Polskie rolnictwo niewydajne, lecz dochodowe

(CC BY-NC egonwegh)

Po wejściu Polski do Unii Europejskiej dochody gospodarstw rolnych wyraźnie wzrosły. Złożył się na to zarówno wzrost dochodów z produkcji rolnej, jak i rosnące dopłaty bezpośrednie. Do ich otrzymywania uprawnionych jest 1,375 miliona rolników. Łączna kwota przeznaczona na dopłaty bezpośrednie w Polsce za 2010 rok wynosi 12,8 miliarda złotych. To znaczy, że przeciętny rolnik otrzymał (rozliczenia trwały do 30 czerwca 2011) ok. 9310 zł. 

Rosnące dopłaty bezpośrednie

Od 2004 roku poziom dopłat dla polskich rolników zwiększał się każdego roku o 10 proc. W tym roku po raz pierwszy dopłaty bezpośrednie dla polskich rolników osiągną poziom 100 proc. wysokości dopłat obowiązujących w państwach „starej UE”. To nie znaczy, że będą identyczne, jak w krajach Europy Zachodniej. Dopłaty są zróżnicowane, co wynika między innymi z różnych systemów wyliczeń. Polscy rolnicy otrzymują dopłaty wyliczone od wielkości powierzchni. Unia dotuje także produkcję niektórych upraw – na przykład winorośli – stąd relatywnie wysokie dopłaty dla rolników w krajach Europy Południowej. 

Pieniądze z Unii Europejskie na wieś pochodzą z dwóch filarów. I filar to dopłaty bezpośrednie, a także finansowanie interwencjonizmu na rynku rolnym i jego ochrona zewnętrzna – obejmuje 90 proc. budżetu Funduszu EAGGF (European Agriculture Guidance and Guarantee Funds). II filar wiąże się z polityką strukturalną, mającą na celu wyrównywanie warunków rozwoju i zapewnienie odpowiedniego poziomu życia mieszkańcom wsi. Obejmuje 10 proc. budżetu Funduszu EAGGF.  Polska dostaje relatywnie duże pieniądze z II filaru. Dodatkowo rolnicy otrzymują dopłaty z budżetu krajowego, które wyrównywały od 2004 roku niedobory, wynikające z niższych dopłat z UE.

Dopłaty bezpośrednie na 1 ha 

Źródło: Policy assessment of an EU wide flat area CAP payments system, Economic Modelling, Volume 28, Issue 4, July 2011, Emil Erjavec, Frédéric Chantreuil, Kevin Hanrahan, Trevor Donnellan, Guna Salputra, Maja Kožar, Myrna van Leeuwen

Gdyby połączyć środki I i II filara, to średnia w Polsce wynosi 320 euro na hektar i jest na poziomie zbliżonym do średniej unijnej (345 euro/ha). Niższe niż w Polsce łączne średnie wsparcie otrzymują między innymi rolnicy brytyjscy i hiszpańscy. Najwyższe łączne dopłaty są w Grecji – 681 euro/ha, a najniższe ma Łotwa – 167 euro/ha.

Niski parytet, niska wydajność

Polscy (i nie tylko polscy) rolnicy zwykli narzekać na poziom swych dochodów i winią za to reformy rynkowe. W dużej mierze mają rację, gdyż w 1989 roku parytet dochodów rolniczych do dochodów, osiąganych poza rolnictwem wynosił, zależnie od szacunków: 104 -112 proc. Według opracowania prof. Jerzego Wilkina: „Społeczno-ekonomiczna modernizacja polskiej wsi: osiągnięcia, dylematy, perspektywy” już w 1990 roku parytet dochodów rolniczych skurczył się do 69 proc., a w 1991 r. do 63 proc.

