Getty Images
Przez długi czas Brazylia borykała się z bardzo wysoką inflacją. Najcięższe pod tym względem były lata 80. i 90. XX w. Inflację liczono w niektórych latach tego okresu w tysiącach procent rocznie. Kluczowym, a zarazem skutecznym krokiem w walce z inflacją było wprowadzenie trzydzieści lat temu nowej waluty — brazylijskiego reala.
Na koniec 2023 r. PKB Brazylii wyniósł 2,2 bln dol., a tempo wzrostu gospodarczego – 2,9 proc. Największym zagrożeniem dla stabilności brazylijskiej gospodarki pozostaje ryzyko fiskalne, związane m.in. z ekspansywnymi planami budżetowymi po stronie wydatków, które chciałby realizować lewicowy prezydent, prawie 80-letni Luiz Inácio Lula da Silva i jego rząd. Warto przypomnieć, że 31 października 2022 r. wygrał on wybory, co pozwoliło mu powrócić do władzy po raz trzeci po ponad 10-letniej przerwie.
Dodatkowym problemem jest również konflikt między prezydentem Brazylii a gubernatorem Banku Centralnego Brazylii. Główna oś sporu między nimi dotyczy zbyt wolnego, zdaniem prezydenta Brazylii, tempa obniżek stóp procentowych, ale ma również podtekst polityczny, ponieważ wykształcony w USA 55-letni gubernator Roberto Campos Neto prezentuje zupełnie inne poglądy na gospodarkę i rolę państwa.
Konflikt ten grozi niestety kryzysem wiarygodności banku centralnego. Nowego gubernatora Banku Centralnego Brazylii, który obejmie urząd w styczniu 2025 r., czeka więc spore wyzwanie.
Brazylia jest krajem wysokich nominalnych i realnych stóp procentowych, co sprawia, że tradycyjne kredyty i karty kredytowe są dla klientów bardzo drogie. Taki stan rzeczy ułatwia bankom osiąganie dobrej rentowności. Problem wysokich kosztów kredytów w Brazylii można częściowo wytłumaczyć koncentracją rynku i kosztami operacyjnymi, jak wynika z badań Thiago Tarafane i Oliveira Santos przedstawionych w artykule „High Lending Interest Rates in Brazil: cost or concentration?” (Working Papers Banku Centralnego Brazylii, nr 550, 2021). Naprawdę wysokie potrafi być roczne oprocentowanie kredytu odnawialnego w ramach kart kredytowych, które na koniec 2023 r. przekraczało 400 proc.
Zobacz również:
Arabska bankowość
Początki bankowości w Brazylii sięgają okresu kolonialnego. Pomysł utworzenia banku o mieszanych funkcjach (komercyjnych jak i związanych z bankowością centralną) pojawił się wraz z przybyciem do Brazylii w 1808 r. Jana VI, późniejszego króla Brazylii i Portugalii. Nowy bank przyjął nazwę Banku Brazylii (Banco do Brasil). Jego powstanie było związane z otwarciem portów brazylijskich na świat. W drugiej połowie XIX w., podczas boomu kawowego, do Brazylii przyciągnięto instytucje brytyjskie i niemieckie. Do dzisiaj zagraniczne (w tym amerykańskie) banki stanowią ważny element krajobrazu bankowego w Brazylii i wspierają rozwój gospodarczy tego kraju.
Ważnym wkładem w zrozumienie historii brazylijskiej bankowości jest książka Gail Triner „Banking and Economic Development: Brazil, 1889–1930” (New York: Palgrave, 2000). Praca ta ukazuje, jak istotną rolę odegrał sektor bankowy w rozwoju przemysłu w Brazylii oraz integracji regionalnej.
Specyfika brazylijskiego systemu finansowego
Banki dominują w strukturze brazylijskiego systemu finansowego. Łącznie ich aktywa wyniosły na koniec 2023 r. około 2,5 bln dol. Pod względem wielkości jest to sektor bankowy zbliżony do indyjskiego, ale w Ameryce Łacińskiej nie ma sobie równych — sektor bankowy w Meksyku jest prawie czterokrotnie mniejszy niż brazylijski.
