Utrzymanie odporności i odnowy w Europie: fakty kształtujące przyszłość

W tym artykule dowodzimy, że przyszłość gospodarcza Europy zależy od jej zdolności do konkurowania na poziomie międzynarodowym na gruncie innowacji, szczególnie w dziedzinie strategicznych technologii związanych z transformacją klimatyczną.
Utrzymanie odporności i odnowy w Europie: fakty kształtujące przyszłość

(©Envato

Europejską gospodarkę boleśnie dotknęła seria szoków. Jednocześnie państwa europejskie muszą przyspieszyć swoją odpowiedź na powiązane wyzwania strukturalne obejmujące transformację klimatyczną, cyfryzację i konkurencyjność. Jednak obecne środowisko makroekonomiczne i polityczne to utrudnia, szczególnie ze względu na nacisk na konsolidację fiskalną oraz wpływ niepewności na inwestycje sektora prywatnego.

Według zimowej prognozy gospodarczej Komisji Europejskiej gospodarka Unii najpewniej uniknie recesji, osiągnąwszy imponujący postęp w uniezależnianiu się od importu nośników energii z Rosji (Verwey and Dieckmann 2023, Komisja Europejska 2023). Jest to ze wszech miar pożądane, jednak makroekonomiczne reperkusje obecnego kryzysu ekonomicznego, który nastąpił zaraz po pandemii, będą znaczne.

Inwazja na Ukrainę i kryzys energetyczny pogłębiły już istniejące ograniczenia w dziedzinie dostaw i znacznie pogorszyły warunki handlowe w Europie: w ciągu pierwszych sześciu miesięcy trwania konfliktu dodatkowe koszty importu energii wyniosły ok. 3,5 proc. PKB Unii Europejskiej. Zmalała także nadwyżka handlowa w obrocie towarami z wyłączeniem energii, co było wynikiem wzrostu kosztów importu w połączeniu ze słabszym globalnym popytem.

Oprócz kolosalnego wpływu na inflację, szok ten odbił się także na dochodach, z których spadkiem musiały sobie poradzić gospodarstwa domowe, firmy i rządy Europy. Uznaniowe wsparcie w formie środków fiskalnych udzielone w strefie euro w 2022 roku w reakcji na wojnę w Ukrainie szacuje się na niemal 1 proc. PKB (Checherita-Westphal i in. 2022).

Europejskie firmy pod gradem ciosów

Zdolność gospodarek Europy do amortyzacji wstrząsu związanego z cenami energii komplikują fiskalne skutki pandemii. Zdecydowana odpowiedź w ramach polityki fiskalnej w roku 2020 i 2021 uchroniła gospodarstwa domowe i firmy przed znaczną utratą dochodów i zabezpieczyła zdolności produkcyjne, dzięki czemu po zniesieniu ograniczeń związanych z COVID-19 możliwy był szybki wzrost gospodarczy. Spowodowała ona także przeniesienie znacznej części majątku netto z sektora publicznego do prywatnego (nawiasem mówiąc kierunek tego przepływu jeszcze się nie odwrócił), a to w obecnych okolicznościach znacznie ogranicza rządom wielu państw członkowskich pole manewru w obszarze polityki fiskalnej.

W przedstawionym przez Europejski Bank Inwestycyjny Raporcie dotyczącym inwestycji w latach 2022/2023: odporność i odnowa w Europie (EIB 2023) rozważana jest kwestia tego, jak w omawianym kontekście Europa może utrzymać i zwiększyć poziom inwestycji niezbędnych do sprostania wyzwaniom transformacji klimatycznej, cyfryzacji, innowacji i konkurencyjności.

Europa nie może sobie pozwolić na opóźnienie reakcji na wyzwania strukturalne

Mimo poprawy prognoz, nie ma nadziei na powrót do „normalnego trybu działania”, ponieważ gospodarki Europy stoją wobec ogromnych i pilnych potrzeb dotyczących inwestycji w celu odpowiedzi na wyzwania transformacji klimatycznej, cyfryzacji, innowacji i konkurencyjności. Same działania związane z katastrofą klimatyczną wymagały będą zwiększenia rocznych inwestycji związanych z klimatem w bieżącej dekadzie o 356 mld EUR ponad średnią roczną z lat 2010-2020 (Komisja Europejska 2021, Wolff i in. 2021).