Wysoki parytet dochodowy w roku, w którym zaczęły się w Polsce przemiany rynkowe wynikał z uwolnienia cen produktów rolnych. W kolejnych latach ceny towarów wytwarzanych przez rolników podlegały zmiennej koniunkturze, a ceny środków produkcji miały tendencję rosnącą. Rolnictwo poddane grze rynkowej ujawniło swą strukturalną nieefektywność, na tle innych branż. Jest to zjawisko występujące w całej Europie. Wydajność pracy w rolnictwie, liczona wartością dodaną na 1 zatrudnionego, jest niemal wszędzie w Europie niższa niż w przemyśle. Wynika to z konieczności dostosowania rytmu produkcji rolnej do naturalnych cykli, co utrudnia postęp technologiczny w takiej skali, jaka nastąpiła w przemyśle.

Dodatkowo, polskie rolnictwo na tle Europy było i jest zacofane. Polska, po Rumunii, ma najwięcej gospodarstw rolnych w Europie. Niemal co piąty zatrudniony w rolnictwie w Unii Europejskiej jest Polakiem. Niecały 1 proc. gospodarstw w Polsce ma powierzchnię 50 ha i więcej. W krajach Europy Zachodniej, mających podobne, co Polska warunki uprawy rolnej udział dużych gospodarstw waha się od 10 proc. w Hiszpanii do 30 proc. we Francji.

Zjawiskiem powszechnym w Europie, także w Polsce, jest wielozawodowość pracujących w rolnictwie. Zaledwie co trzeci zatrudniony w rolnictwie w Polsce nie ma zajęcia poza rolnictwem. W krajach Europy Zachodniej, mających podobne warunki co Polska wskaźnik ten jest znacznie wyższy. W Niemczech co drugi pracujący w rolnictwie nie ma innych źródeł utrzymania. We Francji, Danii, Belgii i Holandii 2/3, w Hiszpanii 40 proc.

Według badań, opartych na statystykach systemu rachunkowości rolnej (FADN) obowiązującym w całej Unii Europejskiej, w polskich gospodarstwach wartość aktywów materialnych w 2006 roku wyniosła 445,5 tys. euro, podczas gdy w średnim gospodarstwie europejskim 889,9 tys. euro. Dane te wskazują, że wyposażenie polskich gospodarstw w aktywa jest o połowę mniejsze od średniego w UE. Ta wartość lokowała gospodarstwa polskie na 6. miejscu od końca w UE.

Wartość produkcji sprzedanej na 1ha powierzchni rolnej w 2010 r.

Źródło: Eurostat, obliczenia własne

Niski poziom wyposażenia technicznego jest jedną z przyczyn, dla których wydajność ziemi (liczona wielkością sprzedaży na 1 ha powierzchni rolnej) jest w Polsce wyraźnie niższa niż średnia w Unii Europejskiej. Wyprzedzamy tylko sześć krajów: Łotwę, Estonię, Litwę, Słowację, Rumunię i Czechy.

Taki niski poziom wydajności ziemi jest związany z niską wydajnością techniczną produkcji roślinnej i zwierzęcej. Na przykład, plony pszenicy, wynoszące ok. 40 dt z ha są o 20 dt niższe od średniej europejskiej, a wydajność mleczna jest najniższa w UE.

Nie lepiej przedstawia się wydajność pracy. W 2007 roku Polska zajmowała 4 miejsce od końca pod względem wydajności pracy liczonej wartością dodaną brutto na zatrudnionego w rolnictwie. Jeśli wartość dodaną podzielimy tylko na pełnozatrudnionych (co jest zabiegiem sztucznym, ale pozwala wyeliminować gospodarstwa niskotowarowe), zajmowaliśmy miejsce drugie od końca.

