Getty Images
Od czasu globalnego kryzysu finansowego handel rośnie wolniej niż PKB, zapoczątkowując erę „spowolnionej globalizacji” (slowbalization) (Antràs 2021). Jak sugerują między innymi Baldwin (2022) oraz Goldberg i Reed (2023), takie spowolnienie można odczytywać jako naturalne zjawisko w handlu światowym po jego wcześniejszym szybkim wzroście. Jednak od czasu wojny celnej między Stanami Zjednoczonymi a Chinami widoczny jest gwałtowny wzrost ograniczeń w handlu (zob. Fajgelbaum i Khandelwal 2022), a w następstwie inwazji Rosji na Ukrainę nasiliły się obawy geopolityczne i rozgorzała debata na temat potrzeby protekcjonizmu, near-shoringu lub friend-shoringu.
Wpływ dystansu geopolitycznego na handel międzynarodowy
Rosnące napięcia handlowe w obliczu zwiększonej niepewności dały bodziec do powstania szeregu artykułów na temat konsekwencji podziału handlu wzdłuż linii geopolitycznych (Aiyar i in. 2023, Attinasi i in. 2023, Campos i in. 2023, Goes i Bekker 2022).
W Bosone i in. (2024) przedstawiamy nowe dowody i określamy czas i wpływ napięć geopolitycznych na kształtowanie się przepływów handlowych w ciągu ostatniej dekady. W tym celu wykorzystujemy najnowsze osiągnięcia w dziedzinie modeli grawitacji handlu. Stwierdzamy, że geopolityka zaczyna znacząco wpływać na handel światowy dopiero po 2018 r., co pod względem czasowym pokrywa się z wojną celną między USA a Chinami, po której nastąpiła rosyjska inwazja na Ukrainę. Co więcej, analiza rzuca światło na niejednorodność wpływu dystansu geopolitycznego na grupy krajów: znajdujemy przekonujące dowody na friend-shoring, lecz nasze szacunki nie ujawniają występowania near-shoringu. Ponadto pokazujemy, że względy geopolityczne kształtują handel Unii Europejskiej, ze szczególnym uwzględnieniem towarów strategicznych.
W tej analizie geopolitykę reprezentuje dystans geopolityczny między parami krajów (Bailey i in. 2017). Aby to zilustrować, przedstawiamy ewolucję dystansu geopolitycznego w czasie między czterema parami krajów: Stanami Zjednoczonymi a Chinami, Stanami Zjednoczonymi a Francją, Niemcami a Chinami oraz między Niemcami a Francją. Dane pokazują konsekwentnie większy dystans w stosunku do Chin zarówno w przypadku Stanów Zjednoczonych, jak i Niemiec, a także dalszy jego wzrost w ostatnich latach.
Dystans geopolityczny jest następnie uwzględniany w standardowym modelu grawitacji, obejmującym pełen zestaw efektów stałych, które pozwalają nam uwzględnić nieobserwowalne czynniki wpływające na handel. Uwzględniamy również efekty granic państwowych i dwustronne – zmienne w czasie – koszty handlu, takie jak cła i wskaźnik zawartych umów handlowych. Takie podejście minimalizuje możliwość uchwycenia przez wskaźnik dystansu geopolitycznego roli innych czynników, które mogą kształtować przepływy handlowe. Następnie szacujemy zestaw zmiennych w czasie elastyczności przepływów handlowych w odniesieniu do dystansu geopolitycznego, aby prześledzić ewolucję roli geopolityki w latach 2012-2022. Zgodnie z naszą najlepszą wiedzą uwzględniliśmy najnowszy zakres podobnych badań dotyczących napięć geopolitycznych i handlu. Aby wykluczyć potencjalny błąd systematyczny wynikający z wykorzystania przepływów energii jako narzędzia nacisku politycznego przez kraje będące przeciwnikami, jako zmienną zależną bierzemy pod uwagę dobra produkcyjne z wyłączeniem energii. Wyniki przedstawiamy w oparciu o uśrednione dane z trzech lat.
Nasze szacunki pokazują, że dystans geopolityczny stał się istotnym czynnikiem kształtującym przepływy handlowe dopiero od 2018 r., a z biegiem czasu jego wpływ stale wzrastał. Spadek elastyczności dystansu geopolitycznego wynika głównie z pogarszających się stosunków geopolitycznych, w szczególności między Stanami Zjednoczonymi a Chinami, a bardziej ogólnie – między Zachodem a Wschodem. Odzwierciedla to wpływ zwiększonych ograniczeń handlowych w kluczowych sektorach strategicznych, związanych z kryzysem spowodowanym pandemią COVID-19, sankcjami gospodarczymi nałożonymi na Rosję oraz rozwojem polityki przemysłowej zastępującej import.
Wpływ dystansu geopolitycznego ma także znaczenie gospodarcze: 10-procentowy wzrost tego dystansu (podobnie jak wzrost dystansu między Stanami Zjednoczonymi a Chinami od 2018 r.) powoduje zmniejszenie dwustronnej wymiany handlowej o około 2 proc. W Bosone i Stamato (w przygotowaniu) pokazujemy, że wyniki te są odporne na kilka czynników i na podejście oparte na zmiennych instrumentalnych.
