Rzadko szuka się powiązań konfliktów na tle etnicznym z gospodarką i klimatem. Tymczasem z dostępnych danych historycznych jasno wynika, że prześladowania Żydów w państwach europejskich w czasach przedprzemysłowych miały związek ze zmianami w rolnictwie. W wiekach XV i XVI znacząco wzrastało prawdopodobieństwo wypędzenia żydowskiej społeczności, gdy robiło się zimniej.
Groby - świadectwo ludobójstwa w Rwandzie (CC BY Duke Human Rights Center)
Mniejszości religijne i etniczne prześladowano oraz wypędzano w całej historii ludzkości. Często w czasach przed rewolucją przemysłową, szczególnie w Europie średniowiecznej, i w początkach epoki nowożytnej. W świecie rozwiniętym zdarza się to rzadko, ale w państwach rozwijających się mniejszości nadal są gnębione.
Do najbardziej znanych takich wydarzeń należą wypędzenie: Azjatów z Ugandy za dyktatury Idiego Amina, prześladowania Laotańczyków w Wietnamie w latach siedemdziesiątych XX w. oraz Hindusów w Kenii w ostatnim czasie. Skrajnym przykładem jest ludobójstwo, do którego doszło w Rwandzie w latach dziewięćdziesiątych.
Kiedy i dlaczego doszło do zmiany, w wyniku której kraje europejskie odeszły od prześladowań, by się stać państwami opiekuńczymi? W opublikowanej niedawno pracy zajmujemy się prześladowaniami Żydów w Europie średniowiecznej i na początku epoki nowożytnej. W europejskiej historii Żydzi stanowią jedną z najliczniejszych mniejszości, a do tego zbiory informacji na ich temat należą do najbogatszych.
Oto dwa najważniejsze wyniki naszych badań.
Po pierwsze – wykorzystując dane dotyczące wahań klimatu, dostrzegamy wpływ negatywnych wstrząsów gospodarczych na prawa mniejszości w czasach przed rewolucją przemysłową.
Po drugie – związek między gwałtownymi zmianami klimatu, a przypadkami wypędzania lub prześladowania społeczności żydowskich, był największy w wiekach XV i XVI. Po roku 1600 tej zależności się nie obserwuje.
Aby wykryć korelację, wykorzystujemy wahania temperatur w miastach. Sprawdzamy, czy przypadki wypędzania Żydów miały związek z niższymi temperaturami w czasie wzrostu roślin (czyli od kwietnia do września). Okazuje się, że w wieku XV i XVI spadek średniej temperatury w okresie wegetacji o jedno odchylenie standardowe, czyli mniej więcej o jedną trzecią stopnia Celsjusza, wywołuje wzrost o 1–2 punkty procentowe prawdopodobieństwa, że w danej pięciolatce żydowska społeczność zostanie wypędzona. Zmiany temperatury wywoływały większe skutki w miastach leżących w regionach cechujących się glebami niskiej jakości.
Nasza analiza pozwala nam ilościowo mierzyć spadek prześladowań w państwie oraz rozwój tolerancji religijnej w okresie poprzedzającym demokratyzację, czyli przed rozwojem systemów gospodarczych w epoce nowożytnej. Po roku 1600 wyraźnego związku między wahaniami klimatu a przypadkami wypędzania nie notujemy.
Stawiamy hipotezę, że kryzysy gospodarcze prowadziły do prześladowań mniejszości oraz niepokojów społecznych. Ponieważ gwałtowne zmiany klimatu szkodziły rolnictwu, zakładamy, że w okresach niższych temperatur wzrastało prawdopodobieństwo wypędzenia mniejszości.
Aby sprawdzić, czy tak było naprawdę, tworzymy zbiór danych panelowych, obejmujący 785 przypadków wypędzenia Żydów z 933 miast europejskich, co do których wiadomo, że w latach 1100–1800 były w nich większe społeczności żydowskie. Zbieramy ponadto dane dotyczące 614 przypadków brutalnych prześladowań, które wypędzeniem Żydów nie zakończyły się. Wszystkie wykorzystane przez nas materiały pochodzą z 26-tomowego kompendium Encyclopedia Judaica.
Nie ma jednak dobrych danych dotyczących produktu krajowego lub dochodu narodowego w średniowieczu. Aby uzyskać pewien miernik problemów gospodarczych, sięgamy po informacje o warunkach klimatycznych.
Informacje o temperaturach, w okresie wzrostu roślin w każdym roku, opublikowali Joel Guiot i Christopher Corona. Zebrali oni wyniki uzyskane na podstawie proxy klimatycznych, czyli pomiarów temperatury np. na podstawie słoi drzewnych czy rdzeni lodowych. Do wyliczeń zastosowali 95 ciągów danych z analizy słoi drzew oraz 16 zbiorów danych klimatycznych (sporządzonych na podstawie dokumentów historycznych), ciągów danych dotyczących zawartości izotopów w rdzeniach lodowych i danych uzyskanych na podstawie badania pyłków kwiatowych. Stworzyli 32-punktową siatkę rekonstruowanych temperatur w okresie wegetacji w całej Europie, od roku 900 do dziś.
Wykorzystujemy oprogramowanie do analizy geoprzestrzennej, aby wyznaczyć temperatury na obszarach między punktami siatki, dzięki czemu uzyskujemy pełną mapę dla każdego roku. Bierzemy z niej temperatury w każdym roku w każdym z badanych przez nas miast. Na rys. 1 ukazano miasta uwzględnione w naszej bazie danych, siatkę klimatyczną i rozkład temperatur w roku 1100.