Wydajność pracy w rolnictwie mierzona wartością dodaną brutto na zatrudnionego

Źródło: Eurostat, obliczenia własne

Korzyści z Unii

Według wypowiedzi ministra rolnictwa Marka Sawickiego w 2010 r. przeciętny dochód z gospodarstwa rolnego wyniósł ponad 25,5 tys. zł rocznie i był o ponad 11 proc. wyższy niż w 2009 r. Według danych Eurostatu wzrost był nawet wyższy i wyniósł 31 proc. W porównaniu z rokiem 2003 (poprzedzającym nasz akces do Unii Europejskiej) dochody z gospodarstw rolnych wzrosły o 150 proc. – najszybciej w Unii Europejskiej. Wzrost ten wynikał z otwarcia na rynki europejskie. Polska stała się eksporterem netto produktów rolnych do Unii Europejskiej, co zwiększyło możliwości sprzedaży. Zaczął się też proces konwergencji cen płodów rolnych do poziomu europejskiego – z korzyścią dla rolników.

Najsilniejszy efekt wystąpił w pierwszych miesiącach akcesji. W czerwcu i lipcu 2004 r. za kg żywca wołowego ogółem płacono o ok. 19 proc. więcej niż w maju 2004r. i aż o 57 proc. więcej niż w lipcu 2003 roku. Ceny skupu żywca wieprzowego wzrosły od wiosny 2004 r. do jesieni tego samego roku o ponad 50 proc. W roku 2010 średnie ceny skupu pszenicy w Polsce były o 45 proc. wyższe niż w roku 2003, cieląt o 82 proc., prosiąt o 100 proc. mleka o 73 proc., ziemniaków o 65 proc., jaj o 10 proc. Wzrost cen był nierównomierny, gdyż koniunktura w rolnictwie podlega silnym wahaniom. Zdarzały się lata, w którym ceny produkcji rolnej spadały, ale trend długoletni był wzrostowy. Ceny większości produktów jeszcze nie osiągnęły poziomu europejskiego, a zatem można się spodziewać że w dalszym ciągu będą rosły.  

Poprawa opłacalności upraw i hodowli powodowała wzrost produkcji i wolumenu sprzedaży. W latach 2004-2010 produkcja polskiego rolnictwa w cenach bieżących rosła najszybciej w całej Europie. W sumie wzrosła o 65 proc. (średnioroczny wzrost 7,4 proc.), gdy w całej Unii Europejskiej wzrost wyniósł zaledwie niespełna 8 proc., a w kilku krajach południowych: w Hiszpanii, Grecji, we Włoszech – nastąpił w tym czasie spadek produkcji.   

W tym roku, według szacunków, wartość eksportu produktów rolno-spożywczych przekroczy 14 mld euro. Na kraje Wspólnoty, głównie Niemcy, Wielką Brytanię i Czechy, przypada ok. 80 proc. wpływów z zagranicznej sprzedaży polskich artykułów rolnych i żywnościowych.

Obroty handlowe Polski produktami rolno-spożywczymi w 2009 roku w mln euro

Źródło: Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2010, GUS

Wskaźnik dochodów z działalności rolniczej^a) 2005 = 100,0

a) – wzrost wartości dodanej netto

Duży udział w dochodach polskich gospodarstw rolnych mają renty i emerytury oraz świadczenia pomocy społecznej. Razem stanowią przeciętnie 15 proc. dochodów gospodarstw rolnych. 

Miesięczny dochód na 1 osobę w gospodarstwie domowym rolników w 2008 roku w zł

Źródło: Rocznik Rolnictwa 2009, GUS

Niewydajne, ale rentowne

Efektywność finansowa polskich gospodarstw kształtuje się lepiej niż wydajność pracy. Według obliczeń dr Lecha Goraja z Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, przeprowadzonych dla roku 2006 na podstawie bazy statystycznej FADN, polskie gospodarstwa charakteryzują niskie koszty uzyskania jednostki produkcji (bez uwzględnienia kosztów własnych czynników wytwórczych). Koszt jednostkowy produkcji był o 0,07 euro mniejszy od średniego w UE. Ten parametr ulokował gospodarstwa polskie na 6 miejscu w UE. Najwyższy koszt jednostkowy produkcji poniosły gospodarstwa słowackie (1,58 euro), a najniższy gospodarstwa hiszpańskie (0,60 euro). Należy odnotować, że aż w 12 krajach członkowskich koszty produkcji przekroczyły wartość produkcji wytworzonej przez gospodarstwo rolne, a w trzech innych bardzo zbliżyły się do poziomu produkcji.

