(©Envato)
Dzięki najnowszym badaniom historycznych rachunków narodowych możliwe stało się ustalenie z większą precyzją momentu, w którym nastąpiła „wielka dywergencja” (ang. the Great Divergence) standardów życia w Europie i Azji w XVIII w. Niniejszy artykuł pokazuje, że „mała dywergencja europejska” miała miejsce, kiedy Wielka Brytania i Niderlandy przegoniły Włochy i Hiszpanię, zaś „mała dywergencja azjatycka” – kiedy Japonia przegoniła Chiny i Indie. Do wielkiej dywergencji doszło dlatego, że Japonia, zaczynając od niższego poziomu, rozwijała się wolniej niż Wielka Brytania i Niderlandy oraz z powodu silnej negatywnej tendencji wzrostu gospodarczego w Chinach w czasach dynastii Qing.
Dyskusja na temat wielkiej dywergencji w produktywności i standardach życia w Europie i Azji wywarła istotny wpływ na nasze postrzeganie źródeł zachodniego dobrobytu. Przez znaczną część wieku XX historycy gospodarczy uznawali rewolucję przemysłową za punkt kulminacyjny procesu stopniowej poprawy rozpoczętego w późnym średniowieczu i trwającego do końca wczesnej epoki nowożytnej (Weber 1930, Landes 1969). W czasie, gdy Europa zmieniała swoje instytucje i gromadziła kapitał, Azja przeżywała stagnację i zaczęła odstawać. Rewolucja przemysłowa i XIX-wieczny kolonializm były postrzegane jako czynniki przyspieszające ów proces dywergencji, zamiast – jako jej podstawowe przyczyny. Pomeranz (2000) zakwestionował to, co uznał za eurocentryczne obciążenie tej narracji, twierdząc, że już w roku 1800 obszar delty Jangcy w Chinach był tak samo rozwinięty jak Wielka Brytania i Niderlandy, będące najbogatszymi krajami w Europie. Inne części Azji również były opisywane jako podobnie rozwinięte pod koniec XVIII w.
Jednak pomimo zasadniczo ilościowego charakteru tych twierdzeń, badanie to nie było na ogół poparte systematyczną analizą danych.
W nowym artykule (Broadberry, 2021) dowodzę, że rewizjonistyczni autorzy ze szkoły kalifornijskiej słusznie wskazywali na regionalne różnice w rozwoju gospodarczym w Europie i Azji, ale przesadzili, twierdząc, że na obu kontynentach do XIX wieku panowała równowaga pod tym względem. Nowe dane historyczne dotyczące rachunków narodowych wskazują, że wielka dywergencja nastąpiła w XVIII, a nie w XIX wieku. Pogląd ten niedawno poparł Pomeranz (2011, 2017). Jest to dużo później niż głosił tradycyjny pogląd, zgodnie z którym Europa przodowała w postępie gospodarczym od średniowiecza.
Nowe szacunkowe dane dotyczące PKB na osobę dla trzech najważniejszych krajów w Europie i dwóch w Azji wskazują na znaczne zróżnicowanie regionalne na obu kontynentach.
Po pierwsze, kiedy Wielka Brytania i Niderlandy prześcignęły Włochy, doszło do małej dywergencji europejskiej. Zaczynając od niższego poziomu PKB na mieszkańca, Wielka Brytania i Niderlandy doświadczyły trwałego wzrostu dochodów na mieszkańca po epidemii dżumy w połowie XIV wieku, zaś w XVI wieku, w czasach złotej ery Niderlandów, kraj ten wyprzedził Włochy. Z kolei Wielka Brytania przegoniła Włochy na początku XVIII wieku, a potem przegoniła Niderlandy – na początku XIX wieku.
Po drugie, mała azjatycka dywergencja miała miejsce, kiedy Japonia wyprzedziła Chiny. Japonia rozwijała się szybciej niż Chiny w XVIII wieku, jednak wciąż wolniej niż Wielka Brytania, która okazała się przodującym krajem euroazjatyckim w XIX wieku (Bassino i in. 2015).
