(©Envato)
Postawienie handlu zagranicznego „na nogi” po tym, jak legł on w gruzach na skutek brutalnej rosyjskiej inwazji należy do najważniejszych zadań, jeśli chodzi o gospodarczą przyszłość Ukrainy. Wiele zależy oczywiście od zabezpieczenia granic państwa i uruchomienia normalnych szlaków transportowych do Azji, Europy i Afryki. Ale nawet wtedy, gdy zapanuje trwały pokój, zadanie odbudowy kraju będzie wielkim wyzwaniem, o czym mowa w wydanej właśnie książce „Odbudowa Ukrainy: zasady i strategie” (Gorodnichenko et al. 2022), której rozdział o handlu i bezpośrednich inwestycjach zagranicznych jest naszego autorstwa. Posiadając dobrze wykształconą siłę roboczą, Ukraina ma wiele do zaoferowania, zwłaszcza że zaczyna skupiać z powrotem diasporę z czasów wojny.
Fakt, że handel zagraniczny był mocną stroną Ukrainy jeszcze przed obecną inwazją nastraja optymistycznie. Kraj ten w wysokim stopniu otworzył się gospodarczo, stając się ważnym eksporterem, zwłaszcza produktów rolno-spożywczych. W ostatnich latach Ukraina zajęła drugie po USA miejsce w eksporcie zboża; stała się też głównym dostawcą oleju słonecznikowego. Co ważne, Ukraina eksportuje towary rolne wolne of modyfikacji genetycznych (GMO) – w tym kukurydzę i soję – tak bardzo poszukiwane w UE. Wykres poniżej pokazuje spektakularny sukces eksportu produktów rolnych z Ukrainy w okresie przed rokiem 2022. Eksport ten wyprzedził dominujący poprzednio eksport metali.
Ukraina dysponuje także dynamicznie rozwijającym się sektorem informatycznym; jej imponujące sukcesy w odpieraniu rosyjskich cyberataków świadczą o światowej klasie ukraińskich programistów, którzy będą ogromnym atutem także w warunkach gospodarki cywilnej. Eksport technologii wzrastał nawet w roku 2022, bez względu na problemy z transportem, blokady czy utratę części mocy wytwórczych w zakresie energii elektrycznej. Podsumowując, status kandydata do UE – świeżo uzyskany przez Ukrainę – otwiera niezmierzone pole dla rozwoju handlu.
Chociaż sytuacja handlu zagranicznego przed 2022 r. była ogólnie dobra, w wielu obszarach przydałaby się poprawa. Udział Ukrainy w globalnych łańcuchach wartości pozostał niewielki. Kraj ten jest dostawcą surowców (zboża, rudy żelaza) i dóbr pośrednich, takich jak olej słonecznikowy luzem, różne metale żelazne, okablowanie do instalacji zapłonowych itp. – ale jego rola w produkcji dóbr finalnych jest ograniczona. To tu przede wszystkim widzimy potencjał wzrostu. W naszym artykule (Movchan i Rogoff 2022), omawiamy szczegółowo znaczne postępy poczynione przez Ukrainę w negocjowaniu umów handlowych – przeszłych oraz tych, które są przedmiotem bieżących rozmów. Dzięki nim powinny zaistnieć warunki dla głębszej integracji w ramach globalnych łańcuchów wartości w niektórych branżach. Oczywiście i tutaj wiele zależy od odtworzenia i usprawnienia szlaków transportowych do i z Ukrainy. Ponadto powojenna Ukraina może osiągnąć wysoki poziom eksportu w pewnych nowych dziedzinach, takich jak produkcja broni (będzie tu się cieszyć bardzo wysoką wiarygodnością) czy lecznictwie (kraj ten opracował np. innowacyjne podejście do leczenia ofiar poparzeń).
Ponadto powojenna Ukraina może osiągnąć wysoki poziom eksportu w pewnych nowych dziedzinach, takich jak produkcja broni (będzie tu się cieszyć bardzo wysoką wiarygodnością) czy lecznictwie (kraj ten opracował np. innowacyjne podejście do leczenia ofiar poparzeń).
Choć sytuacja w zakresie bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) jest znacznie bardziej skomplikowana, trzeba będzie znaleźć dla niej jakieś rozwiązanie, jeśli kraj ma wykorzystać swój potencjał handlowy. Zważywszy na ogromny ubytek infrastruktury w Ukrainie i zniszczenie wielu fabryk i zakładów metalurgicznych przez rosyjskie drony i rakiety, odbudowa będzie wymagała znacznych nakładów kapitałowych. Niska dotąd skuteczność Ukrainy w pozyskiwaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych sprawia, że w tym wypadku punkt wyjścia jest mniej korzystny – trzeba więc będzie wzmocnić instytucje i wymiar sprawiedliwości w celu wyeliminowania korupcji i innych problemów hamujących napływ BIZ do Ukrainy. Optymistyczna, ale w pełni wiarygodna, jest teza, że Ukraina odniesie ogromne korzyści z procesu integracji z UE, która oferuje pewien wzorzec reform. Doświadczenia integracyjne krajów byłego bloku wschodniego z UE były rozmaite – ważne jednak, żeby te doświadczenia wykorzystać.