Brazylia stanowi atrakcyjne środowisko dla rozwoju usług bankowych, zwłaszcza o charakterze cyfrowym. Społeczeństwo jest młode i otwarte na nowe technologie informatyczne oraz telekomunikacyjne. Telefony komórkowe są bardzo popularne, co sprzyja rozwojowi bankowości mobilnej. São Paulo, największe miasto w Brazylii, jest hubem dla wielu południowoamerykańskich fintechów, co czyni je bardzo ważnym centrum innowacji finansowych w regionie.
Największym pod względem aktywów bankiem w Brazylii jest Itaú Unibanco, który powstał w 2009 r. w wyniku połączenia dwóch banków: Itaú i Unibanco. Bardzo cenioną marką na brazylijskim rynku bankowym jest Bradesco, jeden z czołowych prywatnych banków w kraju. Silną pozycję w sektorze ma również hiszpańska grupa finansowa Santander, obecna w Brazylii od lat 70. XX w. Santander jest tam dużym bankiem uniwersalnym, obsługującym ponad 60 mln klientów.
Zobacz również:
Wyzwania dla gospodarki Brazylii
Opisując brazylijski sektor bankowy, należy zwrócić uwagę na dynamiczny rozwój w ostatnich latach neobanków. Mianem tym określa się cyfrowe banki oferujące usługi bankowe wyłącznie w sposób wirtualny, za pośrednictwem aplikacji mobilnych. W Brazylii stanowią one od kilku lat bardzo atrakcyjną alternatywę w stosunku do tradycyjnych banków, szczególnie w obszarze kart kredytowych.
W Brazylii działa ponad 20 takich instytucji. Odgrywają one ważną rolę w upowszechnianiu dostępu do usług bankowych. Dzięki rozwojowi neobanków czy szerzej fintechów usługi bankowe stały się dostępne dla biednej, ale licznej części brazylijskiego społeczeństwa zamieszkującej fawele. Dzielnice nędzy, bo tak określa się często fawele, to społeczność licząca kilkanaście milionów osób.
Nubank, absolutny lider wśród neobanków w Brazylii z siedzibą w São Paulo, na koniec 2023 r. obsługiwał ponad 90 mln klientów. Platforma Nu oferuje również usługi bankowe w Kolumbii i Meksyku, gdzie szybko zdobywa nowych klientów. Nu jest dzisiaj jedną z największych cyfrowych platform bankowych na świecie. Za sukcesem Nubanku stoi jego współzałożyciel, Kolumbijczyk David Vélez, który urodził się w Medellín, lecz w młodym wieku zmuszony był do ucieczki z rodziną do Kostaryki, aby uniknąć zagrożeń ze strony karteli narkotykowych.
W strukturze brazylijskiego systemu finansowego można wyróżnić kilka większych grup banków. Z danych statystycznych Banku Centralnego Brazylii wynika, że dominującą kategorią są banki o szerokim zakresie działalności i funkcji, znane jako bancos múltiplos. Na koniec 2023 r. w Brazylii funkcjonowało 135 takich banków, w tym największe krajowe instytucje finansowe. Kolejną grupę stanowią banki komercyjne, których liczba jest mniejsza (19 banków). W tej grupie mieszczą się oddziały banków zagranicznych. Na terenie kraju działają również cztery banki rozwoju oraz jeden federalny bank oszczędnościowy, Caixa Econômica Federal (CEF). Ostatnią ważną kategorię stanowią banki inwestycyjne.
Inna klasyfikacja banków to podział na banki publiczne i prywatne. Znacznie więcej jest oczywiście tych prywatnych. W tej grupie, zgodnie z danymi statystycznymi Banku Centralnego Brazylii, można wyróżnić 64 banki krajowe, 18 z udziałem kapitału zagranicznego, 59 pod kontrolą kapitału zagranicznego i 4 oddziały zagraniczne.
