Globalne łańcuchy wartości zamienią się w regionalne

Globalne łańcuchy wartości (GŁW) ucierpiały poważnie na skutek kryzysu COVID-19. W kilku artykułach opublikowanych ostatnio w VoxEU ostrzegano przed ryzykiem odwrotu od globalizacji w gospodarce i radykalnej redukcji istniejącego transnarodowego aparatu produkcji. Ale COVID-19 nie jest jedynym czynnikiem tych radykalnych zmian. Wywołany przez pandemię kryzys nałożył się na wcześniejsze potężne wyzwania, przed którymi stanął transnarodowy system produkcji w związku z nową rewolucją przemysłową, szerzącym się nacjonalizmem gospodarczym i koniecznością zrównoważenia rozwoju.

Raport UNCTAD (World Investment Report, WIR20) nie tylko podsumowuje wpływ COVID-19 na bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ), lecz także wybiega w przyszłość, ku potencjalnej ewolucji międzynarodowego systemu produkcji w ciągu dziesięciolecia 2021-2030. Autorzy raportu starają się zaproponować kompleksowe ramy analityczne do nakreślenia prawdopodobnych ścieżek rozwoju i rozwiązań w zakresie polityki gospodarczej.

Rok 2030 to również termin realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju Narodów Zjednoczonych. Raport WIR20 pojawia się w krytycznej chwili, przez co ocena wpływu oczekiwanych zmian na krajobraz BIZ w ciągu najbliższych lat nabiera tym większej wagi.

UNCTAD analizuje bezpośrednie inwestycje zagraniczne i działania korporacji transnarodowych od 30 lat. W tym czasie międzynarodowa produkcja zaliczyła dwadzieścia lat dynamicznego wzrostu, a potem dziesięć lat zastoju. Transgraniczne przepływy z tytułu inwestycji w rzeczowy majątek produkcyjny przestały wzrastać w drugiej dekadzie XXI w., dynamika handlu osłabła, a wymiana w ramach globalnych łańcuchów wartości (GŁW) wręcz zmniejszyła się.

Dziesięciolecie, które zakończy się w roku 2030 może okazać się dekadą przemian w międzynarodowej produkcji.

Gospodarka globalna bardziej lokalna

Kierunki przemian po pandemii

Tendencje w handlu i inwestycjach mają trzy zasadnicze wymiary: stopień rozczłonkowania i długość łańcucha dostaw (od krótkich do długich), geograficzne rozproszenie wartości dodanej (skoncentrowana czy rozproszona) oraz decyzje korporacji transnarodowych w zakresie nadzoru, które przesądzają o prowadzeniu handlu z niezależnymi kontrahentami – albo też o realizacji inwestycji bezpośrednich. Można wyróżnić siedem archetypowych konfiguracji branż, które wspólnie generują lwią część globalnego handlu i inwestycji. Obejmują one kapitało- i pracochłonne branże sektora pierwszego; branże wysoko- i niskotechnologiczne z dużym udziałem GŁW; rozproszone geograficznie branże przetwórcze i branże działające na zasadzie systemu piasty i szprych (hub-and-spoke); branże usługowe o wysokiej lub niższej wartości dodanej.

Zależnie od punktu wyjścia każdej branży – jej archetypowej konfiguracji międzynarodowej produkcji – będzie ona ciążyła ku jednej z czterech trajektorii.

• Powrót do macierzy (ang. reshoring) będzie skutkował krótszym, mniej rozczłonkowanym łańcuchem wartości i wyższą koncentracją geograficzną wartości dodanej. Ścieżka ta będzie dotyczyć przede wszystkim branż wysokotechnologicznych z dużym udziałem GŁW. Ten scenariusz wiąże się m.in. z pozbywaniem się majątku produkcyjnego (dezinwestycjami) na zwiększoną skalę i ze spadkiem inwestycji zagranicznych realizowanych w dążeniu do zwiększenia efektywności.
• Dywersyfikacja doprowadzi do większego rozproszenia działalności gospodarczej. Będzie ona dotyczyć przede wszystkim branż usługowych i produkcyjnych z dużym udziałem produkcji w GŁW. Ten scenariusz otworzy szerzej drzwi do GŁW nowym uczestnikom rynku (krajom czy przedsiębiorstwom), natomiast jego zakładana zależność od cyfryzacji łańcucha dostaw sprawi, że zarządzanie tymi łańcuchami będzie mniej rygorystyczne i będzie sprawowane raczej przy pomocy platform niż aktywów.
• Regionalizacja ograniczy fizyczną długość – choć nie rozdrobnienie – łańcuchów dostaw. Geograficzne rozproszenie wartości dodanej wzrośnie. Tą trajektorią będą podążać regionalne branże przetwórcze, niektóre branże z dużym udziałem GŁW, a nawet sektor pierwszy.
• Efektem replikacji będzie skrócenie łańcuchów wartości i zmiana konfiguracji etapów produkcji. Będzie ona prowadzić do zwiększenia geograficznego rozproszenia działalności, ale też większej koncentracji wartości dodanej. Replikacja będzie w szczególności dotyczyć regionalnych branż przetwórczych o modelu piasty i szprych.

