Po odbiciu się od historycznego dołka, do którego doszło w następstwie światowego kryzysu, obroty w handlu światowym (łączne obroty w handlu zagranicznym) wzrosły w 2011 r. o 6,2 proc., w 2012 r. o 2,8 proc. i o 3 proc. w 2013 r. (wykres poniżej). Wzrost obrotów jest znacznie niższy od średniej z okresu przedkryzysowego, wynoszącej 7,1 proc. w latach 1987-2007, i nieco niższy od tempa wzrostu światowego PKB w ujęciu realnym, które w ostatnich latach utrzymuje się na poziomie zbliżonym do 3 proc.
Do spowolnienia obserwowanego w handlu światowym przyczyniają się czynniki cykliczne. Negatywny wpływ kryzysu na wyniki w handlu zagranicznym zawsze odnotowywano nie tylko w czasie samego kryzysu, lecz utrzymywał się on jeszcze w perspektywie średniookresowej. Słabość popytu na importowane towary i usługi świadczy o ogólnej słabości popytu zagregowanego. Nie dziwi to, że słaby popyt najbardziej się uwidacznia w epicentrum obecnego kryzysu, czyli w państwach o wysokim dochodzie, przede wszystkim w strefie euro. Ponieważ to, co sprowadzają państwa o wysokim dochodzie, stanowi jakieś 65 proc. światowego importu, przedłużająca się słabość tych gospodarek nieuchronnie wpływa negatywnie na proces odbudowy globalnego handlu.
(infografika Dariusz Gąszczyk)
Głębszą przyczyną spowolnienia w handlu międzynarodowym jest jednak zmieniająca się długookresowa zależność między handlem światowym a PKB. W opublikowanej niedawno analizie (The Global Trade Slowdown: Cyclical or Structural?) przedstawiliśmy szacunki skali powiązania między handlem międzynarodowym a PKB w ostatnim czterdziestoleciu. Ustaliliśmy, że długookresowa elastyczność handlu znacznie się zwiększyła w latach dziewięćdziesiątych, ale zmalała w pierwszej dekadzie obecnego stulecia.
W latach 1986-2000 wzrost PKB w ujęciu realnym o 1 proc. wiązał się ze wzrostem obrotów w handlu światowym o 2,2 proc. Ta elastyczność jest prawie dwukrotnie większa niż w latach poprzednich (1970-1985) i późniejszych (2001-2013) (wykres poniżej). Analiza statystyczna potwierdza, że w latach 1986-2000 nastąpiła radykalna strukturalna zmiana zależności między handlem zagranicznym a dochodem w stosunku do okresów wcześniejszego i późniejszego.
(infografika Dariusz Gąszczyk)
Pytanie o zasadniczym znaczeniu brzmi: czy gdy dochodzi do spowolnienia handlu zagranicznego dominują czynniki strukturalne, czy cykliczne? Zastosowana przez nas metoda dostarcza prostej odpowiedzi. Analiza dekompozycyjna przeprowadzona na podstawie modelowych szacunków prowadzi do wniosku, że krótkookresowe determinanty (w tym słaby popyt) wprawdzie dominowały w czasie kryzysu światowego i w pierwszym roku odbudowy, ale ich wpływ zmalał w ostatnich latach (pokazuje to kolejny wykres).
Wpływ składnika długookresowego na tempo wzrostu światowego handlu w latach 2012-2013 mniej więcej w połowie tłumaczy spowolnienie obserwowane w handlu zagranicznym. Wyniki te świadczą o tym, że handel międzynarodowy po światowym kryzysie rozwija się wolniej nie tylko przez to, że wolniej wzrasta światowy PKB, ale także dlatego, że sam handel w mniejszym stopniu reaguje na PKB.
(infografika Dariusz Gąszczyk)
Przedstawiono pewne wyjaśnienia – żadne nie może mieć pretensji do wyłączności i nie wyczerpuje sprawy – spadku elastyczności handlu w długim okresie, w tym zmian struktury handlu międzynarodowego, struktury PKB oraz systemu handlu. Wyjaśnienia te mogą mieć bardzo wiele zalet, ale w naszym przekonaniu najbardziej przekonujące są zmiany struktury handlu międzynarodowego powiązane z tempem ekspansji światowych łańcuchów dostaw.
Hubert Escaith, Nannette Lindenberg i Sébastien Miroudot uważają, że znaczna elastyczność handlu międzynarodowego w latach 90. była skutkiem coraz większej fragmentacji produkcji. I przeciwnie – spadek tej elastyczności prawdopodobnie jest symptomem wolniejszego tempa procesu fragmentacji. Aby to wykazać, szacujemy elastyczność handlu międzynarodowego w kategoriach wartości dodanej w długim okresie w sposób ciągły, porównując uzyskane wielkości z obliczoną za pomocą tej samej metody elastycznością handlu w ujęciu brutto.