Jeżeli skupimy się wyłącznie na dużych państwach azjatyckich, takich jak Chiny i Japonia, wydaje się, że wielka dywergencja nastąpiła już przed rokiem 1400, kiedy to główny kraj azjatycki (Chiny) już był znacznie biedniejszy niż trzy kraje w czołówce europejskiej (Włochy, Wielka Brytania i Niderlandy). Jednak Chiny radykalnie różniły się wielkością od każdego poszczególnego kraju w Europie. W roku 1600 liczyły 160 mln ludzi w porównaniu z 13,1 mln we Włoszech, 4,2 mln w Wielkiej Brytanii i zaledwie 1,5 mln w Niderlandach (Maddison 2010). Mimo że różnica w PKB per capita między głównymi krajami europejskimi a Chinami do XVIII wieku utrzymywała się na niskim poziomie, mniejsze regiony Chin takie jak delta Jangcy, o wielkości porównywalnej z krajami europejskimi, mogły równać się z najbogatszymi częściami Europy.
Mimo że różnica w PKB per capita między głównymi krajami europejskimi a Chinami do XVIII wieku utrzymywała się na niskim poziomie, mniejsze regiony Chin takie jak delta Jangcy, o wielkości porównywalnej z krajami europejskimi, mogły równać się z najbogatszymi częściami Europy.
Poza oznaczeniem czasu wystąpienia wielkiej dywergencji na podstawie porównań PKB per capita, proponuję także wyjaśnienie tego zjawiska. Korzystając z zaproponowanego przez Maddisona (1988) rozróżnienia na bezpośrednie i pierwotne źródła wzrostu gospodarczego, w pierwszym rzędzie oceniamy udział czynników bezpośrednich. Należą do nich wzrost siły roboczej, zwiększony nakład pracy, większy udział ziemi uprawnej, inwestycje w kapitał ludzki oraz kapitał materialny, wzrost łącznej wydajności czynników produkcji (TFP) i zmiany strukturalne. Główną przeszkodą w realizacji celu wyjaśnienia wzrostu gospodarczego w analizowanym długim okresie jest brak danych o wielkości kapitału.
W tym artykule opieram się na niedawno przeprowadzonym badaniu Broadberry’ego i de Pleijta (2021), w którym oszacowano inwestycje i materialny kapitał Wielkiej Brytanii w okresie 1270-1870. Pozwala to wyjaśnić, jak Wielka Brytania z zaścianka gospodarczego Europy w XIV wieku – na początku XIX wieku stała się światowym liderem pod względem PKB per capita. Na podstawie pracy Solowa (1957), mierzenie wzrostu w formie intensywnej tłumaczy wzrost wydajności pracy w zakresie pogłębienia kapitału ludzkiego, pogłębienia kapitału, zmian stosunku liczby pracowników do gruntów uprawnych i rosnącej produktywności.
To nie zaniechanie, a pomysłowość wpłynęła na wielką dywergencję, która była spowodowana efektywniejszym wykorzystaniem nakładów czynników produkcji, a nie oszczędnościami przeznaczonymi na wyposażenie ludzi w większe nakłady czynników produkcji.
Wyniki badania wskazują, że wzrost wydajności pracy był przede wszystkich spowodowany lepszą produktywnością, czyli wzrostem TFP. Podobne wyniki są dostępne dla rachunków wzrostu opisanych przez van Zandena i van Leeuwena (2012) dla Niderlandów w latach 1540-1800. Używając trafnego określenia, którym McCloskey (1981:108) posłużył się w odniesieniu do rewolucji przemysłowej, możemy powiedzieć, że to nie zaniechanie, a pomysłowość, wpłynęła na wielką dywergencję, która była spowodowana efektywniejszym wykorzystaniem nakładów czynników produkcji, a nie oszczędnościami przeznaczonymi na wyposażenie ludzi w większe nakłady czynników produkcji.
