl życia. A te proponowane na długo przed przejściem na emeryturę mogą na przykład umożliwić pracownikom lepsze wykorzystanie siły kapitalizacji odsetek, pomagając im zacząć oszczędzać tak wcześnie, jak to możliwe (Clark, 2023).

Naukowcy, zajmujący się edukacją finansową stwierdzili, że wiedza finansowa pracowników jest na ogół niska i często niewystarczająca do podejmowania decyzji finansowych, które są wymagane – od otwarcia konta bankowego, przez zarządzanie kredytem hipotecznym, korzystanie z odwróconych kredytów hipotecznych w późniejszym życiu, po inwestowanie w nowe i ryzykowne aktywa, takie jak kryptowaluty.

Skutki wiedzy finansowej wykraczają poza jednostki, wiedza ta może również wpływać na makroekonomię. Zrozumienie teraźniejszości pomaga nam myśleć o tym, co przyniesie przyszłość. Dlatego oczekuje się, że wiedza finansowa pomoże jednostkom radzić sobie z pojawiającymi się trendami i wyzwaniami w krajobrazie finansowym, od cyfrowych usług finansowych po zrównoważone finanse.

Kto ma uczyć o finansach

Państwa stoją dziś w obliczu wyzwań związanych ze starzeniem się kadry nauczycielskiej, wysokim wskaźnikiem odejść nowych nauczycieli lub niedoborem wykwalifikowanej kadry nauczycielskiej w szkołach znajdujących się w niekorzystnej sytuacji.

Wiele państw zreformowało siatkę płac nauczycieli i struktury kariery, aby zapewnić możliwości awansu zawodowego i dywersyfikacji zawodowej oraz ich nagradzania. Opracowano i wzmocniono różnorodne formy oceny nauczycieli, a także wprowadzono standardy nauczania i ramy kompetencji w celu informowania ich o kształceniu i szkoleniu, certyfikacji i rozwoju kariery zawodowej.

Im bardziej złożony i niepewny jest świat, w którym żyjemy, tym częściej uczniowie mają dostęp do alternatywnych źródeł wiedzy i wpływu. Rosną oczekiwania, że nauczyciele będą potrafili działać w nowych strukturach organizacyjnych, we współpracy ze swoim środowiskiem i za pośrednictwem sieci oraz że będą w stanie wspierać indywidualne uczenie się uczniów. Aby tak się stało, będą musieli stać się facylitatorami – kompetentnymi ekspertami, sieciowymi uczestnikami zespołów, zaangażowanymi w nauczanie, badania i rozwój.

W nadchodzących latach rolą nauczycieli będzie usprawnienie procesu komunikacji w grupie i pomoc w przejściu przez proces zmian. Nie będą trenerami – nie będą przekazywać wiedzy z konkretnej dziedziny. Może będą inicjować zmiany i przeprowadzać przez nie uczniów.

Nauczyciele bardziej doświadczeni i wykształceni, zapewniają wyższą jakość nauczania, a to przekłada się na lepsze wyniki uczniów. Kompetentni nauczyciele są lepszymi menedżerami klas, zapewniając, że ich podopieczni są zorganizowani i uważni. Umieją również reagować na potrzeby emocjonalne uczniów, diagnozują sytuację i identyfikują potrzeby edukacyjne. Eksperymentują, prowokują do myślenia i angażują. Nauczyciele przyszłości będą zachęcać uczniów do podjęcia aktywnej roli w kierowaniu własną nauką.

Zobacz również: 
Co warto wiedzieć o sposobach pomnażania pieniędzy

Przyszłość edukacji finansowej, ekonomicznej to nowe podejście do nauczania. Era internetu, sztucznej inteligencji, nowych mediów i ekonomii uwagi, to zjawiska o niespotykanej dotychczas skali i sile rażenia. Nauczanie musi więc uwzględniać rozwój kompetencji cyfrowych i kompetencji przyszłości, które powinny towarzyszyć rozwijaniu umiejętności rozumianych w sposób tradycyjny, takich jak sprawność komunikacyjna, kreatywność czy budowanie współpracy w grupie (Rabiega-Wiśniewska, Stęchły, Będkowski, 2024).