Intuicyjnie oczekiwalibyśmy, że luka między elastycznością handlu w ujęciu brutto a elastycznością pod względem wartości dodanej z czasem zniknie, jeżeli wolniejsze tempo ekspansji światowych łańcuchów dostaw jest składnikiem przyczyniającym się do spowolnienia rozwoju handlu międzynarodowego. Przyjmowalibyśmy, że elastyczność handlu w ujęciu brutto zrówna się z elastycznością pod względem wartości dodanej. Wykres poniżej istotnie ukazuje, że długookresowa elastyczność handlu światowego w ujęciu brutto względem PKB spadała z czasem, zbliżając się do niższych i później stabilniejszych szacunków elastyczności handlu pod względem wartości dodanej.
(infografika Dariusz Gąszczyk)
Zdezagregowana analiza państw cechujących się olbrzymimi obrotami w handlu zagranicznym ukazuje, że w Stanach Zjednoczonych i Chinach doszło do znacznego spadku elastyczności handlu względem wzrostu PKB (z 3,7 do 1,0 w USA i z 1,5 do 1,1 w Chinach).
Szczególnie wiele ujawnia przypadek Chin. Wykresy poniżej ukazuje spadek udziału, który w eksporcie towarów handlowych z Chin stanowią importowane przez ten kraj części i komponenty. Od odnotowanej w połowie lat 90. szczytowej wielkości wynoszącej 60 proc. udział ten spadł mniej więcej do 35 proc. Spadek ten uderza jeszcze bardziej, gdy obliczy się udział stanowiony przez ten import w eksporcie towarów przemysłowych. Zmiany te odzwierciedlają fakt, że chińskie przedsiębiorstwa w coraz większym stopniu zastępują nakłady zagraniczne nakładami krajowymi, czego potwierdzeniem jest to, że w chińskich firmach zwiększa się krajowa wartość dodana.
(infografika Dariusz Gąszczyk)
Inne czynniki długookresowe mogą się przyczyniać do spowolnienia w światowym handlu, ale nie wszystkie dowody są zgodne. Tradycyjny protekcjonizm nasilił się tylko nieznacznie, a nowe inicjatywy są połączeniem ograniczeń handlu i propagowania handlu, których ostateczny wpływ na rozwój handlu jest niejednoznaczny. Jest jednak możliwe, że wolniejsze tempo liberalizacji handlu w pierwszej dekadzie tego wieku w porównaniu z latami 1986-2000 mogło w pewnej części spowodować mniejszą elastyczność handlu zagranicznego.
Zmieniająca się struktura PKB może tłumaczyć mniejszą elastyczność handlu zagranicznego po światowym kryzysie, szczególnie przez to, że zmalały składniki PKB powiązane z wieloma transakcjami handlowymi, takie jak inwestycje, ale nie wytłumaczy wcześniejszego spadku tej elastyczności, odnotowywanego od początku pierwszej dekady tego wieku, gdyż udział inwestycji w PKB znacznie wzrósł przed kryzysem (wykres poniżej).
Wreszcie nie ma pewności, w jakim stopniu zmiany struktury handlu mogą tłumaczyć mniejszą elastyczność handlu zagranicznego w pierwszym dziesięcioleciu tego wieku, gdyż udział niektórych z podstawowych komponentów (czyli towarów i usług) w ostatnich latach był stały. Co więcej, znaczne zmiany w strukturze handlu towarami, np. przechodzenie od towarów trwałych do towarów o mniejszej trwałości, również wystąpiły po kryzysie.
(infografika Dariusz Gąszczyk)
Odkrywamy, że mniej więcej w połowie spowolnienie w handlu światowym w latach 2012-2013 można tłumaczyć strukturalną zmianą w powiązaniu między handlem a dochodem. Te wyniki świadczą o tym, że rozwój handlu postępuje powoli nie tylko z powodu wolnego wzrostu PKB, ale także dlatego, iż sam handel w ostatnich latach w mniejszym stopniu reaguje na PKB i zjawisko to, częściowo strukturalne, prawdopodobnie utrzyma się w najbliższej przyszłości.
Jeśli chodzi o zmiany w handlu w dłuższym okresie, nie należy jednak przesadzać z pesymizmem. Ta zmieniająca się długookresowa zależność między handlem a dochodem przede wszystkim jest oznaką zmieniających się schematów międzynarodowej produkcji. Siły, które doprowadziły do szybkiej ekspansji światowych łańcuchów dostaw w Chinach i USA, obecnie są słabsze. Jutro jednak ważne mogą się okazać możliwości lepszego i precyzyjniejszego międzynarodowego podziału siły roboczej dla tych regionów, które jeszcze nie wykorzystały maksymalnie światowych łańcuchów dostaw, czyli dla Azji Południowej, Afryki i Ameryki Południowej.
Cristina Constantinescu jest pracownikiem naukowo-badawczym Wydziału Ocen Strategii i Polityki w MFW.
Aaditya Mattoo jest kierownikiem zespołu badawczego w Wydziale Handlu Zagranicznego i Integracji Banku Światowego.
Michele Ruta jest starszym ekonomistą w Wydziale Ocen Strategii i Polityki w MFW.
Artykuł po raz pierwszy ukazał się w VoxEU.org (tam dostępna jest pełna bibliografia). Tłumaczenie i publikacja za zgodą wydawcy.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
