Zmiany demograficzne: dobrodziejstwo dla jednostek, ale wiatr w oczy europejskiej gospodarce
Kraje rozwinięte starzeją się szybko. Chociaż dłuższe i zdrowsze życie oznacza ogromny wzrost dobrobytu dla jednostek, jego oddziaływanie na wzrost gospodarczy jest wciąż trudne do określenia. Niniejsza publikacja wykorzystuje model strukturalny do oszacowania wpływu zmian demograficznych na historyczny i prognozowany przyszły wzrost gospodarczy w czterech największych gospodarkach europejskich. Model przewiduje, że w nadchodzących dziesięcioleciach demograficzne czynniki hamujące wzrost gospodarczy będą znaczące. Zaproponowano kilka reform mających na celu zwiększenie wzrostu gospodarczego. Niejednorodny charakter tych reform pod względem (ich skutków dla) dobrobytu w różnych grupach wiekowych, dochodowych i majątkowych nasuwa pewne spostrzeżenia na kwestię sprzeciwu wobec ich wdrożenia.
Jedną z najbardziej uderzających cech zaawansowanych gospodarek jest niezmienny od wielu lat wzrost średniej długości życia. W ciągu ostatnich 50 lat oczekiwana długość życia w chwili urodzenia w gospodarkach rozwiniętych wzrosła prawie o dziesięć lat i oczekuje się, że zgodnie z prognozami ONZ (ONZ 2024) będzie nadal rosnąć. Ten niezwykły wzrost długowieczności w połączeniu ze spadkiem dzietności spowodował przesunięcia w rozkładzie kohort i wzrost średniego wieku populacji większości rozwiniętych gospodarek. Wzrost długowieczności, w oderwaniu od innych czynników, jest niemal wyłącznie korzystny dla wzrostu gospodarczego i dobrobytu. Zmiany w rozkładzie kohort, które oznaczają mniej liczne grupy wiekowe młodych i liczniejsze starsze grupy wiekowe, są natomiast związane z niższym wzrostem gospodarczym. Suma tych czynników jest postrzegana jako potencjalny problem makroekonomiczny o niekorzystnych skutkach dla wzrostu gospodarczego i finansów publicznych (np. Baldwin i Teulings 2014, Bloom 2019, Kuhn i Prettner 2023).
W mającym się wkrótce ukazać artykule (Cooley i in. 2024) przedstawiamy ramy strukturalne w celu ilościowego oszacowania wkładu zmian demograficznych w wyniki gospodarcze. Ramy te są stosowane do oceny wpływu zmian demograficznych na łączny wzrost w europejskich gospodarkach G4: Francji, Niemiec, Włoch i Wielkiej Brytanii. Od początku lat dziewięćdziesiątych, te cztery gospodarki doświadczyły spadków długoterminowych stóp wzrostu, które były trwałe, ale nie jednolite. W porównaniu do poprzednich dwóch dekad, roczny długoterminowy wzrost w ciągu ostatnich 20 lat spadł o 0,9 punktu procentowego we Francji i 2,2 punktu procentowego we Włoszech. Jednocześnie kraje te doświadczyły trwałego spadku zarówno śmiertelności, jak i dzietności, co doprowadziło do wzrostu średniej długości życia i średniego wieku populacji.
W przypadku wszystkich tych gospodarek rozdzielamy wpływ zmian demograficznych na wzrost gospodarczy na indywidualny efekt decyzyjny (tj. efekt wzrostu wynikający z wydłużania się oczekiwanej długości życia) oraz zbiorczy efekt struktury (tj. efekt wzrostu wynikający ze zmian wieku w rozkładzie kohort). Na poziomie indywidualnym wzrost oczekiwanej długości życia wpływa na decyzje dotyczące konsumpcji, podaży pracy i oszczędności, ponieważ gospodarstwa domowe muszą dostosować się do wzrostu oczekiwanej długości życia. Oszacowany przez nas efekt indywidualny jest dodatni we wszystkich rozważanych obszarach, co oznacza, że wzrost oczekiwanej długości życia przyczynia się pozytywnie do wzrostu gospodarczego. Efekt kompozycji wpływa na agregację poszczególnych decyzji – okazuje się, że z nadwyżką równoważy on efekty podaży pracy na poziomie indywidualnym i wzmacnia decyzje dotyczące oszczędności na poziomie indywidualnym we wszystkich czterech rozpatrywanych/omawianych krajach.