W brazylijskim sektorze bankowym zaobserwowano spadek poziomu koncentracji rynku. Zgodnie z raportem brazylijskiego banku centralnego na temat sytuacji sektora bankowego za 2023 r., cztery największe banki, które na koniec 2021 r. kontrolowały 56,1 proc. aktywów sektora bankowego, odnotowały spadek tych udziałów do końca 2023 r. o prawie 1 pkt proc. Spadek koncentracji, choć i tak niewielkiej w porównaniu z innymi systemami bankowymi na świecie, przypisuje się rozwojowi pozabankowych instytucji finansowych, które w coraz większym stopniu konkurują z tradycyjnymi bankami, oferując innowacyjne usługi finansowe i przyciągając w ten sposób nowych klientów.
Ważne miejsce w Brazylii zajmują również banki publiczne. To one w dużej mierze przyczyniły się do industrializacji kraju. Własność państwowa w sektorze bankowym zawsze miała w tym kraju duże znaczenie i cały czas je ma, pomimo prywatyzacji części brazylijskiego sektora bankowego. Największym bankiem publicznym jest Banco do Brasil, który jest drugim pod względem aktywów bankiem w państwie. Równie znaczącą instytucją jest Caixa Econômica Federal, federalny bank, dominujący na rynku oszczędności oraz kredytów hipotecznych.
Odrębną kategorię w brazylijskim sektorze bankowym stanowią banki rozwoju, których głównym celem jest wspieranie rozwoju gospodarczego. Najważniejszą instytucją tego typu w jest tam Banco Nacional de Desenvolvimento Econômico e Social (BNDES), czyli Narodowy Bank Rozwoju Ekonomicznego i Społecznego. Warto podkreślić, że jest to duża instytucja w skali globalnej. BNDES został założony w 1952 r. jako agencja rządowa, w 1971 r. przekształcono ją w spółkę, co miało na celu zwiększenie elastyczności jej działania oraz ograniczenie nacisków politycznych.
Zobacz również:
Nie całkiem stracona dekada Brazylii
Oprócz BNDES, w Brazylii funkcjonują również regionalne banki rozwoju. Ich działalność na świecie początkowo skupiała się na finansowaniu projektów infrastrukturalnych, co było m.in. związane z odbudową krajów ze zniszczeń powstałych podczas II wojny światowej. Współcześnie jednak, kluczowym obszarem działalności tych instytucji jest finansowanie projektów wspierających gospodarkę niskoemisyjną. W teorii banki rozwoju powinny się angażować w realizację projektów inwestycyjnych o istotnym znaczeniu społecznym, które są zbyt ryzykowne lub nieopłacalne dla sektora prywatnego, a także wspierać eksport.
Działalność BNDES ewoluowała, dostosowując się do nowych potrzeb brazylijskiej gospodarki. W pierwszych latach funkcjonowania ważne było finansowanie infrastruktury i inwestycji związanych z rozwojem miast i przemysłu. Od kilku lat BDNES silniej angażuje się w projekty wspierające zrównoważony rozwój. Chociaż bank ten bywał oskarżany o faworyzowanie polityków i projektów przez nich wskazywanych, badania na ten temat nie dostarczyły jednoznacznych dowodów na to, że działał w interesie politycznym.
Podobnie jak w innych krajach w Brazylii digitalizacja usług bankowych doprowadziła do redukcji liczby oddziałów bankowych. Zgodnie z danymi Banku Centralnego Brazylii, w 2018 r. w kraju funkcjonowało prawie 21 tys. oddziałów, podczas gdy na koniec 2023 r. liczba ta spadła do około 17 tys. Oznacza to zamknięcie około czterech tysięcy oddziałów w ciągu kilku lat.
Większość działających placówek bankowych jest zlokalizowanych w południowej części Brazylii, co wynika z uwarunkowań geograficznych i demograficznych – duża część północnej Brazylii to mało zaludnione tereny leśne, takie jak lasy deszczowe selwa. Na początku 2024 r. najwięcej placówek miały dwa duże banki publiczne: Banco do Brasil (prawie 4 tys. oddziałów) oraz Caixa Econômica Federal (3,3 tys. oddziałów).
Rola spółdzielczości
Brazylia jest również kolebką spółdzielni kredytowych w Ameryce Łacińskiej, i choć rola spółdzielczości w brazylijskim sektorze usług finansowych jest znacząca, to jednak nie jest tak duża jak w Europie czy w Stanach Zjednoczonych.
