Kiedy świat wynurzył się z chaosu II wojny światowej, władzę objęli ludzie o przekonaniach makroekonomicznych, ukształtowanych w formacyjnym dla nich doświadczeniu lat 30. XX w.
Getty Images
A przekonania te dotyczyły przede wszystkim następujących kwestii:
Deflacja jest większym zagrożeniem niż inflacja.
Podstawowym celem polityki władz powinno być ograniczanie bezrobocia.
Płynne kursy walutowe, w latach 30. czasami dostosowywane dla utrzymania konkurencyjności, nie sprawdziły się.
Jak nauczał Keynes, głównym narzędziem kontroli popytu przez rządy jest polityka fiskalna.
Głównym instrumentem kontroli akcji kredytowej – i ogólniej, warunków monetarnych – był bezpośredni nadzór nad kredytem bankowym. Takie „ręczne” mechanizmy kontrolne stosowano już podczas II wojny światowej, kiedy to się starano ograniczać akcję kredytową na rzecz sektora prywatnego, by zachować możliwość pozyskania wystarczających środków na wojenne wydatki państwa. O konkretnych instrumentach kontroli decydowało Ministerstwo Finansów (Skarbu), a nie bank centralny. W tamtych czasach za jedną z przyczyn Wielkiego Kryzysu uznawano nadmierną konkurencję na rynku finansowym, skutkującą spadkiem zysków i marż – a więc i większą skłonnością banków do ryzykownej akcji kredytowej. Postanowiono więc powiązać stopę odsetek naliczanych przez banki i innych pośredników finansowych – zwłaszcza wyspecjalizowanych kredytodawców hipotecznych, takich jak S&Ls (USA) i Towarzystwa Budowlane (Wielka Brytania) – ze stopą banku centralnego, w ramach formuły kartelu – zorganizowanego oraz popieranego przez państwo. Wzrost stóp rynkowych względem stopy, którą mogli narzucać hipoteczni kredytodawcy, groziłby wystąpieniem „głodu hipotecznego”. Zgodnie z ówczesnymi przekonaniami stopy procentowe nie miały poza tym istotniejszego wpływu na wydatki krajowe i wykorzystywano je raczej do kształtowania międzynarodowych przepływów kapitału. Opisane sztywne stopy procentowe ustalano świadomie na poziomie zapewniającym bankom przyzwoitą rentowność. W związku z tym podczas pierwszego dwudziestolecia po II wojnie światowej sytuacja nie dawała żadnych powodów do obaw o stabilność finansową.
Ramy operacyjne systemu wyglądały następująco: głównym celem krajowej polityki pieniężnej – tu wyjątkiem jest USA – było utrzymanie stabilności zewnętrznej. System ustanowiony na konferencji w Bretton Woods zakładał stałe, choć podlegające regulacji kursy walutowe. Z wyjątkiem USA, gospodarki wszystkich państw uczestniczących w II wojnie światowej zostały dramatycznie osłabione na skutek fizycznych zniszczeń i wzrostu zadłużenia. USA rychło stały się gospodarczą potęgą, która mogła narzucać – ustami Harry’ego Dextera White’a – własne pomysły ma powojenną odbudowę innym państwom. W tym systemie Stany Zjednoczone ustalały kurs dolara względem złota, podczas gdy inne, osłabione gospodarki, ustalały kursy swoich walut opierając się na dolarze.
Od końca lat 40. do lat 60. XX w. trwał okres dynamicznego ożywienia gospodarczego, z bezrobociem na konsekwentnie bardzo niskim poziomie – w Wlk. Brytanii było to około 2 proc. Presję inflacyjną początkowo ograniczały obawy przed powtórką sytuacji z okresu międzywojennego. Ale w miarę jak stan pełnego zatrudnienia powszechnie zaczęto przyjmować za normę, a związki zawodowe rosły w siłę, inflacja też zaczęła rosnąć – powoli, chociaż systematycznie.
