(CC0 pixabay)
Ekonomia jest ugruntowaną dyscypliną. Studenci na całym świecie korzystają z podobnych podręczników i uczą się tego samego rodzaju metodologii, teorii i technik empirycznych. Wśród ekonomistów akademickich istnieje szeroki konsensus.
Jednocześnie ekonomia kryje wiele zagadek i nierozwiązanych problemów, w szczególności od czasu globalnego kryzysu (Coyle 2012). Na przykład problematyczna jest wąska koncepcja makroekonomii jako systemu będącego w równowadze (Kirman 2012). Pozostaje też wiele innych pytań. Jak postępować w przypadku stóp procentowych, które spadły poniżej zera? Jak mierzyć, a następnie integrować w postaci danych liczbowych na temat PKB niewycenione transakcje, takie jak te, które odbywają się na zasadach pracy dorywczej lub wspólnej konsumpcji? W jaki sposób sprzedawać zyski z handlu międzynarodowego sektorowi publicznemu, który jest głównie narodowy?
Niezbędna jest lepsza wiedza na temat teorii, które nadal obowiązują, w szczególności na temat tego, które z nich są przestarzałe i muszą zostać odrzucone, ponieważ wprowadzają w błąd lub nie są już owocne. I tu właśnie zaczynają się problemy. W swojej Ogólnej teorii zatrudnienia, procentu i pieniądza John Maynard Keynes (1936) stwierdził, że „Trudności nie polegają na nowych pomysłach, lecz na ucieczce od starych koncepcji, które u wszystkich osób wychowanych w taki sposób, w jaki została wychowana większość z nas, docierają do każdego zakątka naszych umysłów”. Stare koncepcje opanowują umysły ekonomistów.
John Quiggin w swojej książce z 2012 roku „ Ekonomia Zombie: Jak martwe koncepcje wciąż wędrują wśród nas” nazwał takie stare pomysły „pomysłami zombie”. Wspomina on w szczególności „hipotezę efektywnych rynków” i „wielkiego umiaru” jako dwie koncepcje, które ekonomiści błędnie i zbyt długo pielęgnowali.
John Brockman i jego organizacja oraz strona internetowa Edge.org kontynuowały pogrzeb starych koncepcji w 2015 roku w książce „Ta koncepcja musi umrzeć”, w której na przykład Margaret Levi pogrzebała pojęcie homo economicus. Choć nie jest to jedyna koncepcja, o której powinniśmy zapomnieć.
Trzeba przyznać, że ekonomiści są często atakowani przez osoby spoza swojej dziedziny za koncepcje, których już nie głoszą. Dotyczy to nas przykład racjonalnych oczekiwań, takich jak behawioralne założenia na rynkach finansowych, założenia, że rynki są zawsze efektywne lub idei, że użyteczność indywidualna zależy wyłącznie od konsumpcji absolutnej.
Istnieje również wiele przykładów koncepcji ekonomicznych głoszonych przez opinię publiczną, o których także należy zapomnieć. Na przykład pogląd, że zapłata za wyniki podnosi wyniki, że zasoby naturalne są źródłem bogactwa, że podatki płaci się z powodu spodziewanej kary lub że artyści są biedni i z tego powodu nieszczęśliwi.
Wiele programów rządowych opiera się na koncepcjach, których nie popiera już większość ekonomistów działających w środowisku akademickim. Przykładem są poglądy, że posiadanie nieruchomości jest dobrym pomysłem; że tzw. pieniądze z helikoptera (ang. helicopter money – czyli zwiększanie ilości pieniądza w obiegu -przyp. tłumacza) pomagają w przezwyciężeniu aktualnych problemów w naszych gospodarkach; że wydatki publiczne ograniczają bezrobocie w skali długofalowej; że programy innowacyjne prowadzą do innowacji oraz że zniesienie transakcji gotówkowych może ograniczyć korupcję i oszustwa podatkowe.
Jest wiele przykładów koncepcji ekonomicznych, o których należy zapomnieć. Na przykład pogląd, że zapłata za wyniki podnosi wyniki, że zasoby naturalne są źródłem bogactwa, że podatki płaci się z powodu spodziewanej kary lub że artyści są biedni i z tego powodu nieszczęśliwi.
Przeanalizujmy jednakże głębiej niektóre przykłady świadczące o tym, że ekonomiści również powoli się dostosowują. Wiele napisano o błędnej koncepcji PKB (Stiglitz 2009). Nawet Komisja Europejska uruchomiła inicjatywę „Wyjść poza PKB”, w ramach której UE poszukuje wskaźników, które w większym stopniu obejmują środowiskowe i społeczne aspekty postępu. Mimo to większość ekonomistów nadal wykorzystuje PKB jako docelową zmienną, która powinna być zwiększana. Uzasadnieniem tego podejścia jest traktowanie produkcji i konsumpcji towarów i usług w przeliczeniu na osobę jako zasadniczego kryterium dobrobytu ludzi. Z tego płynie wniosek, że rozwój i dobrobyt idą w parze. Wszystkie czynniki maksymalizujące PKB są traktowane jako cel, do którego warto dążyć. Takie podejście bagatelizuje fakt, że dobrobyt jest doświadczeniem bardzo indywidualnym, którego nie można zmierzyć czynnikami zewnętrznymi.