Wyłączywszy inwestycje w nieruchomości, dane wskazują, że po światowym kryzysie finansowym pojawiła się luka w zakresie inwestycji w procesy produkcyjne między Europą a Stanami Zjednoczonymi, wynosząca około 2 punktów procentowych PKB, która nadal się utrzymuje.

Względnie niski poziom inwestycji w innowacje oraz maszyny i urządzenia grozi upośledzeniem zdolności Europy do konkurowania w perspektywie długoterminowej. Wyłączywszy inwestycje w nieruchomości, dane wskazują, że po światowym kryzysie finansowym pojawiła się luka w zakresie inwestycji w procesy produkcyjne między Europą a Stanami Zjednoczonymi, wynosząca około 2 punktów procentowych PKB, która nadal się utrzymuje. Przyczyniają się do niej: wyższy w USA poziom inwestycji w maszyny i urządzenia oraz innowacje, szczególnie w urządzenia informatyczne i telekomunikacyjne (w sektorze usług) oraz własność intelektualną (w sektorze publicznym i obronnym).

Dane z Ankiety inwestycyjnej EBI (EIBIS) pokazują także, iż firmy z UE są mniej skłonne do inwestowania we wdrożenie nowych technologii i praktyk niż firmy amerykańskie (Delanote i in. 2022).

Kryzys energetyczny a niemiecki sektor przemysłowy

Prawdę mówiąc, kwestie zrównoważonego rozwoju i konkurencyjności obecnie się łączą, przy czym najistotniejsze znaczenie dla przyszłej konkurencyjności ma przodownictwo w technologii przyjaznej środowisku. Mimo że Europa jest w tyle za Stanami Zjednoczonymi pod względem innowacji cyfrowych, technologie przyjazne środowisku dotychczas stanowią obszar, w którym to właśnie Unia Europejska jest liderem innowacji. W dziedzinie patentowania technologii ekologicznych, głównymi atutami Europy są zrównoważony transport, inteligentne sieci i energia wiatrowa; Europa dorównuje USA i Chinom w obszarze magazynowania energii i – w mniejszym stopniu – energii słonecznej. Aby utrzymać konkurencyjność, Europa będzie musiała wzmocnić swoją pozycję i zwiększyć zaangażowanie w bardziej przełomowe innowacje, takie jak technologie związane z wodorem. Jednakże amerykańska Ustawa o obniżeniu inflacji (Inflation Reduction Act), która ma zapewnić finansowanie przedsięwzięć w dziedzinie energii i transformacji klimatycznej na poziomie 369 mld dol., wzmocni presję konkurencyjną ze strony firm amerykańskich i może potencjalnie zachęcić firmy zagraniczne do przenoszenia zakładów zajmujących się nowatorskimi technologiami ekologicznymi do Stanów Zjednoczonych.

Ustawa o obniżeniu inflacji (Inflation Reduction Act) wzmocni presję konkurencyjną ze strony firm amerykańskich i może potencjalnie zachęcić firmy zagraniczne do przenoszenia zakładów zajmujących się nowatorskimi technologiami ekologicznymi do Stanów Zjednoczonych.

Wobec presji na konsolidację fiskalną, niezwykle istotna będzie ochrona celowych inwestycji publicznych

W przeszłości inwestycje publiczne najbardziej cierpiały w okresach konsolidacji fiskalnej. Jednak powtarzanie tego samego schematu działania przyniosłoby efekty odwrotne od zamierzonych. Analiza minionych pięciu dekad wskazuje, że utrzymanie lub zwiększenie poziomu inwestycji publicznych w czasach kryzysu łączy się z mniejszymi szkodami gospodarczymi w średnim okresie, mierzonymi wielkością produkcji gospodarczej (Larch i in. Wielen 2022).

Niezwykle skuteczne w przyciąganiu inwestycji z sektora prywatnego mogą być inwestycje samorządowe. Efekt ten jest szczególnie silny podczas dekoniunktury gospodarczej, natomiast wzrost gospodarczy najbardziej pobudzają inwestycje w edukację, badania i rozwój oraz lokalną infrastrukturę. W obecnej sytuacji, w której wzrost wydatków publicznych bez określonych celów może zwiększać presję inflacyjną, istotne jest aby skupiać się na tych obszarach inwestycji, które zwiększają wydajność pracy i potencjał produkcyjny gospodarki oraz zmniejszają uzależnienie od ograniczonych zasobów.

