Autor: Wojciech Mroczek

Ekspert ekonomiczny w Departamencie Statystyki NBP.

Więcej krajowej wartości dodanej w polskim eksporcie

W ostatnich latach zaangażowanie polskich przedsiębiorstw w międzynarodowych sieciach wartości pozostało na wysokim poziomie, ponieważ coraz większa część wytworzonej w Polsce wartości dodanej wykorzystywana jest w eksporcie innych krajów.
Więcej krajowej wartości dodanej w polskim eksporcie

Podział procesów produkcyjnych na filie korporacji międzynarodowych zlokalizowane w różnych krajach spowodował silne umiędzynarodowienie produkcji. Na produkt finalny dostarczony do odbiorcy składa się produkcja części oraz świadczenie usług w wielu krajach.

Pojawiła się zatem potrzeba wyodrębnienia w wartości eksportu zawartości krajowej (w postaci krajowej wartości dodanej) i zagranicznej (w postaci wkładu importowego), a następnie identyfikacji strumieni międzynarodowych przepływów wartości dodanej. W ostatnich latach dzięki zintegrowaniu tablic przepływów międzygałęziowych poszczególnych krajów udało się uzyskać wgląd w procesy tworzenia wartości dodanej w handlu międzynarodowym.

Internacjonalizacja produkcji

W odróżnieniu od tradycyjnych statystyk handlu zagranicznego, statystyka wartości dodanej eliminuje wielokrotność liczenia wartości obrotów handlowych dóbr pośrednich, które zanim znajdą zastosowanie w finalnym produkcie wielokrotnie przekraczają granice. Ponadto rozróżnienie między krajową i zagraniczną wartością dodaną pozwala na bardziej dokładne powiązanie obrotów handlowych z procesami ekonomicznymi w poszczególnych gospodarkach.

W tym celu Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) we współpracy ze Światową Organizacją Handlu (WTO) rozpoczęły w 2013 r. publikacje danych dotyczących pochodzenia wartości dodanej w eksporcie kilkudziesięciu krajów. Najnowszą ocenę tych zjawisk daje opublikowana przez OECD w grudniu 2018 r. trzecia edycja danych o wartości dodanej w handlu międzynarodowym (Trade in Value Added – TiVA).

Internacjonalizacja procesów produkcyjnych, jaka dokonała się w ramach międzynarodowych sieci produkcji w dwóch poprzednich dekadach powodowała znaczący wzrost znaczenia zagranicznej wartości dodanej w eksporcie (importochłonności eksportu). W tradycyjnych statystykach handlu zagranicznego znalazło to przede wszystkim odzwierciedlenie w dużym zwiększeniu się obrotów dobrami pośrednimi pomiędzy gospodarkami rozwiniętymi i wschodzącymi. Rosnąca integracja Polski z gospodarką światową przyczyniała się do wyraźnego zwiększenia udziału zagranicznej wartości dodanej (ZWD) w naszym eksporcie. Udział ZWD w polskim eksporcie wzrósł z 15,4 proc. w 1995 r. (wg danych opublikowanych przez OECD w 2013 r.) do 28,4 proc. w 2011 r., kiedy osiągnął swój najwyższy poziom. Oznacza to, że wytworzone w kraju towary i usługi w 1995 r. stanowiły 84,6 proc. eksportu, a w 2011 r. 71,6 proc. Proces zmniejszania się krajowej wartości dodanej (KWD) był zjawiskiem ogólnym, a ponadto powodował istotne zmiany w strukturze sektorowej eksportu.

Zmiany po kryzysie

Według ostatnio opublikowanych danych w latach 2011 – 2015 udział zagranicznej wartości dodanej w polskim eksporcie (łącznie towarów i usług) obniżył się z 28,4 proc. do 26,6 proc. Z kolei w 2016 r. udział ZWD zwiększył się do 26,9 proc.

