Sektor nieformalny odpowiada średnio za około jedną trzecią PKB i zatrudnienia w gospodarkach wschodzących i rozwijających się (wykres). W wielu z tych gospodarek nieformalna działalność gospodarcza jest źródłem utrzymania osób ubogich. Powszechność zatrudnienia nieformalnego w tych państwach spotęgowała szkody w zakresie aktywności gospodarczej wyrządzone przez wybuch pandemii COVID-19.
Przyczyniły się do tego trzy cechy sektora nieformalnego: (a) dominująca obecność zatrudnienia nieformalnego w sektorze usług; (b) ograniczone oszczędności i ograniczony dostęp do sieci bezpieczeństwa socjalnego uczestników sektora nieformalnego oraz (c) brak skutecznego wsparcia ze strony polityki publicznej. Powszechność zatrudnienia nieformalnego stała się obecnie zagrożeniem dla procesu ożywienia gospodarczego w krajach wschodzących i rozwijających się.
Znaczący wpływ pandemii na sektor nieformalny
Pandemia szczególnie mocno uderzyła w sektor nieformalny, zwłaszcza w gospodarkach wschodzących i rozwijających się. Lockdowny skutkujące wstrzymaniem większości aktywności gospodarczej w sektorach usług dotknęły przedsiębiorstwa nieformalne w największym stopniu, ponieważ są one w tych sektorach nadreprezentowane. Podczas gdy w sektorze produkcyjnym mniej niż jedna trzecia firm to przedsiębiorstwa nieformalne, w sektorach usług około trzy czwarte wszystkich firm to podmioty nieformalne. W próbie dziesięciu krajów, dla których dostępne są dane, w połowie 2020 roku wskaźniki utraty zatrudnienia wśród pracowników nieformalnych były od dwóch do trzech razy wyższe od wskaźników utraty miejsc pracy wśród pracowników formalnych. Ponadto w przeciwieństwie do zjawiska przejściowej utraty miejsc pracy wśród pracowników formalnych w przypadku sektora nieformalnego do połowy roku 2021 nie wszyscy pracownicy nieformalni odzyskali utracone wcześniej zatrudnienie.
Pracownikom nieformalnym trudno jest przetrwać niekorzystne wstrząsy dochodowe głównie ze względu na ich niższe zarobki, brak dostępu do systemów ubezpieczeń społecznych i ograniczone oszczędności. Zasiłki dla bezrobotnych obejmują jedynie około 4 proc. populacji w gospodarkach wschodzących i rozwijających się, z wyższym od mediany udziałem zatrudnienia nieformalnego, co jest odsetkiem znacznie mniejszym niż w innych gospodarkach wschodzących i rozwijających się. Około dwóch piątych populacji w gospodarkach wschodzących i rozwijających się z wyższym od mediany udziałem zatrudnienia nieformalnego popadłoby w ubóstwo, gdyby musiało pokryć bezpośrednio z własnej kieszeni płatności związane z nieoczekiwanym kryzysem zdrowotnym – takim jak choćby hospitalizacja z powodu zachorowania na COVID – 19.
Pracownikom nieformalnym trudno jest przetrwać niekorzystne wstrząsy dochodowe głównie ze względu na ich niższe zarobki, brak dostępu do systemów ubezpieczeń społecznych i ograniczone oszczędności.
Nieformalne zatrudnienie ogranicza oddziaływanie polityki publicznej
Powszechność nieformalnej aktywności gospodarczej ograniczała również zdolność rządów do zapewniania wsparcia w zakresie polityki publicznej. W krajach o wysokim udziale aktywności nieformalnej pakiety wsparcia fiskalnego były mniejsze niż gdzie indziej. Oficjalne budżetowe wsparcie fiskalne (wyrażone jako odsetek PKB) w gospodarkach wschodzących i rozwijających się – ulokowanych w górnym kwartylu rozkładu pod względem udziału zatrudnienia nieformalnego – było średnio o 1,5 punktu procentowego niższe od wsparcia w krajach wschodzących i rozwijających się ulokowanych w dolnym kwartylu rozkładu pod względem udziału zatrudnienia nieformalnego. Mogło to częściowo odzwierciedlać niezdolność krajów wschodzących i rozwijających się o wysokim udziale nieformalnej aktywności gospodarczej do generowania wystarczających przychodów rządowych.