Tymczasem w latach 60. i 70. XX w. ujawniła się rozbieżność w rozwoju gospodarczym – Niemcy i Japonia rozwijały się szybciej niż USA, zaś Włochy i Wielka Brytania wolniej. Powodowało to napięcia w systemie stałych kursów wymiany ustanowionym w Bretton Woods. Państwa o słabszych warunkach zewnętrznych byłyby bowiem gotowe dewaluować swe waluty w razie dużej presji, mimo tego, że już wtedy dewaluację poczytywano za oznakę słabości i strategicznej klęski. Silniejsze zaś państwa, na przykład Niemcy, nie doświadczały presji na aprecjację, do której zresztą nie byłyby skłonne. Ponadto istniał problem Triffina: pokrycie amerykańskiego dolara złotem systematycznie spadało, po części ze względu na obniżkę realnej wartości złota spowodowaną inflacją dolara. USA nie chciały zaś rewaluować złota, bo skorzystałyby na tym głównie RPA i Rosja.
Z drugiej strony, w warunkach dobrej koniunktury, wzrostu gospodarczego i poprawy stopy życiowej nasilała się krytyka systemu bezpośredniej kontroli kredytu, za pomocą której usiłowano zarządzać gospodarką – w tym kontroli kursów walut i bezpośredniej kontroli stóp procentowych, kredytu bankowego oraz cen. Na początku lat 70. XX w. wszystko to doprowadziło do załamania systemu z Bretton Woods oraz przeniesienia punktu ciężkości polityki pieniężnej z równowagi zewnętrznej na wewnętrzną. System stałych kursów waluty ustąpił cokolwiek chaotycznemu systemowi kursów płynnych. Uwolnienie jednocześnie banków i innych instytucji finansowych do swobodnej konkurencji (w tym na międzynarodową skalę – w centrach finansowych różnych krajów otwierano filie i spółki zależne banków amerykańskich, rozwijał się rynek obligacji eurodolarowych i euroobligacji) stworzyło ewentualność nadmiernej akcji kredytowej oraz zagrożeń dla systemu finansów. Świadczyły o tym m. in. problemy banków Herstatt i Franklin National w 1974 r. Te zmiany uwarunkowań doprowadziły do stworzenia międzynarodowego systemu regulacji banków pod egidą Bazylejskiego Komitetu Nadzoru Bankowego.
Rozpad systemu Bretton Woods i zwiększona elastyczność kursów walutowych stały jednak w sprzeczności z dążeniem krajów europejskich do ściślejszej integracji. Druga wojna światowa wytworzyła w Europie silne pragnienie zapobieżenia ponownym konfliktom w jej łonie, które tak zaciążyły na poprzednich stuleciach. W związku z tym główne kraje europejskie zdecydowały się utworzyć wspólny mechanizm kursów walutowych (ERM), ograniczający – z wyjątkiem sytuacji ekstremalnych – wahania wzajemnych kursów walutowych w głównych krajach zachodnioeuropejskich.
Ruch w kierunku wolnego rynku oznaczał również odwrót od keynesowskiej koncentracji na polityce fiskalnej i państwowym zarządzaniu, zwłaszcza w postaci „ręcznej” kontroli, na rzecz większej roli polityki pieniężnej w świecie, w którym wszak (idealne) rynki same miały się skutecznie równoważyć. W środowisku nadal niskiego bezrobocia, ale wzrostowej tendencji inflacji – niezbyt ostrej, ale wyraźnej i stałej, monetaryzm wydawał się nową teorią, która mogłaby sprostać keynesowskim dogmatom na temat uwarunkowań inflacji.
W tym powoli zmieniającym się krajobrazie nagle wybuchła wojna arabsko-izraelska w 1973 r., która spowodowała czterokrotny wzrost cen ropy naftowej. Był to wstrząs znacznie silniejszy niż wywołany wybuchem obecnej wojny między Rosją a Ukrainą (chociaż ceny gazu w Europie Zachodniej w tym drugim przypadku wzrosły w tym samym stopniu). Wcześniej koszty energii zasadniczo pozostawały niskie i niezmienne. W tamtej sytuacji, podobnie jak dziś, rozlegały się apele o reakcję na ten niekorzystny szok podażowy. Ale kraje, które tego nie zrobiły, w szczególności Niemcy z polityką przyjętą przez Bundesbank oraz Szwajcaria z polityką Swiss National Bank, poradziły sobie ze wstrząsem dużo lepiej niż te, które próbowały zamortyzować i złagodzić szok. W Wielkiej Brytanii sytuację pogarszała wcześniejsza zgoda na indeksację płac – katastrofa w tych warunkach. Całe doświadczenie spowodowało znaczny wzrostu poparcia dla celów monetarnych: strategia ta zyskiwała rosnącą popularność, zwłaszcza w Europie, w ciągu lat 70. XX w.