Obniżenie się ZWD w eksporcie miało charakter globalny i wystąpiło w zdecydowanej większości gospodarek. Średnio na świecie udział ZWD w eksporcie obniżył się w tym okresie z 23,2 proc. do 21,4 proc. W 2016 r. udział ZWD obniżył się ponownie do 20,8 proc., tj. do najniższego poziomu co najmniej od 2004 r.

Obniżenie się zagranicznej wartości dodanej w światowym handlu było spowodowane przede wszystkim zmniejszeniem się przepływów bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zwłaszcza z gospodarek rozwiniętych do gospodarek rozwijających się. W efekcie dynamika światowych obrotów handlowych po 2011 r. uległa wyraźnemu obniżeniu w porównaniu z okresem sprzed światowego kryzysu w latach 2008-2009. Odzwierciedla to zwłaszcza zmniejszenie się zagranicznej wartości dodanej w eksporcie gospodarek wschodzących, podczas gdy w krajach rozwiniętych skala tych zmiana była mniejsza.

Najsilniej zmniejszenie się zagranicznej wartości dodanej nastąpiło w gospodarkach rozwijających się Azji, gdzie przed kryzysem z lat 2008-2009 kształtowała się ona na najwyższym poziomie. Mniejsze zmiany miały miejsce w Unii Europejskiej, gdzie udział ZWD w eksporcie pozostaje relatywnie wysoki, wskazując na wysoki stopnień współzależności unijnych gospodarek. W latach 2011-2015 udział ZWD w eksporcie krajów UE obniżył się z 27,1 proc. do 25,5 proc., a następnie w 2016 r. obniżył się do 25,3 proc.

Większe znaczenie w polskim eksporcie zagranicznej wartości dodanej niż średnio w eksporcie światowym powoduje, że znaczenie Polski jako eksportera większe jest w statystyce obejmującej eksport brutto (łącznie KWD i ZWD,) niż w statystyce obejmującej tylko krajową wartości dodaną. W 2016 r. różnica ta wynosiła 0,1 p.p. Pod względem wartości eksportu brutto Polska zajmowała 22. miejsce, a przyjmując kryterium KWD – 23. miejsce. Według wartości eksportu brutto największym eksporterem na świecie w 2016 r. były Chiny, natomiast według krajowej wartości dodanej – Stany Zjednoczone.

Mniejszy popyt w motoryzacji

Największy wpływ na obniżenie się ZWD w polskim eksporcie po 2011 r. miało zmniejszenie się zagranicznej wartości dodanej w eksporcie pojazdów drogowych i ich części. Wynikało to zarówno z faktu, że sektor motoryzacyjny jest największym polskim eksporterem, jak i z tego, że absorbuje on największą cześć zagranicznej wartości dodanej wykorzystywanej w eksporcie (w 2011 r. ponad 17 proc.). Zmniejszenie się udziału ZWD w eksporcie motoryzacyjnym z 43,5 proc. w 2011 r. do 39,3 proc. w 2015 r. prawdopodobnie wynikało ze zmian w strukturze jego eksportu. Z jednej strony nastąpiło zmniejszenie znaczenia samochodów osobowych, które charakteryzują się większą importochłonnością, z drugiej zwiększył się eksport części motoryzacyjnych. Według danych OECD w 2015 r. dobra pośrednie stanowiły ponad połowę eksportu sektora samochodowego.

Spośród pozostałych sektorów przetwórstwa przemysłowego udział ZWD zmniejszył się także w eksporcie koksu i produktów rafinacji ropy naftowej (ze względu na spadek cen ropy w tym okresie), komputerów i wyrobów elektronicznych, a także metali. Natomiast w części grup nastąpił wzrost zagranicznej wartości dodanej, zwłaszcza w tych, które charakteryzowały się relatywnie niższym udziałem ZWD w poprzednich latach. Wzrost zagranicznej wartości dodanej nastąpił m.in. w grupie obejmującej maszyny i aparaturę elektryczną, pozostały sprzęt transportowy, artykuły spożywcze oraz wyroby włókiennicze i odzież.