Podaż pracy w starszych grupach wiekowych
W połączeniu z danymi demograficznymi, statystyki pracy wykazują jeszcze jedną uderzającą cechę. W ciągu ostatnich 50 lat, mimo że średnia długość życia znacznie wzrosła, wzorzec przepracowanych godzin w zależności od wieku i wiek zakończenia aktywności zawodowej prawie się nie zmieniły. Mówiąc ogólnie, dłuższe życie przełożyło się niemal wyłącznie na dłuższy czas spędzany na emeryturze, a prawie wcale na dłuższe życie zawodowe.
Nie dysponujemy danymi pozwalającymi jednoznacznie stwierdzić, w jakim stopniu takie zachowania wynikają z regulacji i zachęt ze strony systemów emerytalnych oraz zabezpieczenia społecznego, a w jakim z indywidualnych preferencji dotyczących skracania czasu pracy i odchodzenia z rynku pracy w określonym wieku. Ponieważ większość zaawansowanych gospodarek to także wysoce rozwinięte demokracje, regulacje, emerytury i systemy zabezpieczenia społecznego powinny z czasem odzwierciedlać preferencje zbiorcze.
Ważnym wymogiem dla każdego modelu strukturalnego jest zatem zarówno dopuszczenie wyższej nieopłacalności podaży pracy w późnym okresie życia, jak i dostosowanie parametrów funkcji nieopłacalności w taki sposób, aby model obejmował i uwzględniał wybory dokonane w przeszłości.
Wpływ demografii na przeszły i przyszły wzrost gospodarczy
Tabela przedstawia wyniki modelu dla wkładu demograficznego we wzrost historyczny. Podczas szacowania wkładu zmian demograficznych we wzrost historyczny, skalibrowane parametry modelu są stałe, a warunkowe prawdopodobieństwa przeżycia i rozkłady kohort są jedynymi egzogenicznie zmieniającymi się parametrami. Korzystając z endogenicznie wygenerowanych przez model makroekonomicznych szeregów czasowych, przeprowadzamy następnie rachunkowość wzrostu w latach 1975-1995 i 1995-2015. Jak wynika z tabeli, ostrożnie skalibrowany model strukturalny przewidywał średnie obniżenie rocznych stóp wzrostu PKB per capita o 0,64 punktu procentowego tylko z powodu zmian demograficznych.
Tabela poniższa przedstawia szacowany przyszły wkład demograficzny we wzrost gospodarczy. Aby obliczyć te prognozy dla przyszłego wzrostu, wszystkie parametry strukturalne są stałe. Jedynymi egzogenicznie zmienionymi parametrami są przyszłe prawdopodobieństwa przeżycia i rozkłady kohort, które są podane w prognozach demografów. Otrzymane prognozowane stopy wzrostu w latach 2020-2040 są następnie uzyskiwane poprzez rachunkowość wzrostu przy użyciu endogenicznych makroekonomicznych szeregów czasowych modelu między tymi dwiema datami. Jak widać z tabeli, demograficzne czynniki hamujące wzrost gospodarczy będą znaczne. Czynniki demograficzne zmniejszą roczny wzrost PKB na mieszkańca o 0,35 proc. do 1,07 proc. każdego roku.
Kierunek polityki: Podaż pracy w późnym okresie życia
Analiza wskazuje, że polityka mająca na celu przeciwdziałanie wpływowi demografii na wzrost gospodarczy i sytuację fiskalną rządów powinna koncentrować się na tym, czy dalsze stymulowanie podaży pracy w późnym okresie życia może poprawić dobrobyt. W odwrotnej sytuacji, w której ludzie zdecydowaliby się podzielić korzyści wynikające z długowieczności równo na dłuższe życie zawodowe i dłuższą emeryturę, starzenie się zwiększyłoby wzrost gospodarczy i poprawiło sytuację fiskalną rządów.