Inwestycje przedsiębiorstw napotykają przeszkody w postaci kosztów energii, niepewności i warunków finansowania

Ceny energii budzą rosnące obawy firm: coraz większy ich odsetek twierdzi, że koszty te utrudniają dokonywanie inwestycji. Problemy w tym względzie wynikają także z niedoborów wykwalifikowanych pracowników oraz z niepewności. Koszty energii to obecnie druga z najczęściej wymienianych barier dla planowych inwestycji: 82 proc. firm było zdania, że stanowią one problem (jest to nieco mniejszy odsetek, niż w przypadku dostępności pracowników z odpowiednimi umiejętnościami). Na niepewność wskazało 78 proc. firm.

Podwyższona niepewność zapewne będzie miała szczególnie silny wpływ na inwestycje przedsiębiorstw. Obawy firm o niepewność mogą martwić ze względu na możliwość odkładania przez nie inwestycji na później. Symulacje przeprowadzone przez Europejski Bank Inwestycyjny wskazują, że inwestycje przedsiębiorstw w 2022 r. byłyby o 10 proc. wyższe (co stanowi ok. 1,2 proc. PKB), gdyby niepewność pozostała na poziomie z roku 2021, przy założeniu niezmienności wszystkich pozostałych parametrów.

Symulacje przeprowadzone przez Europejski Bank Inwestycyjny wskazują, że inwestycje przedsiębiorstw w 2022 r. byłyby o 10 proc. wyższe (co stanowi ok. 1,2 proc. PKB), gdyby niepewność pozostała na poziomie z roku 2021, przy założeniu niezmienności wszystkich pozostałych parametrów.

W 2022 r. zaczęły się pogarszać także warunki finansowania dla mniejszych firm, co było odzwierciedleniem zaostrzenia polityki pieniężnej i wzrostu awersji do ryzyka wśród inwestorów. W połowie 2022 r. rozpoczął się gwałtowny wzrost kosztu kredytu bankowego dla przedsiębiorstw. Zwiększyły się także spready odsetkowe między bardziej a mniej ryzykownymi kredytami, co prawdopodobnie wpłynie na firmy, które mają większe zadłużenie po okresie pandemii.

Same wysokie ceny energii nie przyspieszą proekologicznych inwestycji przedsiębiorstw

Ogólnie rzecz biorąc w 2022 r. nastąpił wzrost proekologicznych inwestycji firm, po spadku w okresie pandemii. Osiemdziesiąt osiem procent przedsiębiorstw ujawniło w swoich sprawozdaniach jakąś formę inwestycji służącej łagodzeniu skutków zmian klimatycznych, przy czym większość podejmuje działania w zakresie efektywności energetycznej oraz ograniczania ilości odpadów. Trzydzieści trzy procent firm mówi o podjęciu kroków w celu przystosowania się do skutków zmian klimatycznych.

Wyzwaniem jest złapanie wielkiej szansy

Jednak prognozy dotyczące inwestycji przedsiębiorstw mających na celu opanowanie zmian klimatycznych są niejednoznaczne, ponieważ niepewność i bariery administracyjne osłabiają zachęty wynikające z wysokich cen energii. Zakłócenia dostaw energii i jej wysokie koszty mogą zmusić firmy do zainwestowania w efektywność energetyczną, elektryfikację i generowanie energii na niewielką skalę z odnawialnych źródeł. Niemniej pewne nadzwyczajne interwencje w celu utrzymania dostaw energii zwiększyły także niepewność jeśli chodzi o przyjęte zobowiązania do przejścia na gospodarkę ekologiczną. Analiza czynników zachęcających firmy do inwestycji proekologicznych sugeruje, że niepewność może przeważyć nad motywującym efektem wyższych cen energii. Firmy, które postrzegają koszty energii jako istotną przeszkodę, cechują się o 3 proc. większym prawdopodobieństwem dokonania inwestycji w rozwiązania przeciwdziałające zmianom klimatu, lecz efekt ten staje się odwrotny, gdy jako czynnik ograniczający wymienia się także niepewność. Niezbędna jest również likwidacja barier, takich jak długotrwałe procedury uzyskiwania zgody na małe instalacje energii odnawialnej.

Europejscy decydenci muszą podjąć zdecydowane działania, by zachęcić do dokonywania inwestycji o podstawowym znaczeniu

Istotna będzie przejrzystość polityki i utrzymanie zachęt do prowadzenia transformacji Europy. Reakcja na szok związany z cenami energii powinna stanowić fundament bardziej efektywnego i niezawodnego rynku energii w UE, eliminując niepewność i wyznaczając jasną, ambitną ścieżkę transformacji ekologicznej.