Polskie gospodarstwa zajmują 8 miejsce w Unii Europejskiej pod względem kosztu  uzyskania jednostki wartości dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (DzRGR). Ta kategoria dochodowa jest nadwyżką ekonomiczną odzwierciedlającą zrealizowaną opłatę za zaangażowanie w gospodarstwie rolnym czynników wytwórczych, będących własnością rodziny rolnika (pracy, ziemi i kapitału). Najniższy koszt uzyskania 1 euro DzRGR poniosły gospodarstwa greckie (0,98 euro), a najwyższy gospodarstwa szwedzkie (15,28 euro). Dla polskich gospodarstw parametr ten wyniósł 2,11 euro, gdy średni dla Unii Europejskiej to 2,80 euro.

Niska rentowność gospodarstw rolnych w Unii Europejskiej sprawia, że w większości krajów dopłaty do działalności operacyjnej stały się bardzo ważnym składnikiem przychodów. Według obliczeń dr Goraja w 2006 roku wartość pozyskanych dopłat bezpośrednich odpowiadała 19,1 proc. wytworzonej produkcji ogólnej w UE. Zdolność pozyskiwania dopłat w wielu przypadkach przewyższa korzyści wynikające z poprawy struktury i techniki produkcji w gospodarstwach rolnych.

Udział dopłat w dochodach gospodarstw rodzinnych, w proc.

Źródło: Obliczenia własne na podstawie opracowania: „Polskie rolnictwo w UE”, dr Lech Goraj, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut Badawczy.

W dwunastu krajach członkowskich, kwota otrzymanych dopłat była większa niż zrealizowany dochód. W Słowacji kwota dopłat, stanowiąca 28,3 proc. wytworzonej produkcji, była niższa niż kwota zrealizowanej straty z działalności operacyjnej i w rezultacie gospodarstwa tego kraju zrealizowały ujemny dochód.

Dane te świadczą o patologicznej sytuacji, w jakiej pozostaje europejskie rolnictwo. Jest nierentowne lub nisko rentowne, nawet w krajach, gdzie wydajność pracy i ziemi jest relatywnie wysoka. Gospodarstwa rolne korzystają więc z dopłat z budżetu Unii Europejskiej, które do pewnego stopnia wyrównują niska rentowność. Ale dopłaty hamują proces restrukturyzacji rolnictwa.

Gdyby gospodarstwa rolne zostały potraktowane jak normalne firmy, duża ich część w całej Europie powinna zbankrutować. Byłoby to z korzyścią dla światowej gospodarki. Powstały na skutek załamania europejskiej produkcji deficyt towarów rolno-spożywczych zostałby wyrównany wzrostem produkcji w krajach, które mają lepsze warunki naturalne dla rolnictwa.

Na tle Europy „zacofane” polskie rolnictwo ma stosunkowo wysoką rentowność, co wynika przede wszystkim z niskich kosztów pracy na polskiej wsi. Niskie koszty pracy oznaczają jednak niskie dochody rolników. Wieś dążąc do podniesienia dochodów będzie odchodziła od produkcji rolnej, pozostawiając jednak gospodarstwa, które korzystać będą ze wsparcia dopłat bezpośrednich. Proces ten będzie wymuszał wzrost kosztów pracy w rolnictwie, a tym samym rentowność będzie spadać.

Dochody rolników będą więc stale uzależnione od Wspólnej Polityki Rolnej UE lub – jeśli polityka ta się załamie – od polityk narodowych. Wyjściem jest stopniowe ograniczenie nieefektywnej produkcji rolnej, ale to jest problem raczej polityczny niż ekonomiczny.

(CC BY-NC egonwegh)

Zamknij pokaz zdjęć