Racjonalne kierunki polityki niezwiązane z podażą pracy i oszczędnościami w późnym okresie życia powinny być oceniane i ewentualnie wdrażane bez uwzględniania starzenia się społeczeństwa. Strategie zwiększające aktywność zawodową osób w kwiecie wieku mogą potencjalnie zwiększyć zarówno wynik gospodarczy, jak i dobrobyt. Podobnie działać będą programy stymulujące akumulację kapitału ludzkiego i edukację (Bloom i in. 2024a, 2024b). Inne środki mające na celu zwiększenie wzrostu funkcji postępu technicznego (ang. technical progres function, TFP), takie jak akumulacja umiejętności poprzez zdobywanie wykształcenia wyższego, potencjalnie zwiększyłyby wzrost gospodarczy (Conesa i in. 2020). Wszystkie te środki mogłyby zostać ocenione i wdrożone niezależnie od starzenia się społeczeństwa.
Starzenie się jest spowodowane przede wszystkim dłuższym i w dużej mierze zdrowszym życiem. Wyzwaniem jest sposób, w jaki te dodatkowe lata są spędzane (np. Neumark i in. 2019, Acemoglu i in. 2022a, 2022b).
Ekonomia polityczna reform emerytalnych
W wielu krajach proponuje się reformy rynku pracy w odpowiedzi na wydłużenie życia i wzrost średniej wieku. Przedstawione powyżej prognozy wzrostu potwierdzają pilną potrzebę przeanalizowania reform, które mogą zwiększyć wzrost gospodarczy i dobrobyt. Mając taką motywację, analizujemy wpływ dwóch potencjalnych reform na dobrobyt: obniżenie świadczeń o 10 proc. i podniesienie wieku emerytalnego o pięć lat.
Mimo że reformy te zwiększają/wspierają wzrost gospodarczy, a wzrost dobrobytu jest znaczny dla młodych gospodarstw domowych, efekty dobrobytu są niejednorodne w zależności od wieku, zarobków i zamożności. Poparcie dla reform spada równomiernie wraz z wiekiem, a jeśli założymy taką samą skłonność do głosowania dla wszystkich grup wiekowych, reformy te zmniejszą dobrobyt dla około dwóch trzecich elektoratu. Wyniki te dodatkowo podkreślają znaczenie zrozumienia decyzji dotyczących podaży pracy, zniechęcających do pracy w całym cyklu życia oraz oceny emerytur i innych reform mających na celu zwiększenie wzrostu gospodarczego w ramach kryterium dobrobytu.
Podsumowanie
Szacunki strukturalne wskazują, że zmiany demograficzne spowodują ogromne trudności dla wzrostu gospodarczego i wywrą dalszą presję na budżety rządowe. Podczas gdy wcześniej zmiany demograficzne miały pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy per capita, w nadchodzących dziesięcioleciach zmniejszą one tempo wzrostu europejskich gospodarek G4 o 0,3 do 1 punktu procentowego rocznie. Jednakże jeśli chodzi o dobrobyt, korzyści wynikające z dłuższego życia prawie na pewno przewyższają niekorzystny wpływ na wzrost per capita i budżety fiskalne. Oceniając potencjalne reformy mające na celu zwiększenie wzrostu gospodarczego i poprawę sytuacji fiskalnej rządów, należy rozważyć korzyści dla dobrobytu wynikające z wyższego wzrostu gospodarczego w porównaniu z nieużytecznością dłuższego życia zawodowego. Dalsza identyfikacja i analiza podstawowych źródeł nieopłacalności podaży pracy w późnym okresie życia może pomóc w podejmowaniu lepszych decyzji politycznych.
Nota autora: Toma niestety nie ma już z nami. Staraliśmy się dokończyć artykuł i napisać ten materiał w jego duchu. Tom był nie tylko genialnym ekonomistą, ale także wzorem do naśladowania w każdym innym aspekcie życia. Mamy nadzieję, że jest z nas dumny.