Państwa członkowskie Unii Europejskiej muszą także wykorzystać efekt katalityczny inwestycji publicznych w celu przyciągnięcia inwestycji ze strony sektora prywatnego, wykorzystując takie narzędzia jak Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności, aby chronić inwestycje publiczne przed cięciami wydatków i aby zminimalizować szkody gospodarcze w dłuższym horyzoncie czasowym.

Na jakim etapie globalizacji jesteśmy?

W tym kontekście instrumenty finansowe chroniące przed ryzykiem mogą odgrywać rolę tarczy osłaniającej strategiczne inwestycje sektora prywatnego. Badania przeprowadzone przez EBI wskazują, że instrumenty kredytowe i gwarancyjne dla małych i średnich przedsiębiorstw oraz instrumenty Venture Debt dla firm o wysokim potencjale wzrostu mogą mieć pozytywny wpływ na inwestycje i innowacje, przeciwdziałając niewydolności rynków wpływającej ujemnie na mniejsze firmy i nowatorskie inwestycje o podwyższonym ryzyku (Barbera i in. 2022, Gatti i in. 2022).

Istnieje też pilna potrzeba usunięcia niepotrzebnych barier administracyjnych dla inwestycji i podjęcia kwestii umiejętności technicznych, szczególnie w przypadku firm i jednostek samorządowych w regionach objętych polityką spójności, a zwłaszcza dla potrzeb bardziej złożonych celów ekologicznych i cyfrowych. Według badania jednostek samorządowych przeprowadzonego przez EBI, największe bariery dla inwestycji samorządowych stanowią: brak funduszy, długość procesu regulacyjnego oraz niepewność dotycząca nowych regulacji. Czynniki te wiążą się z większymi niedoborami inwestycji, szczególnie w Europie Centralnej i Wschodniej. W odpowiedzi na pytanie o czynniki ograniczające ich możliwości, 69 proc. samorządów wskazało, że barierę stanowi brak umiejętności oceny aspektów środowiskowych i klimatycznych. W dalszej kolejności wymieniły one umiejętności cyfrowe, inżynieryjne i inne umiejętności techniczne oraz zrozumienie przepisów.

Wreszcie potrzebna jest skoordynowana reakcja Europy w celu wzmocnienia wsparcia dla innowacji, która pozostaje kluczowa na różnych etapach procesu transformacji klimatycznej, przy jednoczesnym utrzymaniu korzyści płynących z posiadania wspólnego rynku europejskiego zapewniającego jednakowe warunki działania. Nieskoordynowane reakcje powodują ryzyko osłabienia konwergencji gospodarczej w momencie, gdy państwa członkowskie UE borykają się z różnorakimi skutkami i szerszymi konsekwencjami pandemii, zmian klimatu i szoku energetycznego.

 

Debora Revoltella – Director, Economics Department European Investment Bank

Tessa Bending –   Senior Economist European Investment Bank

Laurent Maurin –  Head of Economic Studies Division European Investment Bank

Atanas Kolev –  Principal Advisor, Economics Department European Investment Bank

 

Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia

(©Envato

Tagi


Artykuły powiązane

Europejski biznes w Chinach a turbulentne zmiany w otoczeniu

Kategoria: Trendy gospodarcze
Poprawiają się wyniki finansowe większości europejskich firm w Chinach, ale prowadzenie działalności gospodarczej stało się trudniejsze w mniej przewidywalnym i mniej stabilnym otoczeniu.
Europejski biznes w Chinach a turbulentne zmiany w otoczeniu

Cyfryzacja przedsiębiorstw w czasie pandemii COVID-19

Kategoria: Trendy gospodarcze
Pandemia przyspieszyła transformację cyfrową, która stała się integralną częścią społeczeństwa oraz przetrwania europejskich i amerykańskich firm. Unia Europejska pozostaje jednak w tyle za Stanami Zjednoczonymi pod względem cyfryzacji przedsiębiorstw.
Cyfryzacja przedsiębiorstw w czasie pandemii COVID-19

Europejskie firmy pod gradem ciosów

Kategoria: VoxEU
Wojna w Ukrainie doprowadziła do znacznego spadku eksportu krajów UE do Rosji i Ukrainy oraz wzrostu cen energii i surowców, co odbija się na zyskach firm. W artykule rozpatrujemy kwestię odporności (resilience) firm na wstrząsy, a także zagrożeń dla ich przyszłej działalności inwestycyjnej.
Europejskie firmy pod gradem ciosów