Dryf ku permanentnie wysokiej inflacji w latach 1973–1975 został częściowo opanowany dzięki szeregowi restrykcyjnych przedsięwzięć (w tym, tzw. Gorsetowi w Wielkiej Brytanii), które były zawoalowaną formą bezpośredniej kontroli nad kredytem bankowym. Utrzymujący się natomiast strach (polityczny) przed bezrobociem uniemożliwił zdecydowany zwrot ku stabilności cen. Umocniła się ponadto pozycja związków zawodowych, ograniczając pole manewru dla obniżania płac realnych, co było niezbędne w przypadku niekorzystnego szoku związanego z warunkami handlowymi – terms of trade.
Po tym częściowym przywróceniu stabilności cen nastąpił drugi szok naftowy w 1979 r. Zwłaszcza na tle doświadczeń z początku lat 70. XX w. przyczynił się on do przekonania, że wrogiem numer 1 jest teraz inflacja, a fakt, że trzeba ją będzie pokonać – przede wszystkim instrumentami monetarnymi – oznaczał, że stopy procentowe będą musiały wzrosnąć o tyle, ile trzeba. Żywiono nadzieję, że zaszkodzi to mniej rynkowi pracy, jeśli surowa polityka pieniężna zyska wiarygodność, a związki zawodowe zostaną okiełznane. Takiej strategii sprzyjał wybór Margaret Thatcher pod koniec lat 70. XX w. na premiera Zjednoczonego Królestwa., a także powołanie Paula Volckera, jeszcze za prezydentury Jimmyego Cartera, na stanowisko przewodniczącego Zarządu Rezerwy Federalnej oraz oczywiście zwycięstwo Ronalda Reagana w wyborach na prezydenta USA.
W Stanach Zjednoczonych Fed rozpoczął następnie kontrolę rezerw nieoprocentowanych. Krok ten postrzegano gdzieniegdzie jako odmianę kontroli bazy monetarnej. W praktyce był to mechanizm półautomatycznego podnoszenia stóp procentowych – do zawrotnego poziomu – ilekroć przyrost podaży pieniądza przekraczał założony poziom. Podobnie w Wielkiej Brytanii nowo wybrana Partia Konserwatywna wprowadziła długoterminową politykę pieniężną (LTMP). Poza tym, dążąc do zahamowania tempa przyrostu podaży pieniądza i obniżenia poziomu stóp procentowych (oraz kursu walutowego, który wzrósł w stopniu powodującym całkowity brak konkurencyjności brytyjskiej produkcji), ówczesny minister finansów, Geoffrey Howe, w budżecie na 1982 r. – czyli w szczycie recesji – zaostrzył politykę fiskalną. Przeczyło to założeniom keynesizmu i zbulwersowało znaczną większość brytyjskich ekonomistów. Ta radykalna i daleko idąca polityka pieniężna ostatecznie odniosła sukces w postaci znacznego spadku inflacji.
Nie obyło się jednak bez poważnych konsekwencji. W latach 1980–1982 główne gospodarki rozwinięte Zachodu dotknęła głęboka recesja, w jeszcze bardziej niesprzyjającej sytuacji międzynarodowej. W poprzednim epizodzie inflacyjnym ceny towarów rosły w tempie równym stopie inflacji krajów Zachodu, a nawet ją przewyższały, natomiast realne stopy procentowe były na ogół niskie, a nawet ujemne, ponieważ stopa inflacji przewyższała nominalne stopy procentowe. Tym razem polityka kontroli podaży pieniądza doprowadziła do załamania cen surowców w środowisku dość szybkiego wzrostu realnego oprocentowania zadłużenia zagranicznego. Doprowadziło to do kryzysu, który dotknął przede wszystkim część krajów Ameryki Łacińskiej – Meksyk, Argentynę i Brazylię – choć kryzys ten bywa też nazywany „kryzysem LDC” (krajów słabiej rozwiniętych). Wiele dużych banków międzynarodowych w krajach rozwiniętych, w szczególności banki w Nowym Jorku, udzielało tym trzem krajom ogromnych kredytów i zgodnie z wyceną rynkową stałyby się one niewypłacalne, zwłaszcza gdyby dłużnicy faktycznie nie wywiązali się ze zobowiązań. Udało się temu zapobiec dzięki skutecznemu międzynarodowemu zarządzaniu przez banki centralne za pomocą oficjalnie sankcjonowanej formy manipulacji, polegającej na tym, że zachodnie banki nadal udzielały pożyczek Meksykowi, Argentynie, Brazylii i innym dłużnikom, tak aby następnie mogli oni przesłać pieniądze z powrotem do tych samych banków jako zapłatę należnych odsetek. Wszyscy udawali, że zarówno kraje-dłużnicy, jak i zachodnie banki pozostały wypłacalne, mogły więc utrzymać swoje bilanse w rzekomym zdrowiu.