Ponadto znaczna powszechność nieformalnej aktywności gospodarczej przekłada się na mniejszą skuteczność stymulacji monetarnej, która zwykle oddziałuje za pośrednictwem formalnego systemu finansowego.
Ponadto znaczna powszechność nieformalnej aktywności gospodarczej przekłada się na mniejszą skuteczność stymulacji monetarnej, która zwykle oddziałuje za pośrednictwem formalnego systemu finansowego. W krajach wschodzących i rozwijających się z większymi sektorami nieformalnymi formalne systemy finansowe są zwykle płytsze. Na przykład w krajach wschodzących i rozwijających się o wyższym od mediany udziale nieformalnej aktywności gospodarczej mniej niż 20 proc. przedsiębiorstw było w stanie korzystać z bankowego finansowania swoich inwestycji – było to o prawie dziesięć punktów procentowych mniej niż w krajach wschodzących i rozwijających się o niższym od mediany udziale nieformalnej aktywności gospodarczej.
Nieformalna aktywność gospodarcza wytłumia cykle koniunkturalne
Dodatkowe obawy budzi cykliczne zachowanie gospodarki nieformalnej. Historycznie rzecz biorąc, nieformalna produkcja gospodarcza podlegała cyklom koniunkturalnym podobnie jak gospodarka formalna. Kiedy te zmiany cykliczne kształtowane są przez zakłócenia w gospodarce formalnej, produkcja gospodarki nieformalnej zazwyczaj porusza się w tym samym kierunku co produkcja gospodarki formalnej, ale występujące w niej zmiany są bardziej stonowane. Mówiąc konkretnie, cykliczny szok w produkcji formalnej o wielkości 1 proc. podnosi produkcję nieformalną mniej niż proporcjonalnie, tj. o około 0,8 punktu procentowego.
Te ustalenia sugerują, że przynajmniej w ujęciu historycznym nieformalna aktywność gospodarcza mogła być dobrodziejstwem w czasie recesji poprzez wytłumianie spadków. Jednak w przypadku ożywienia gospodarczego to pozytywne oddziaływanie ustępuje oddziaływaniu negatywnemu, objawiającemu się powstrzymywaniem ekspansji gospodarczej. Oznacza to, że powszechność aktywności nieformalnej w krajach wschodzących i rozwijających się może teraz blokować proces ożywienia gospodarczego po pandemii.
Te ustalenia sugerują, że przynajmniej w ujęciu historycznym nieformalna aktywność gospodarcza mogła być dobrodziejstwem w czasie recesji poprzez wytłumianie spadków. Jednak w przypadku ożywienia gospodarczego to pozytywne oddziaływanie ustępuje oddziaływaniu negatywnemu, objawiającemu się powstrzymywaniem ekspansji gospodarczej.
Implikacje dla polityki publicznej
Powszechność zatrudnienia nieformalnego zwiększa poziom wyzwań związanych z pandemią i dążeniem do zapewnienia silnego ożywienia aktywności gospodarczej. Konieczne jest wykorzystanie zasobów fiskalnych do wzmocnienia systemu zdrowia publicznego w celu powstrzymania i leczenia wirusa oraz do wspierania źródeł utrzymania osób funkcjonujących w sektorze nieformalnym podczas pandemii COVID-19. Istniejące sieci bezpieczeństwa socjalnego, w tym te o głębokim zasięgu w sektorach nieformalnych (np. pomoc żywnościowa lub rzeczowe transfery socjalne), mogą zostać rozszerzone w celu silniejszego wspierania aktywności w tych sektorach. W krajach o większym rozpowszechnieniu zatrudnienia nieformalnego konieczne może być większe wsparcie w zakresie polityki publicznej i dodatkowe działania uzupełniające ze względu na większy wzrost bezrobocia, ubóstwa i nierówności, których one doświadczyły.