Najważniejszymi dostawcami zagranicznej wartości dodanej wykorzystywanej w polskim eksporcie w 2015 r. były: Niemcy (19,1 proc.), Chiny (9,6 proc.), Rosja (8,4 proc.). W porównaniu z 2011 r. zmniejszył się udział ZWD pochodzącej z Rosji, głównie ze względu na obniżenie się w tym czasie cen paliw. Natomiast wzrostowa tendencja utrzymała się w wykorzystywaniu przez polskich eksporterów wartości dodanej pochodzącej z Chin (w 2011 r. na kraj ten przypadało 6,0 proc. ZWD wykorzystywanej w polskim eksporcie). Największy udział wartości dodanej pochodzącej z Chin charakteryzował eksport komputerów (24,8 proc.) oraz tekstyliów i odzieży (21,1 proc.).

W ostatnich latach nastąpił wzrost udziału w polskim eksporcie krajowej wartości dodanej wykorzystywanej w eksporcie innych krajów. W 2015 r. 21,5 proc. wartości polskiego eksportu wykorzystywane było w eksporcie innych gospodarek (wobec 21,1 proc. w 2011 r.). Najważniejszymi odbiorcami towarów i usług pośrednich wytworzonych w Polsce są eksporterzy z Niemiec (23,8 proc. wartości dodanej wykorzystywanej w eksporcie innych krajów), Czech (7,8 proc.), Francji (5,1 proc.), Włoch (5,0 proc.) oraz Węgier (4,3 proc.).

Większe znaczenie usług

Cechą charakterystyczną eksportu gospodarek w istotnym stopniu zaangażowanych w międzynarodowe sieci wartości dodanej jest także względnie wysoki udział usług, znacznie wyższy niż wskazują na to tradycyjne statystyki handlu zagranicznego. Obecnie istotną częścią wartości dodanej eksportu produktów przetwórstwa przemysłowego są usługi. Przedsiębiorstwa przemysłowe w coraz większym stopniu wykorzystują logistykę, usługi komunikacyjne, usługi biznesowe, itp. w celu ułatwienia skutecznego funkcjonowania GVC. Ponadto, usługi (np. projektowanie, rozwój, marketing, gwarancje i usługi posprzedażowe) pomagają różnicować, dostosowywać i modernizować produkty w celu uzyskania większej wartości.

Dane TiVA wskazują, że w 2016 r. wartość dodana powstała w sektorach usługowych stanowiła 53,3 proc. eksportu brutto z Polski (z czego 40,9 proc. stanowiły usługi wytworzone w kraju, a 12,5 proc. usługi zagraniczne). W Polsce w 2016 r. usługi stanowiły 34,3 proc. eksportu przetwórstwa przemysłowego. Tak więc blisko 40 proc. wartości dodanej eksportu usług związane było z dobrami przemysłowymi, a 60 proc. pochodziło z sektorów usługowych.

Największa część wartości dodanej powstającej w usługach i wykorzystywanej w przetwórstwie przemysłowym przypada na handel hurtowy i detaliczny, transport i magazynowanie oraz pozostałe usługi biznesowe. W przypadku eksportu komputerów i wyrobów elektronicznych stosunkowo duże znaczenie mają usługi finansowe.

Struktura eksportu i importu

Statystyka wartości dodanej w handlu międzynarodowym wskazuje, które gospodarki są finalnym odbiorcą wartości dodanej wytworzonej w danym kraju. Stąd wynikają różnice w strukturze geograficznej eksportu i importu według danych uwzględniających docelowe wykorzystanie WD i według statystyk wykorzystujących przepływy towarów i usług w ujęciu brutto.