Jednocześnie doświadczenie lat 70. spowodowało następujące zmiany w analityce makroekonomicznej i monetarnej z poniższymi rekomendacjami.
Biorąc pod uwagę argumenty Kydlanda i Prescotta o niespójności w czasie oraz opisywane przez Nordhausa zagrożenia związane z politycznym cyklem gospodarczym, należy unikać krótkoterminowej politycznej kontroli stóp procentowych.
W coraz większym stopniu zwracano uwagę na znaczenie oczekiwań, m.in. w pracy Michela Woodforda Interest and Prices (Stopy procentowe a ceny), 2003. Ekonomiści uniwersyteccy wzywali do przyjęcia reguł postępowania w celu zarówno konsolidacji oczekiwań, jak i uniknięcia niespójności w czasie. Banki centralne zdecydowały się jednak pójść w tym kierunku nie dalej niż zastosowanie ograniczonej dyskrecjonalności.
Wahania płynnych kursów wymiany były często nadmierne. Wymagało to jakiegoś zarządzania, zwłaszcza w kontekście europejskim, jak to objawił mechanizm kursowy ERM.
Po okresie wyjątkowo wysokich stóp procentowych i głębokiej recesji na początku lat 80. XX w., stopa inflacji rzeczywiście spadła mniej więcej zgodnie z oczekiwaniami, po czym nastąpiło dość silne ożywienie gospodarcze. Wydawało się jednak, że relacja przyrostu pieniądza – niemal bez względu na sposób pomiaru – do wzrostu dochodów nominalnych stała się niestabilna. I tak w niektórych okresach przyrost pieniądza był dynamiczny, ale dochody nominalne i inflacja obniżały się zgodnie z planem. Empiryczne doświadczenie względnie niestabilnej szybkości obiegu pieniądza podważyło wiarę w podaż pieniądza jako cel polityki pieniężnej i poparcie dla tej strategii banków centralnych. Skoro cel monetarny został zdyskredytowany, jaki był właściwy cel polityki pieniężnej? W niektórych przypadkach odpowiednim celem mógłby być kurs walutowy, gdyby udało się go usztywnić wobec silniejszej, właściwej waluty. Nie był to jednak kierunek uznany za odpowiedni dla silniejszych, centralnych państw, takich jak USA czy Niemcy.
Pod koniec lat 80. XX w. w Nowej Zelandii rozgorzała poważna debata na temat właściwych celów dla całego sektora publicznego, znacjonalizowanych branż i instytucji, w tym Banku Rezerw Nowej Zelandii, po latach chybionych, politycznie motywowanych ingerencji w ich działalność ze strony Roberta Muldoona, ówczesnego premiera. Przeprowadzono szerokie konsultacje na temat sposobu ustalania celów dla takich instytucji sektora publicznego, które zachęcałyby je do prowadzenia właściwej polityki, a jednocześnie wymagały od nich odpowiedzialności. Po wielu dyskusjach zgodzono się, że odpowiednim celem dla banku centralnego Nowej Zelandii powinno być zapewnienie stabilności cen, mierzonej dość wąskim zakresem niskich stóp inflacji, przy operacyjnej niezależności banku w zakresie ustalania stóp procentowych, pozwalającej zrealizować ten cel. Chociaż ustalenia te stanowiły część szerszej debaty na temat ustalania zadań dla instytucji sektora publicznego, rekomendacja, że banki centralne powinny cieszyć się operacyjną niezależnością w dążeniu do stabilności cen, głównie przez zmiany stóp procentowych, została następnie powszechnie przyjęta w wielu innych krajach jako rozwiązanie optymalne. Co więcej, po roku 1990 w coraz większym stopniu stawało się ono normą.