Pierwsza spółdzielnia kredytowa, która nadal funkcjonuje, została założona w 1902 r. w niewielkiej miejscowości Nova Petrópolis, położonej w południowej części Brazylii, zamieszkanej przez potomków niemieckich osadników. Tworząc tę spółdzielnię finansową, wzorowano się na niemieckim modelu Raiffeisena. Warto wspomnieć, że za ojca spółdzielczych instytucji finansowych w Brazylii uważa się jezuickiego księdza Theodora Amstada, który pochodził ze Szwajcarii. To on właśnie założył wspomnianą już pierwszą spółdzielnię kredytową.
Zobacz również:
Kanadyjski sektor bankowy
Unie kredytowe w Brazylii koncentrują swoją działalność głównie na obsłudze małych i średnich przedsiębiorstw oraz producentów rolnych. Liczba unii kredytowych zmniejsza się systematycznie, na koniec 2023 r. w Brazylii działało 803 takich instytucji, co oznacza spadek o 406 w porównaniu z 2013 r. (dane Banku Centralnego Brazylii). System spółdzielczych instytucji finansowych w Brazylii jest skomplikowany. Można w nim wyróżnić trzy poziomy. Na pierwszym poziomie funkcjonują pojedyncze unie kredytowe, które bezpośrednio świadczą usługi swoim członkom. Drugi poziom obejmuje instytucje centralne, zrzeszające spółdzielnie z pierwszego poziomu, co umożliwia lepszą koordynację działań oraz wspieranie poszczególnych unii. Ostatni, trzeci poziom, stanowią konfederacje, które zrzeszają co najmniej trzy instytucje centralne, tworząc w ten sposób silne struktury spółdzielcze. Dodatkowo unie kredytowe działają w ramach kilku systemów, takich jak Sicoob, najstarszy system Sicredi, Cecred, Unicred i Cresol.
Dobrodziejstwa systemu
Społeczeństwo brazylijskie chętnie korzysta z dobrodziejstw jakie stwarza system bankowy. Zdecydowana większość obywateli ma obecnie dostęp do rachunku bankowego. W kraju wzrasta rola płatności cyfrowych. Choć gotówka nadal odgrywa znaczącą rolę w codziennych płatnościach, to oddaje ona coraz więcej pola instrumentom bezgotówkowym. Telefon komórkowy stał się najważniejszym narzędziem w dokonywaniu płatności.
Bardzo popularne w Brazylii są karty debetowe i kredytowe. Tych ostatnich w użytkowaniu jest już ponad 200 mln sztuk, z czego ponad 60 proc. to karty MasterCard. Technologia bezstykowa w kartach płatniczych została wprowadzona stosunkowo niedawno, jednak jej adopcja dynamicznie rośnie.
Dużą popularność w ostatnich kilku latach zdobył, opracowany przez brazylijski bank centralny, system płatności natychmiastowych o nazwie Pix. Przesłankami wprowadzenia systemu Pix były m.in. chęć zmniejszenia zależności od gotówki w transakcjach, zwiększenia włączenia finansowego oraz wzmocnienia konkurencji.
Dostęp do gotówki zapewniają bankomaty, których jest w Brazylii dużo. Na koniec 2023 r. funkcjonowało około 175 tys. bankomatów, co oznacza ponad 800 urządzeń na milion mieszkańców. Bankomaty są zlokalizowane głównie w dużych miastach. W prowincji São Paulo, zamieszkiwanej przez ponad 40 mln osób, zainstalowano 1/4 wszystkich dostępnych bankomatów.
Regulacje i nadzór
W Brazylii regulacje i nadzór nad instytucjami finansowymi mają charakter proporcjonalny, co oznacza, że różnice w profilu ryzyka i złożoności działalności banków są uwzględniane w podejściu nadzorczym. Od 2017 r., dla potrzeb nadzoru, brazylijskie instytucje finansowe zostały podzielone na pięć grup (S1, S2, S3, S4, S5), w zależności od ich wielkości oraz znaczenia w działalności międzynarodowej.