Przechodząc do analizy źródeł pierwotnych, zacznę od instytucji. Instytucje państwowe odgrywają ważną rolę w wyjaśnieniu wzorców dywergencji w obrębie Europy i Azji, a także pomiędzy oboma kontynentami. W Niderlandach i Wielkiej Brytanii dochodowość państwa mogła wzrastać, jak pokazują dane dotyczące dochodów fiskalnych per capita. Jednocześnie jednak kupcy mogli sprawować kontrolę nad państwem poprzez działalność parlamentarną (van Zanden i wsp. 2012, Henriques i Palma 2019). Oznaczało to, że państwo mogło tworzyć odpowiednie bodźce do koncentracji i innowacji, które wspierały rozwój siły roboczej, kapitału ludzkiego i materialnego, ziemi uprawnej i TFP.
Jednak trudno byłoby zrozumieć wielką dywergencję bez odniesienia do czynników geograficznych pierwszego i drugiego rzędu, będących drugim podstawowym źródłem rozwoju gospodarczego. Krugman i Venables (1995) pokazali, jak pochodzące z zewnątrz zalety i wady ulegają wzmocnieniu, a nie osłabieniu, poprzez siły integracji gospodarczej. Uważa się, że korzystne lokalizacje o wysokiej produktywności przyciągają ludzi i inwestycje, co jeszcze bardziej podnosi produktywność dzięki korzyściom płynącym z koncentracji. Niekorzystne lokalizacje o niskiej produktywności przyciągają mniej ludzi i inwestycji, przez co pozostają jeszcze bardziej w tyle. Obniżanie kosztów handlu może więc asymetrycznie oddziaływać na różne regiony, powodując skupianie się przemysłu w kilku korzystnych lokalizacjach, w miarę jak rynki stają się bardziej zintegrowane zamiast w równomierny sposób rozproszone po świecie.
Uważa się, że korzystne lokalizacje o wysokiej produktywności przyciągają ludzi i inwestycje, co jeszcze bardziej podnosi produktywność dzięki korzyściom płynącym z koncentracji.
Crafts i Venables (2003) przedstawiają, jak w kluczowych regionach produkcja przemysłowa stała się znacznie bardziej skoncentrowana niż ogólna działalność gospodarcza, kiedy od XVIII wieku koszty transportu spadły, a świat stał się o wiele bardziej zintegrowany. Choć w XIV i XVII wieku zaszły zauważalne zmiany w udziałach w światowym PKB, były one niewielkie wobec zmian w XVIII wieku. PKB oraz produkcja przemysłowa stały się bardziej skoncentrowane w Wielkiej Brytanii, Europie i Ameryce Północnej, a proces koncentracji posunął się o wiele dalej w produkcji przemysłowej.
Polska i Anglia jako przykłady schumpeterowskiej przedsiębiorczości
Wraz ze spadkiem kosztów transportu i tendencją do większej integracji świata, dla przemysłowców korzystna stała się koncentracja produkcji w małej liczbie regionów, co podniosło produktywność. Jednak w miarę jak koszty transportu nadal spadały, stało się możliwe ponowne większe rozproszenie produkcji. Pojawiła się możliwość wysyłki półproduktów, co uczyniło lokalizację produkcji w krajach o niskich kosztach płac bardziej opłacalną. To doprowadziło do dezindustrializacji w gospodarkach zachodnich. W miarę jak kraje takie jak Japonia i kraje nowo uprzemysłowione z powodzeniem przeszły industrializację, a płace w tych gospodarkach wzrosły, one również zaczęły podlegać podobnym siłom dezindustrializacyjnym. W ostatnich dziesięcioleciach Chiny odnotowały najwyższe przyrosty w udziale produkcji przemysłowej.
Allen (2009) również podkreśla znaczenie rozwoju Londynu dzięki brytyjskim sukcesom w handlu międzynarodowym po przesunięciu koncentracji aktywności handlowej Europy z rejonu Morza Śródziemnego na Atlantyk po 1500 r. Z jednej strony podniosło to płace dzięki oszczędnościom płynącym z koncentracji, a z drugiej – pobudziło rozwój brytyjskiego przemysłu węglowego w odpowiedzi na rosnący popyt na paliwo. Wyjątkowe dla Wielkiej Brytanii ceny czynników produkcji łączące wysokie płace z niskimi cenami energii przyspieszyły postęp technologiczny, który usprawniał pracę i opierał się na węglu.
Stephen Broadberry – Professor of Economic History, Oxford University; Research Theme Leader, CAGE; Research Fellow, CEPR.
Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