Oczywiście trudności Ukrainy z przyciąganiem bezpośrednich inwestycji zagranicznych przed rokiem 2022 były po części efektem wcześniejszej inwazji na Krym i inspirowanych przez Rosję powstań w Donbasie. Nie zmienia to faktu, że jeszcze przed rokiem 2014 poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych był niewielki.
Jaką ścieżką należy teraz poprowadzić handel i inwestycje zagraniczne?
Rogoff i Movchan (2022) przedstawiają szczegółowe omówienie przeszłości, teraźniejszości i perspektyw handlu zagranicznego Ukrainy. Biorąc pod uwagę status kandydacki, Ukraina powinna wykorzystać europejskie wymogi integracyjne jako punkt odniesienia dla wszelkich zmian systemowych, w tym związanych z odbudową (por. Emerson i in. 2021). Atrakcyjność członkostwa w UE może torować drogę procesowi reform, łagodząc potencjalne konflikty wewnętrzne z nim związane – podobnie jak to było w przypadku państw wstępujących do Unii wcześniej. Ukraina może rozważyć odbudowę z uwzględnieniem unijnych norm ochrony środowiska, efektywności energetycznej i budownictwa – warunków, które z pewnością trzeba będzie spełnić, by uruchomić unijne fundusze pomocowe, jeśli takie znajdą się „na stole”.
Atrakcyjność członkostwa w UE może torować drogę procesowi reform, łagodząc potencjalne konflikty wewnętrzne z nim związane – podobnie jak to było w przypadku państw wstępujących do Unii wcześniej.
Jak dotąd nasze rozważania były dość abstrakcyjne. A teraz konkretnie – jakie kroki mogą już dziś podjąć ukraińskie władze, żeby przygotować się do integracji po wojnie?
Można, między innymi, zawierać umowy o ocenie zgodności i akceptacji (Agreement on Conformity Assessment and Acceptance, ACAA) produktów przemysłowych oraz wzajemnym uznawaniu równoważności w przypadku produktów spożywczych. Układ stowarzyszeniowy przewiduje ponadto zawarcie specjalnych umów transportowych, co pozwoliłoby zastąpić tymczasową umowę wojenną w sprawie transportu drogowego – długoterminową umową otwierającą ukraińskim przewoźnikom dostęp do rynku UE. W przypadku usług telekomunikacyjnych, pocztowych, morskich i finansowych zasadnicze znaczenie będzie miało uzyskanie statusu uczestnika rynku wewnętrznego. Ważne będzie również dalsze otwarcie rynku zamówień publicznych wykraczające ponad to, co w kwestii dostępu do rynku zapewnia Porozumienie WTO ws. Zamówień Rządowych.
Skuteczna realizacja tych zaleceń wymaga stałego i aktywnego zaangażowania Ukrainy i jej partnerów. Zważywszy na trwającą transformację ukraińskich procedur prawnych i instytucji w ramach przygotowań do członkostwa w UE, rola UE w realizacja tych zaleceń będzie zasadnicza. Będzie ona obejmowała nie tylko wsparcie finansowe i merytoryczne, ale i gotowość do szybkiego włączenia Ukrainy do sektorów i sfer przewidzianych w Układzie Stowarzyszeniowym i umowach sektorowych realizowanych już dziś, przed uzyskaniem pełnego członkostwa.
Na koniec należy podkreślić, że nasza prezentacja możliwych ścieżek rozwoju handlu i BIZ dotyczy sytuacji po zażegnaniu konfliktu. Do tego czasu gospodarka wojenna wymaga bardziej restrykcyjnego podejścia, na przykład zastosowania kontroli przepływów kapitału. Natomiast w dłuższej perspektywie, potencjalna transformacja, jaką oferuje członkostwo w UE – transformacja, dla której główny impuls będzie przychodził z wewnątrz kraju – oferuje największą nadzieję na przyszłość. Czas zacząć planować i działać już teraz.
Kenneth Rogoff – Thomas D. Cabot Professor of Public Policy and Professor of Economics Harvard University
Veronika Movchan – Research Director Institute for Economic Research and Policy Consulting
Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