Gospodarki wschodzące muszą być gotowe na zaostrzenie polityki pieniężnej Fed
W celu wsparcia pracowników nieformalnych i przedsiębiorstw nieformalnych może być konieczne wdrożenie bardziej innowacyjnych środków. Należy znaleźć odpowiednią równowagę między krótkoterminowymi środkami pomocowymi i długoterminową polityką rozwojową. Niektóre z tych działań w zakresie polityki publicznej mogą również stanowić fundament dla bardziej kompleksowych reform mających na celu wzmocnienie krajowych sieci bezpieczeństwa socjalnego na wypadek przyszłych kryzysów:
• Wykorzystanie elastycznych platform i technologii w celu dotarcia do pracowników nieformalnych. W celu dotarcia ze wsparciem do słabszych grup społecznych podczas pandemii wykorzystywane były istniejące krajowe rejestry społeczne, a także nowe platformy internetowe, mobilne urządzenia płatnicze i bazy danych dotyczące sektorów zdrowia i energii.
• Ułatwienie dostępu do finansowania dla przedsiębiorstw nieformalnych. Rządy mogłyby współpracować z bankowymi i pozabankowymi sektorami finansowymi w celu ułatwienia dostępu do kredytów w okresach napięć gospodarczych. Umożliwienie wykorzystania nieruchomości (i innych aktywów) jako zabezpieczenia dla pożyczek oraz bankowość internetowa lub mobilna mogą pomóc właścicielom przedsiębiorstw nieformalnych w pozyskiwaniu zasobów finansowych.
• Utrzymanie wsparcia na szeroką skalę, ale jedynie przez konieczny okres. W gospodarkach wschodzących i rozwijających się, gdzie powszechne jest zatrudnienie nieformalne, a większość populacji jest albo biedna albo bliska ubóstwa, na krótką metę najlepszą reakcją mogą być transfery pieniężne. W okresach skrajnych napięć gospodarczych można rozważać proste nieukierunkowane transfery zamiast transferów kierowanych do precyzyjnie wybranych odbiorców. Jednak długotrwałe utrzymywanie środków pomocowych grozi przegrzaniem gospodarki w okresie ożywienia i może stać się obciążeniem dla budżetów rządowych.
• (Od)budowa gospodarki lepszej niż była przed pandemią. Wspieranie postępu w zakresie cyfryzacji umożliwiłoby uczestnikom gospodarki nieformalnej szybsze dostosowanie działalności gospodarczej do przyszłych kryzysów. Agencje rządowe mogłyby lepiej identyfikować luki w istniejących sieciach bezpieczeństwa socjalnego i integrować dane z różnych źródeł w celu lepszego zrozumienia, gdzie ludzie i firmy najbardziej potrzebują wsparcia przed kolejnym kryzysem. Ponadto dodatkowe konsekwencje dla polityki publicznej dotyczącej rynków pracy przyniosą wywołane przez pandemię nowe trendy w zakresie zatrudnienia, takie jak wzrost popularności dorywczej pracy kontraktowej (ang. gig work), pracy tymczasowej i pracy zdalnej.
Uwaga od autorów: Ustalenia, interpretacje i wnioski wyrażone w niniejszym artykule są wyłącznie poglądami autorów. Nie muszą one odzwierciedlać poglądów Banku Światowego, jego dyrektorów wykonawczych ani reprezentowanych przez nie państw.
M. Ayhan Kose – Chief Economist of EFI and Director of Prospects Group, World Bank
Franziska Ohnsorge – Manager of the Prospects Group in the Equitable Growth, Finance, and Institutions Vice Presidency of the World Bank
Shu Yu – Post-doc, University of Rochester / PhD, University of Groningen
Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