Jako kontrargument można przytoczyć fakt, że PKB przynajmniej umożliwia porównania w ujęciu czasowym i pomiędzy regionami, chociaż ekonomiści doskonale wiedzą o słabości tego wskaźnika. Jeśli jednak nigdy nie zaczniemy kwestionować PKB jako naszej głównej zmiennej, ekonomiści będą zawsze zaskoczeni tym, że ludzie nie są zadowoleni ze swojej sytuacji.
To samo dotyczy efektu skapywania bogactwa (trickle-down) lub alegorii, że „przypływ podnosi wszystkie łodzie”. Twierdzenie o przypływie jest często stosowane w odniesieniu do wzrostu gospodarczego. Zgodnie z tą argumentacją wzrosty PKB stanowią przypływy, które ostatecznie poprawiają dobrobyt ekonomiczny populacji jako całości. Jak powiedzieliśmy, traktowanie PKB i dobrobytu na tym samym poziomie nie jest właściwe.
Dlaczego przypływ nie podnosi wszystkich łodzi? Po pierwsze, wzrost gospodarczy w jakimkolwiek okresie jest zawsze nierównomiernie rozłożony pomiędzy sektorami i kiedy niektóre sektory wzrastają, inne prawdopodobnie kurczą się. Po drugie, wzrost gospodarczy jest nierównomiernie rozłożony pomiędzy jednostki. Czy ma to znaczenie, powiedzmy, że 5 proc. najbogatszej części populacji zwiększyło swoje dochody o 20 proc., jeśli dochody 5 proc. najbiedniejszej części populacji wzrosły tylko o 2 proc. w tym samym okresie? Ma to znaczenie, chociaż można powiedzieć, że biedniejsi mimo wszystko wzbogacili się. Jednakże luka pomiędzy bogatymi i biednymi poszerzy się, przy założeniu niezmienności innych czynników, a negatywne konsekwencje rosnących nierówności w dystrybucji dochodów będą trwały, choć oczekuje się, że sytuacja wszystkich ludzi się poprawi.
A zatem jaka może być odpowiedź? Jedna z propozycji mówi, że maksymalne zwiększenie szczęśliwości populacji jest zadaniem rządów. Można o tym zapomnieć. Istnieje wiele obaw związanych z dobrotliwą maksymalizacją szczęścia. Po pierwsze, rządy same w sobie nie są dobrotliwe i nieograniczone. Po drugie, która miara szczęścia jest prawidłowa? Po trzecie, maksymalizacja szczęścia zgłaszanego w badaniach ogranicza obywateli do „zmiennych metrycznych”. Po czwarte, kiedy istnieje porozumienie dotyczące pomiarów, pojawiają się zachęty do manipulowania miarami. Po piąte, jakie moralne wartości stoją za osiąganiem szczęścia? Czy zażywanie narkotyków powinno być traktowane jako czynnik zwiększający szczęście?
Jak pokazują te przykłady, wyważony pogląd na to, które koncepcje ekonomiczne powinny być odrzucone, jest znacznie ważniejsze niż sama dyscyplina ekonomii. Decydenci i opinia publiczna powinni również zdobyć wiedzę na temat tego, które koncepcje należy utrzymać, a które nie. W ostatnio opublikowanej książce (Frey i Iselin 2017) podjęliśmy próbę przekazania takich informacji. Zebraliśmy artykuły od co najmniej 71 naukowców akademickich z całego świata. Niektórzy z nich to wybitni ekonomiści, np. Daron Acemoglu, Alan S. Blinder, Richard Easterlin, David Hendry, John Kay, Margaret Levi, Andrew J. Oswald, Eric Posner, Jeffrey Sachs i Hans-Werner Sinn, inni zaś są mniej znanymi młodymi naukowcami. Zbiór zawiera również artykuły naukowców spoza ekonomii, w tym socjologów, psychologów i etnologów. Młodsi naukowcy i badacze spoza dyscypliny mogą mieć szczególne predyspozycje, aby dostrzegać w ekonomii „obumarłe drzewo”, które nie jest już użyteczne w dzisiejszym świecie. Naszym celem jest ujawnienie różnorodności opinii i ocen, pobudzanie do dyskusji i promowanie wiedzy. Postrzegamy ekonomię jako naukę postępową, która nie traci swojej siły, kiedy części jej teorii zostają empirycznie odrzucone. Przeciwnie, odrzucenie nieprzydatnych i mylących koncepcji pokazuje, że dyscyplina jest żywotna, jak sugeruje idea kreatywnej destrukcji Josepha Schumpetera.
Pomysły są czynnikami sprawczymi innowacji, niezależnie od tego, czy są polityczne, ekonomiczne, czy dotyczą sztuki lub nauki. Popularne powiedzenie przypisywane Wiktorowi Hugo brzmi: „Nie ma na świecie nic równie potężnego jak pomysł, którego czas właśnie nadszedł”. Jest to z pewnością prawda. Jednakże siła może również polegać na porzuceniu starych koncepcji przed zwróceniem się ku nowym.
Artykuł po raz pierwszy ukazał się w VoxEU.org (tam dostępna jest pełna bibliografia). Tłumaczenie i publikacja za zgodą wydawcy.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