Infografika: DG
Aby dowieść słuszności naszej hipotezy, wykorzystujemy dane mówiące o tym, na ile tereny wokół danego miasta nadają się do uprawy pszenicy. Przyjmujemy je za wskaźnik reakcji tego miasta na gwałtowne wahania klimatu. Dane takie są publikowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa. Po to, by uwzględnić rozwój rynków, stosujemy dane, zebrane przez Maartena Boskera i współpracowników, dotyczące populacji miast europejskich i w świecie arabskim w latach 800–1800.
Infografika: DG
Nasze wyniki ekonometryczne wskazują na to, że ochłodzenie znacznie zwiększało prawdopodobieństwo wypędzenia Żydów w wiekach XV i XVI. Bazowe prawdopodobieństwo wypędzenia z miast z naszego zbioru, w dowolnym pięcioletnim okresie w XV i XVI w., wynosiło około 2,5 proc.
Zmiana średniej temperatury o jedno odchylenie standardowe powodowała w danej pięciolatce wzrost prawdopodobieństwa wygnania o 1–2 pkt. proc. Oznacza to na przykład, że prawdopodobieństwo wypędzenia, w jakimś momencie jego życia, Żyda z XV lub XVI w., który zmarł w wieku 50 lat, wynosiło około 18 proc. To zagrożenie było niemal dwukrotnie większe w roku zimnym.
Na rys. 2 ukazano współczynnik ufności wynikający z przyjętych przez nas danych. Wynika z niego, że w wiekach XV i XVI spadek średniej temperatury o 1° C zwiększał prawdopodobieństwo wygnania Żydów o 4–7 pkt. proc. Podobne wyniki otrzymujemy, gdy dla porównania analizujemy takie wydarzenia, jak czarna śmierć i wypędzenie Żydów z Hiszpanii w 1492 r. Wykorzystujemy również dane dotyczące prześladowania społeczności żydowskich – uzyskujemy wyniki zgodne z otrzymanymi wcześniej, tyle że wielkości są większe.
Po 1600 r. nadal obserwujemy związek gwałtownych zmian klimatycznych z wypędzeniami, ale dzieje się tak przede wszystkim we wschodniej Europie. Z czasem te przypadki stawały się rzadsze i przestawały mieć powiązania ze wstrząsami po stronie podażowej.
Nasza interpretacja zgadza się z historycznymi wyjaśnieniami.
Po pierwsze, po wojnie trzydziestoletniej kwestie religijne straciły na znaczeniu i zmalały uprzedzenia. To stwierdzenie budzi kontrowersje wśród historyków, a do tego jest bardzo wiele dowodów, że postawy antysemickie mogą się utrzymywać przez stulecia. Dostępne dowody nie pozwalają nam jednak tego całkowicie wykluczyć.
Po drugie, powstały potężniejsze państwa, które mogły występować przeciwko antysemickim postawom społeczeństw. Państwa średniowieczne mocno reagowały na wstrząsy gospodarcze i niepokoje społeczne. Wprawdzie w dużym stopniu były zależne od mniejszości, na przykład żydowskiej, gdyż miała ona doświadczenie w sprawach finansowych i zapewniała wpływy do kasy państwowej, ale gotowe były poświęcić prawa tych grup, aby uśmierzyć gniew społeczeństwa. Natomiast państwa, które się wyłoniły po roku 1600, stworzyły sprawne systemy budżetowe i prawne. Sytuacja polityczna była w nich stabilniejsza, a na kondycję krajów przestały wpływać niepokoje społeczne i antysemityzm. Te spostrzeżenia zgadzają się z konkluzjami licznych prac, w których podaje się, że od XVII w. poprawiły się w Europie instytucje gospodarcze i polityczne.
Po trzecie, rozwój rynków i zmieniające się nastawienie do handlu, a szczególnie do udzielania pożyczek i bankowości, mogły się przyczynić do zmniejszenia prawdopodobieństwo, że niepokoje społeczne doprowadzą do prześladowań mniejszości żydowskiej, która spełni rolę kozła ofiarnego.
Analizowaliśmy wpływ kryzysów gospodarczych na to, jak traktowano mniejszości religijne lub etniczne.
Ponieważ systemy gospodarcze Europy średniowiecznej i z początków ery nowożytnej były systemami zasadniczo rolniczymi, wykorzystaliśmy egzogeniczne zmiany temperatur w okresie wzrostu roślin, aby ustalić wpływ wstrząsów po stronie podażowej na prawdopodobieństwo prześladowania lub wypędzenia społeczności żydowskiej.
Wyniki naszej analizy wskazują na spadek liczby przypadków prześladowań i wypędzeń w Europie przed początkiem wzrostu gospodarczego w epoce nowożytnej i powstaniem demokracji. Potwierdzają słuszność twierdzenia, że w latach 1600–1800 doszło do poprawy instytucji politycznych i gospodarczych oraz sprawności państwa. Nasze ustalenia zwracają ponadto uwagę na koszty społeczne, jakie obecnie ponoszą słabe państwa na skutek niepewnej sytuacji gospodarczej.
Warren Anderson wykłada ekonomię na Uniwersytecie Michigan-Dearborn
Noel Johnson wykłada ekonomię na Uniwersytecie im. George’a Masona
Mark Koyama wykłada ekonomię na Uniwersytecie im. George’a Masona
Artykuł po raz pierwszy ukazał się w VoxEU.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