Friend-shoring czy near-shoring?
Najnowsze trendy dotyczące handlu i współzależności gospodarczych coraz częściej przemawiają za lokalizacją łańcuchów dostaw na zasadzie near-shoringu i wzmacnianiem sieci produkcyjnych z krajami o podobnych poglądach poprzez friend-shoring (Yellen 2022). Aby przedstawić ilościowe dowody na te trendy, najpierw dokonujemy regresji dwustronnych przepływów handlowych na zestawie czterech zmiennych zerojedynkowych, które identyfikują cztery kwartyle rozkładu dystansu geopolitycznego między parami krajów. W celu uchwycenia wpływu rosnących napięć geopolitycznych na wymianę handlową, każda ze zmiennych zerojedynkowych jest równa 1 dla wymiany handlowej w tym samym kwartylu od 2018 r. i równa zero w sytuacji przeciwnej.
Znajdujemy przekonujące dowody na zjawisko friend-shoringu. Od roku 2018 wymiana handlowa między krajami bliskimi geopolitycznie wzrosła o 6 proc. w porównaniu z okresem lat 2012-2017. Tymczasem wymiana między rywalami spadła o 4 proc. Nasze szacunki nie ujawniają jednak trendów związanych z near-shoringiem. Stwierdzamy za to znaczny wzrost wymiany handlowej między parami krajów leżących daleko od siebie, zrównoważony stosunkowo podobnym spadkiem handlu między parami krajów położonych najdalej od siebie. Ogólnie rzecz biorąc, przesunięcia w kierunku bliskich geograficznie partnerów są mniej wyraźne niż przesunięcia w kierunku partnerów bliskich geopolitycznie.
Dowody na zmniejszanie ekspozycji na ryzyko w handlu Unii Europejskiej
Wpływ dystansu geopolitycznego na handel Unii Europejskiej został wyodrębniony poprzez interakcję tego dystansu ze zmienną zerojedynkową importu UE. Okazuje się, że względy geopolityczne nie mają znaczącego wpływu na łączny import UE. Wynik ten jest odporny na alternatywne czynniki i może odzwierciedlać wysoki stopień integracji globalnego łańcucha dostaw UE, fakt, że struktury produkcji są w wysokim stopniu nieelastyczne w przypadku zmian cen, przynajmniej w krótkim okresie, oraz że stopień tej sztywności rośnie, gdy kraje są mocno zintegrowane z globalnymi łańcuchami dostaw (Bayoumi i in. 2019). Niemniej jednak znajdujemy dowody na zmniejszanie ekspozycji na ryzyko w strategicznych sektorach. Zastosowawszy zmienną zależną w postaci obrotu produktami strategicznymi stwierdzamy, że dystans geopolityczny znacząco zmniejsza import UE.
Aby zbadać wpływ inwazji Rosji na Ukrainę na eksport strefy euro, przeprowadziliśmy analizę zdarzeń. Okazuje się, że wojna zmniejszyła eksport strefy euro do Rosji o ponad połowę, ale przepływy handlowe do sąsiadów Rosji wzrosły, prawdopodobnie z powodu przebudowy łańcucha dostaw. Szacuje się, że eksport ze strefy euro do krajów bliskich geopolitycznie był o około 13 proc. wyższy po rozpoczęciu wojny w porównaniu ze scenariuszem alternatywnym, w którym wojna nie wybuchła. Nie znajdujemy żadnych oznak zmiany orientacji w handlu strefy euro w kierunku odejścia od wymiany z Chinami, co może odzwierciedlać siłę rynkową tego kraju w kluczowych branżach. Jednakże, po wyłączeniu Chin z grona krajów odległych geopolitycznie, wpływ inwazji Rosji na Ukrainę na eksport strefy euro staje się bardzo znaczący i negatywny.
Uwagi końcowe
Nasze ustalenia wskazują na redystrybucję światowych przepływów handlowych spowodowaną przez siły geopolityczne, co znajduje odzwierciedlenie w rosnącym znaczeniu dystansu geopolitycznego jako bariery dla handlu. W artykule dokonujemy przeglądu najnowszych ustaleń dotyczących geopolityki w handlu i jej wpływu od 2018 r., pojawienia się friend-shoringu, ale nie near-shoringu oraz interakcji sektorów strategicznych z geopolityką w Europie. Podsumowując – przedstawiamy dowody na istnienie nowych sił, które obecnie kształtują handel światowy – sił, które nie kierują się już wyłącznie strategiami zorientowanymi na zysk, ale także bliskością geopolityczną.
Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia.
Polska chce zablokować umowę o wolnym handlu z krajami Ameryki Południowej. Powodem są głównie obawy rolników o konkurencyjność ich produktów. W jaki sposób realizacja umowy z Mercosur może wpłynąć na unijne rolnictwo i jakie mogą być też jej inne skutki?