W latach 90. XX w. wydawało się, że patent na prowadzenie polityki pieniężnej jest znany. Kraje małe, o otwartej gospodarce i swobodnych przepływach finansowych, powinny zrezygnować z prowadzenia własnej polityki monetarnej i przywiązać kurs swojego pieniądza do zagranicznej waluty dominującej w obrotach handlu zagranicznego. Oczywiście takie rozwiązanie wymagało prowadzenia odpowiedzialnej polityki budżetowej i zaufania rynków finansowych wykluczające raptowny odpływ zagranicznego finansowania.
W seriach wydawniczych Materiały i Studia NBP oraz NBP Working Papers został niedawno opublikowany raport przedstawiający wyniki najnowszych badań dotyczących mechanizmu transmisji polityki pieniężnej w Polsce. Z wielu wątków poddanych analizie wybraliśmy trzy, które streszczamy w niniejszym artykule. Rozpoczynamy od czynników wpływających na możliwie zmiany mechanizmu transmisji polityki pieniężnej. Następnie analizujemy siłę i opóźnienia, z jaką decyzje Rady Polityki Pieniężnej oddziałują na gospodarkę. W ostatniej części artykułu przyglądamy się bliżej funkcjonowaniu kanału kredytowego polityki pieniężnej w Polsce.
W ciągu pierwszych dwóch dekad XXI w. w gospodarce światowej obserwowano ogromną zmienność. Tymczasem kursy walut wykazywały w tym okresie – a zwłaszcza podczas pandemii COVID-19 – nadzwyczajną stabilność.
Jakie są zalety i wady energetyki jądrowej? Jak ocenić efektywność finansową inwestycji polegającej na budowie i eksploatacji elektrowni atomowej? Monografia „Elektrownie jądrowe w nowoczesnej gospodarce” odpowiada na te i wiele innych pytań.
Przez prawie dwa stulecia Rosja cieszyła się wyjątkowymi wpływami na Kaukazie Południowym, obejmującym Azerbejdżan, Gruzję i Armenię. Wydarzenia wokół Ukrainy znacząco ograniczyły jednak jej zdolność do wpływania na procesy w tym regionie.
Silna gospodarka oparta na innowacyjnym przemyśle nie jest celem samym w sobie, lecz narzędziem do zbudowania państwa zapewniającego wspólnocie narodowej bezpieczeństwo i dobrobyt oraz sprawiedliwość, oznaczającą nie tylko wymiar prawny, lecz także więź bazującą na solidarności między członkami wspólnoty.
Hiszpańska gospodarka rozwija się w zadziwiająco dobrym tempie. Od momentu załamania covidowego wzrost PKB jest zauważalnie wyższy niż przed pandemią. To pozytywnie wyróżnia kraj w całej strefie euro, a perspektywy na kolejne lata wyglądają dobrze.
Bieżący okres grzewczy przyniósł silny spadek zapasów gazu ziemnego w Europie, co przełożyło się na przejściowy wzrost cen błękitnego paliwa do najwyższego poziomu od lutego 2023 r. Niski poziom zapasów, który szacowany jest na koniec bieżącego okresu zimowego na blisko 30 proc., może utrudnić proces ich ponownego gromadzenia i przekładać się na powrót do wzrostów cen, szczególnie przed nowym okresem grzewczym 2025–2026. Sytuację rynkową mogą jednak łagodzić spekulacje, że Europa może powrócić do zakupów rosyjskiego gazu poprzez gazociąg Nord Stream 2.
Podobno czas to pieniądz, a skoro szczęśliwi czasu nie liczą, to wychodzi na to, że nie liczą też pieniędzy. Czy rzeczywiście? Bynajmniej! Umieją kalkulować, ale pomnażanie bogactwa nie spędza im snu z powiek.
Wiceprezydentami Stanów Zjednoczonych najczęściej zostawały postacie dość bezbarwne. Stanowisko to ustanowiono na wypadek, gdyby nagle z jakichś przyczyn głowa państwa nie mogłaby pełnić swojej funkcji. Godność ta rzadko też wiązała się z większym zakresem rzeczywistej władzy. W przypadku J.D. Vance’a może być zasadniczo inaczej.