Rozmaitość tych trajektorii pokazuje, że oczekiwane przemiany w produkcji ponadnarodowej nie są jednokierunkowe. Jednak ogólny kurs przemian sugeruje następujące efekty:

• skrócenie łańcuchów wartości i ograniczenie ich rozdrobnienia;
• większą koncentrację wartości dodanej;
• zarządzanie łańcuchem dostaw oparte w większym stopniu o platformy, przy szczupłości aktywów;
• odejście od globalnych do regionalnych – a nawet funkcjonujących na niższym poziomie – łańcuchów wartości;
• presję na zmniejszenie globalnych inwestycji zagranicznych zorientowanych na poprawę efektywności na rzecz regionalnych inwestycji zorientowanych na rynek;
• presję na zmniejszenie globalnego handlu dobrami pośrednimi; mniejszą w przypadku handlu dobrami finalnymi;
• w niektórych branżach – rezygnację z inwestycji na wielką skalę na rzecz rozproszonej produkcji na mniejszą skalę;
• dalszy rozwój i rozdrobnienie łańcuchów wartości w usługach;
• podniesienie roli odporności gospodarki i bezpieczeństwa narodowego w dywersyfikacji GŁW;
• przejście od inwestycji w GŁW do transgranicznych inwestycji w infrastrukturę, usługi krajowe oraz w gospodarkę zieloną i niebieską (ekologiczną, w tym w odniesieniu do mórz) pod wpływem konieczności zrównoważenia rozwoju.

Implikacje dla polityki gospodarczej

Do wyzwań należą: pozbywanie się potencjału produkcyjnego (dezinwestycje), przywracanie działalności krajom macierzystym, kierowanie inwestycji w inne branże/obszary i coraz mniejsza pula inwestycji zorientowanych na poprawę efektywności, co pociąga za sobą nasilenie konkurencji o BIZ. „Wyciskanie” wartości z GŁW i rozwój oparty na specjalizacji pionowej staną się trudniejsze. Aparat przemysłowy skonstruowany na potrzeby GŁW będzie doświadczać spadku zysków. Zmiany w lokalizacyjnych uwarunkowaniach inwestycji będą często niekorzystnie wpływać na szanse krajów rozwijających się przyciągnięcia korporacji międzynarodowych.

Załamanie handlu zagranicznego na tle kryzysu z lat 2008-2009

Potencjalne korzyści wynikające z transformacji obejmują możliwość przyciągnięcia inwestorów zainteresowanych dywersyfikacją źródeł zaopatrzenia oraz potrzebę budowy potencjału zapasowego i odporności gospodarczej. Zwiększy się pula inwestycji regionalnych zorientowanych na rynek. Skrócenie łańcuchów wartości przyniesie wzrost inwestycji w produkcję rozproszoną i produkcję dóbr finalnych, czemu towarzyszyć będzie budowa potencjału przemysłowego na szerszą skalę geograficzną i tworzenie się klastrów. Natomiast cyfrowa infrastruktura i platformy umożliwią nowe zastosowania i usługi, a także ułatwią oddolny dostęp do GŁW.

Po to, by stawić czoła tym wyzwaniom i wykorzystać okazję konieczna jest zmiana ścieżki rozwoju inwestycji. Środek ciężkości powinien przesunąć się od zorientowanych na eksport i na poprawę efektywności inwestycji w wąsko wyspecjalizowane odcinki GŁW do szerszej strategii zorientowanej na eksport, która obejmie zasięgiem rynki regionalne i regionalne klastry przemysłowe. Podobnie istnieje potrzeba przeniesienia uwagi z konkurencji kosztowej na konkurencję o zróżnicowane inwestycje charakteryzujące się elastycznością i odpornością. Mniejsze może być faworyzowanie wielkich inwestorów przemysłowych, z „wielką infrastrukturą” na rzecz zakładów produkcyjnych o mniejszej skali i usług ze „szczupłą infrastrukturą”.

James Zhan – Director of Investment and Enterprise, UNCTAD

Richard Bolwijn – Head of Investment Research, Division on Investment and Enterprise, UNCTAD

Bruno Casella – Senior Economist, Investment and Enterprise Division, UNCTAD

Amelia U. Santos-Paulino –Chief of Investment Issues Section, Division on Investment and Enterprise, UNCTAD

Artykuł ukazał się na portalu VoxEU. Tam też zamieszczona jest jego pełna bibliografia.

Zamknij pokaz zdjęć