Największe znaczenie w polskim eksporcie zarówno w ujęciu brutto, jak i wartości dodanej mają Niemcy. W 2015 r. na Niemcy przypadało 22,3 proc. wartości eksportu brutto i 18,2 proc. krajowej wartości dodanej wykorzystanej w zagranicznym popycie finalnym.

Większy udział w eksporcie brutto w porównaniu z finalnym popytem na wartość dodaną wytworzoną w Polsce charakteryzuje eksport do Niemiec i Czech, a także na Węgry i na Słowację. Różnica ta wynika przede wszystkim z tego, że kraje te stosunkowo dużą część wartości dodanej wytworzonej w Polsce wykorzystują w produkcji eksportowej.

Z kolei Stany Zjednoczone, Chiny i Wielka Brytania mają większe znaczenie jako finalni odbiorcy wartości dodanej wytworzonej niż wynikałoby to ze struktury eksportu brutto. Oznacza to, że relatywnie dużą część polskiej wartości dodanej trafia do tych gospodarek w eksporcie z innych krajów.

Również w imporcie do Polski największe znaczenie zarówno w ujęciu brutto, jak i wartości dodanej mają Niemcy. Podobnie, jak w eksporcie także i w imporcie znaczenie Niemiec jest większe w ujęciu brutto (20,7 proc. wartości importu w 2015 r.), niż zagranicznej wartości dodanej w popycie finalnym w Polsce (18,2 proc.).

Obok Niemiec, większe znaczenie w imporcie brutto niż w zagranicznej wartości dodanej wykorzystanej w popycie finalnym w Polsce mają także Czechy i pozostałe gospodarki EŚW. Różnica ta wynika głównie z faktu, że relatywnie duża część wartości dodanej importowanej z tych krajów wykorzystywana jest w polskim eksporcie, a także relatywnie duże znaczenie w imporcie z tych krajów odgrywa wartość dodana pochodząca z krajów trzecich. W 2015 r. wartość dodana wytworzona w Czechach stanowiła 64 proc. wartości importu z tego kraju. Jeszcze mniejsze znaczenie KWD miała w imporcie ze Słowacji i Węgier (odpowiednio 61 proc. i 57 proc. wartości importu). Stosunkowo duży udział w imporcie z krajów EŚW ma WD tworzona w Niemczech, co odzwierciedla dużą rolę niemieckich korporacji we wzajemnym handlu gospodarek Europy Środkowej i Wschodniej.

Większy udział w polskim popycie finalnym w porównaniu z importem brutto ma wartość dodana wytworzona w USA (w 2015 r. przypadało 5,4 proc. ZWD wykorzystanej w polskim popycie finalnym wobec 3,4 proc. udziału w imporcie brutto do Polski), podobne zjawisko chociaż w mniejszej skali występuję w imporcie z Wielkiej Brytanii i Japonii. Udział Chin jest podobny w imporcie brutto i wykorzystaniu wartości dodanej, jednakże jest to wynikiem z jednej strony wysokiego importu dóbr pośrednich z Chin, które wykorzystywane są w polskim eksporcie, z drugiej strony część chińskiej wartości dodanej wykorzystywanej w popycie trafia do Polski za pośrednictwem importu z innych krajów.

Wojciech Mroczek jest ekspertem ekonomicznym w Departamencie Statystki NBP. Od lat zajmuje się analizami handlu zagranicznego, zarówno polskiego, jak i światowego. Najbardziej interesują go zmiany strukturalne i wpływ szeroko pojętej globalizacji na polski eksport i import. Analizy obejmują tradycyjne statystki handlu zagranicznego, jak i statystyki o wartości dodanej. Porównuje także tendencje występujące w polskim handlu do tendencji obserwowanych u naszych sąsiadów, w regionie EŚW i w Unii Europejskiej.

Opinie wyrażone przez autora nie reprezentują oficjalnego stanowiska NBP.

 

Otwarta licencja


Tagi