Thomas Cooley – Thomas F Cooley was the Paganelli-Bull Professor of Economics Emeritus at the Leonard N. Stern School of Business at New York University, as well as a Professor of Economics Emeritus in the NYU Faculty of Arts and Science. He was a Research Associate of the NBER, a Fellow of the Econometric Society, a Tustee of the Calvin Coolidge Presidential Foundation, and a member of the Council on Foreign Relations. He also wrote frequent opinion columns for Forbes.com, the Wall Street Journal and other news media.
Espen Henriksen – Associate Professor of Financial Economics at Bi Norwegian Business School
Gospodarcze konsekwencje starzenia się społeczeństw są przedmiotem coraz większej liczby badań. W niniejszym artykule dowodzimy, że konwencjonalna miara wieku produkcyjnego, która tak samo klasyfikuje starość dla każdego pokolenia, nie uwzględnia postępu w dziedzinie zdolności funkcjonalnej pod względem umieralności, niepełnosprawności, siły i funkcji poznawczych, wynikającego ze zdrowego starzenia się. Przyjęcie „prospektywnej” metody pomiaru struktury wiekowej społeczeństwa opartej na przewidywanej liczbie lat dalszego życia sugeruje, że ekonomiczne skutki starzenia się społeczeństw będą mniej dramatyczne, niż szacunki oparte na samej strukturze kohorty.
Rynek pracy podlegał w przeszłości silnym przeobrażeniom. Były to zmiany dotyczące warunków pracy, struktury zatrudnienia czy wykorzystywanej technologii. Współczesny rynek pracy również dynamicznie się zmienia, a zmiany te są związane z postępem technologicznym (np. sztuczną inteligencją) oraz zmianami demograficznymi.
Wzrost inflacji po pandemii spowodował dezorientację wśród decydentów. W naszym artykule przeprowadzamy analizę związku między wzrostem podaży pieniądza a inflacją. Wynika z niej, że siła tego związku zależy od środowiska inflacyjnego: wynosi on jeden do jednego, gdy inflacja jest wysoka, i praktycznie zanika, gdy jest niska. Wyłączając państwa o bardzo wysokiej stopie inflacji, związek, który był wyraźnie widoczny w różnych krajach w okresie wzrostu inflacji w latach 2021 i 2022, stracił później znaczenie statystyczne i gospodarcze.
Japonia, Stany Zjednoczone i Niemcy już teraz intensywnie rozwijają technologie miękkich robotów, widząc w nich możliwości przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Polska, z uwagi na potencjał w sektorze nowych technologii, ma szansę, aby się stać istotnym graczem w tej dziedzinie – uważa dr inż. Jan Klimaszewski z Instytutu Automatyki i Robotyki na Wydziale Mechatroniki Politechniki Warszawskiej, naukowiec specjalizujący się m.in. w robotyce współpracującej, sensoryce oraz elektronicznej skórze.
Boże Narodzenie to nie tylko czas radości i rodzinnych spotkań, ale również okres największej aktywności konsumenckiej w roku. Sezonowe trendy zakupowe wpływają na wyniki detalistów, strategie marketingowe i globalną gospodarkę. Jak zatem współczesny marketing i zmieniające się preferencje konsumentów kształtują to wyjątkowe święto? Na to i inne pytania odpowiedziała „Obserwatorowi Finansowemu” dr Agnieszka Wilczak z Katedry Marketingu na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Ekonomia była zawsze nauką żywą, starającą się nadążyć za zmianami. Gdy Keynesowi zarzucono, że zmienia poglądy, dał prostą odpowiedź, zmienia, bo zmieniają się fakty. Z drugiej strony naukowe podejście popychało ekonomistów do stosowania formalizacji matematycznej. Posługiwanie się matematycznymi modelami stało się wręcz koniecznością, gdy zaczęto je łączyć z danymi statystycznymi. Ekonometria – wynalazek ekonomistów i statystyków – na trwale zapisała się w rozwoju badań ekonomicznych.
We współczesnej gospodarce technologia przyjęła nową rolę. Kiedyś była siłą napędową konkurencji i innowacji, obecnie może być wykorzystywana przez dominujące podmioty cyfrowe do ich tłumienia.