Krajowe strategie umiejętności finansowych

W Unii Europejskiej wszystkie państwa członkowskie mają już lub są w trakcie opracowywania krajowych strategii umiejętności finansowych. Celem tych strategii jest koordynacja wysiłków na rzecz poprawy wiedzy z tej dziedziny poprzez edukację szkolną oraz poprzez system edukacji finansowej przez całe życie dla populacji określonych grup.

W ślad za tym, w czerwcu 2024 r. Rada Ministrów przyjęła Krajową Strategię Edukacji Finansowej. Powstała ona dzięki zaangażowaniu wielu podmiotów działających w obszarze edukacji finansowej w Polsce. Z inicjatywy Rady Edukacji Finansowej i na zaproszenie Ministra Finansów została powołana krajowa grupa robocza ds. strategii edukacji finansowej (krajowa grupa robocza). W jej skład weszli przedstawiciele Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Edukacji i Nauki, Narodowego Banku Polskiego, Komisji Nadzoru Finansowego, Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie, Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych i Rzecznika Finansowego. Prace grupy koordynowało Ministerstwo Finansów.

„Krajowa Strategia Edukacji Finansowej. Polityka na rzecz rozwijania kompetencji finansowych” określa ogólne ramy strategiczne w zakresie edukacji finansowej na lata 2024–2030 oraz pierwszy plan jej wdrażania na lata 2024–2026. Ma poprawić kompetencje finansowe Polaków, zwiększyć ich odporność finansową i wesprzeć ich dążenie do podniesienia komfortu finansowego.

Banałem może się wydawać stwierdzenie, że wiedza finansowa jest niezbędna do życia i rozwoju we współczesnych gospodarkach, w których odpowiedzialność za oszczędzanie i przygotowanie się do emerytury w coraz większym stopniu spada na jednostkę. A jednak dokładnie tak jest.

Wybory finansowe młodszego pokolenia są dziś znacznie trudniejsze niż te, przed którymi stali ich przodkowie. Usługi i produkty finansowe są bardziej złożone i szerzej dostępne ze względu na globalizację i technologie cyfrowe. Od emerytur po kredyty hipoteczne i nowe instrumenty finansowe – obywatele muszą podejmować decyzje, które są bardziej złożone i ryzykowne niż w przeszłości. Dzisiejsza młodzież będzie ponosić większe ryzyko finansowe ze względu na oczekiwaną długość życia, spadek świadczeń socjalnych i pracowniczych oraz niepewne perspektywy gospodarcze i zawodowe.

Przyszłość edukacji finansowej będzie zależeć od tego, czy znajdą się nauczyciele, którzy potrafią przygotować swoich uczniów tak, by zbliżając się do dorosłości, solidnie wyposażeni w wiedzę finansową, podejmowali z pełną świadomością trudne decyzje finansowe i roztropnie uczestniczyli w życiu gospodarczym kraju.

Autorka wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.

 

Getty Images

Otwarta licencja


Tagi


Artykuły powiązane

Umiejętności przydatne w „wyścigu z maszynami”: znaczenie komplementarności

Kategoria: Trendy gospodarcze
Sztuczna inteligencja może być przyczyną bezrobocia, a jednocześnie deficytu siły roboczej, ze względu na niedopasowanie zakresów umiejętności do aktualnych wymogów. Skoro pracownicy są nieustannie zmuszani do przekwalifikowania, w jaki sposób mogą określić umiejętności, w które warto inwestować?
Umiejętności przydatne w „wyścigu z maszynami”: znaczenie komplementarności

Przyszłość kształcenia a dominacja EdTechów na rynku edukacji

Kategoria: Trendy gospodarcze
Współcześnie tradycyjne podejście do nauczania może okazać się niewystarczające. Potencjalnie niedostatki dotychczasowych metod mogą eliminować nowe technologie. Czy zatem tzw. EdTechy staną się kluczem do skutecznej edukacji?
Przyszłość kształcenia a dominacja EdTechów na rynku edukacji

Znaczenie Krajowej Strategii Edukacji Finansowej

Kategoria: Usługi finansowe
Dołączyliśmy do ponad 60 państw posiadających własną strategię na rzecz edukacji finansowej. To efekt starań osób, którym na sercu leży podniesienie kompetencji finansowych Polek i Polaków.
Znaczenie Krajowej Strategii Edukacji Finansowej