Chiny stopniowo zagarniają kolejne kluczowe obszary naukowo-badawcze. Australian Strategic Policy Institute potwierdził, że dominują w 37 kluczowych technologiach na 44. W 2024 r. drugi raz z rzędu chińskie klastry naukowo-techniczne były najliczniej reprezentowane w rankingu WIPO. Chińscy naukowcy w styczniu 2025 r. ogłosili, że ich DeepSeek-R1 pokonał OpenAI o1 w trzech z pięciu testów. Po sukcesie sondy Chang'e-6, Pekin rozpoczął natomiast program rozwoju nauki o kosmosie do 2050 r.
Jak obiecał, tak też czyni. Donald Trump, po powrocie na stanowisko prezydenta Stanów Zjednoczonych, rozpoczął realizację jednej z kluczowych obietnic wyborczych – zakończenia wojny między Ukrainą a Rosją. W połowie lutego 2025 r. ruszyły negocjacje między USA a Federacją Rosyjską, zaś Europa, nie chcąc zostać pominięta, rozpoczęła własne działania dyplomatyczne, by się włączyć w proces pokojowy. Wiele wskazuje na to, że jeszcze w 2025 r. dojdzie do jakiejś formy zawieszenia broni w Ukrainie. Jak te nowe uwarunkowania wpłyną na gospodarkę Rosji?
Polska chce zablokować umowę o wolnym handlu z krajami Ameryki Południowej. Powodem są głównie obawy rolników o konkurencyjność ich produktów. W jaki sposób realizacja umowy z Mercosur może wpłynąć na unijne rolnictwo i jakie mogą być też jej inne skutki?
Narastające nierówności zakłócają rozwój globalnej gospodarki i zagrażają pokojowi na świecie – przekonują Matthew C. Klein i Michael Pettis w książce „Wojny handlowe to wojny klasowe”.
Analizując innowacyjność europejskiej gospodarki, można zauważyć jej złożoność, wynikającą z różnorodności krajów członkowskich, ich sektorów gospodarczych oraz strategii. Unia Europejska nie stanowi jednolitej całości, lecz raczej dynamiczną mozaikę współpracujących podmiotów. To, co jednoczy tę różnorodność, to wspólny cel: budowanie innowacyjnej, zielonej i konkurencyjnej gospodarki.
Kiedy świat wynurzył się z chaosu II wojny światowej, władzę objęli ludzie o przekonaniach makroekonomicznych, ukształtowanych w formacyjnym dla nich doświadczeniu lat 30. XX w.
Cena złota osiągnęła w kwietniu najwyższy poziom w historii. W głównym stopniu przełożyły się na to zakupy dokonywane przez banki centralne, czynniki behawioralne oraz przejściowy wzrost ryzyka geopolitycznego, wynikający z walk na Bliskim Wschodzie.
W ostatnich latach, a szczególnie po rozpoczęciu wojny z Ukrainą, z Rosji płynie nieprzerwany przekaz o sukcesach. Ich skala narasta – gospodarka uodporniła się na sankcje i nawet się rozwija oraz restrukturyzuje, bieda spada, a zamożność rośnie, produkcja krajowa wypiera zaś import. Czy sukcesy mają jednak realny wymiar, czy głównie propagandowomedialny?
Mija blisko trzydzieści lat od chwili, gdy Narodowy Bank Polski przeprowadził denominację złotego. Jej przygotowanie było złożonym procesem – należało bowiem wszystko zaplanować, zaprojektować nowe monety i banknoty, zlecić ich produkcję, przygotować całą logistykę, a na koniec przekazać je przy pomocy banków do portfeli wszystkich Polaków.
Odbudowa gospodarcza kraju i opanowanie chaosu walutowego należały do największych wyzwań, jakie stanęły przed władzami niepodległego państwa polskiego w 1918 r. Sanacja gospodarcza zależała zarówno od skutecznie przeprowadzonych reform finansów publicznych i skarbu państwa, jak również od szybkiego wprowadzenia do obiegu nowej, pełnowartościowej polskiej waluty. A to właśnie dobrze zorganizowany aparat skarbowy, sprawny obieg pieniądza i jego stabilna wartość stanowiły podstawę rozwoju ekonomicznego i społecznego odrodzonej Polski.
W ciągu najbliższych 30 lat rynek pracy będzie podlegał rozmaitym trendom. Do najważniejszych należą rozwój sztucznej inteligencji, starzenie się społeczeństw i ekologiczna transformacja. Każdy z nich będzie się wiązał z nowymi zagrożeniami, ale też i zawodowymi szansami.