Czołowe globalne korporacje takie, jak Apple, Microsoft czy Amazon odgrywają niezwykle istotną rolę we współczesnym świecie. Niejednokrotnie stają się one bogatsze i potężniejsze niż państwa narodowe. Odgrywają także większą rolę w codziennym życiu i w naszych umysłach.
Dolar to obecnie globalna waluta rezerwowa. Czy jednak utrzyma swój status do 2050 r? A może upadnie w obliczu rosnącej siły konkurencji ze strony walut BRICS, złota lub bitcoina?
Listopadowy „Raport o inflacji” NBP, podobnie jak dwa poprzednie w 2024 r., przynosi niższą projekcję wzrostu PKB w I kwartale 2025 r. Ma on wynieść 3,3 proc. (w lipcu spodziewano się wzrostu o 4,3 proc, a w marcu nawet o 5 proc.). Przyczyny to kondycja gospodarki niemieckiej, niższa konsumpcja w Polsce i niższe inwestycje.
Przedstawiciele Unii Europejskiej i państw Mercosur, tj. Argentyny, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju, 28 czerwca 2019 r. osiągnęli porozumienie polityczne w sprawie ambitnej i kompleksowej umowy handlowej. Wbrew licznym spekulacjom umowa nie została podpisana podczas szczytu państw G20 w Rio de Janeiro. Wiele wskazuje na to, że bilans tej umowy będzie niekorzystny dla polskiego sektora rolno-spożywczego.
Pandemia COVID-19 ujawniła kruchość łańcuchów dostaw, a problem ten ma głębokie korzenie – przekonuje Peter S. Goodman w książce „How the World Ran Out of Everything”.
Polacy pod względem stopy oszczędności znajdują się na szarym końcu w Europie. Za mało zarabiamy, za dużo wydajemy, a może nie mamy nawyku inwestowania pieniędzy?
W tym roku ogłoszenie przyznania kolejnej, już 56., Nagrody pamięci Alfreda Nobla z nauk ekonomicznych (The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel), potocznie nazywanej Nagrodą Nobla z dziedziny ekonomii, miało miejsce 14 października 2024. Otrzymali ją (w podziale na trzy równe części): Daron Acemoglu (Massachusetts Institute of Technology), Simon Johnson (Massachusetts Institute of Technology), James A. Robinson (University of Chicago).
Współczesne problemy prawne Unii Europejskiej, sztuczna inteligencja w bankowości oraz polityka pieniężna były tematami grudniowego zjazdu na podyplomowych studiach MBA organizowanych w ramach drugiej edycji projektu „Akademia NBP”.
Kiedy świat wynurzył się z chaosu II wojny światowej, władzę objęli ludzie o przekonaniach makroekonomicznych, ukształtowanych w formacyjnym dla nich doświadczeniu lat 30. XX w.
Przełomowym pomysłem ekonomicznym zrywającym z dotychczasowym paradygmatem opieki społecznej okazuje się bezwarunkowy dochód podstawowy. Część osób uznaje go za klucz do pokonania bolączek stechnicyzowanej gospodarki. Zdaniem innych – to idea tyleż kosztowna co utopijna.
Wprowadzenie euro jest niebezpieczne z ekonomicznego i politycznego punktu widzenia. Polska gospodarka jest jeszcze niedojrzała, różnice technologiczne, rozwój systemu finansowego, poziom konkurencyjności wymagają przyspieszonej modernizacji. Nasza gospodarka wychodzi dopiero z rozwoju zależnego, potrzebny jest czas.
Cena złota osiągnęła w kwietniu najwyższy poziom w historii. W głównym stopniu przełożyły się na to zakupy dokonywane przez banki centralne, czynniki behawioralne oraz przejściowy wzrost ryzyka geopolitycznego, wynikający z walk na Bliskim Wschodzie.
W ostatnich latach, a szczególnie po rozpoczęciu wojny z Ukrainą, z Rosji płynie nieprzerwany przekaz o sukcesach. Ich skala narasta – gospodarka uodporniła się na sankcje i nawet się rozwija oraz restrukturyzuje, bieda spada, a zamożność rośnie, produkcja krajowa wypiera zaś import. Czy sukcesy mają jednak realny wymiar, czy głównie propagandowomedialny?