Bankom w poszczególnych segmentach narzucono regulacje o różnym poziomie restrykcyjności i kompleksowości. Dla przykładu, segment S1 obejmuje pięć największych brazylijskich banków, które podlegają znacznie bardziej rygorystycznym regulacjom ostrożnościowym. Te instytucje muszą stosować pełną wersję, stanowiącego element zarządzania bankiem, procesu oceny adekwatności kapitałowej (ICAAP), podczas gdy banki z innych segmentów mogą stosować wersję uproszczoną lub są z tego obowiązku zwolnione. Podobnie jest w przypadku planów naprawy (recovery plans), gdzie bardziej wymagające procedury dotyczą banków z segmentu S1.
Znaczenie proporcjonalności w regulacjach i nadzorze wzrosło po globalnym kryzysie finansowym. Bank Centralny Brazylii podkreśla, że nadzór proporcjonalny ma na celu zwiększenie efektywności nadzoru oraz zmniejszenie barier wejścia do sektora bankowego, co powinno sprzyjać konkurencji i innowacyjności w sektorze.
Stabilność systemu bankowego
Fundamentem zdrowego sektora bankowego oraz jego zdolności do wspierania gospodarki jest stabilność finansowa. Z najnowszego raportu o stabilności finansowej opublikowanego przez Bank Centralny Brazylii w maju 2024 r. wynika, że brazylijski system bankowy pozostaje stabilny i odporny na potencjalne zagrożenia. Warto podkreślić, że płynność brazylijskiego sektora bankowego jest na wysokim poziomie, umożliwiającym utrzymanie stabilności finansowej i prawidłowe funkcjonowanie systemu pośrednictwa. W strukturze finansowania banków dużą rolę odgrywają depozyty, które są powszechnie uważane za stabilne źródło rozwoju akcji kredytowej.
Zobacz również:
Japoński sektor bankowy
Wskaźniki adekwatności kapitałowej banków pozostawały na koniec 2023 r. powyżej wymogów nadzorczych. Aż 96,2 proc. banków spełniało minimalne wymogi kapitałowe oparte na kapitale CET1, który charakteryzuje się najwyższą jakością, ponieważ jest to kapitał podstawowy banku, składający się głównie z akcji zwykłych i zatrzymanych zysków, a to przesądza o jego wysokiej zdolności absorpcji strat.
Dodatkowo, optymistyczny obraz stabilności finansowej brazylijskiego sektora bankowego został potwierdzony przez testy warunków skrajnych przeprowadzone niedawno przez Bank Centralny Brazylii. Nawet w obliczu negatywnych zjawisk gospodarczych, przyjętych w scenariuszu makroekonomicznym, system bankowy Brazylii nie odnotował poważniejszych zaburzeń, co świadczy o jego solidności.
Z raportu o stabilności finansowej wynika, że atutem brazylijskich banków jest ich wysoka rentowność. Na koniec 2023 r. wskaźnik zwrotu z kapitału własnego (ROE) wyniósł 14,1 proc. Jednym z kluczowych czynników sprzyjających takiej rentowności jest funkcjonowanie w warunkach wysokiej marży odsetkowej, która umożliwia bankom generowanie znacznych dochodów z tytułu odsetek. Brazylijskie banki charakteryzują się dodatkowo dobrą efektywnością kosztową, mierzoną wskaźnikiem kosztów do dochodów.
Słabym punktem brazylijskiego sektora bankowego jest, charakteryzujący się dużym poziomem interwencji rządowych, rynek kredytowy, co niestety nie sprzyja jego wysokiej efektywności. To z kolei negatywnie wpływa na rozwój gospodarczy kraju, ponieważ kapitał jest często alokowany nieoptymalnie.
Brazylijskie banki wykazują coraz większe zaniepokojenie wpływem zagrożeń klimatycznych, choć obecnie oceniają one wpływ ryzyka klimatycznego na ich działalność jako niewielkie. Wobec przewidywanego wzrostu znaczenia ryzyka klimatycznego i jego skutków, niezbędne staje się jego silniejsze uwzględnianie w strategiach zarządzania ryzykiem oraz w długoterminowym planowaniu. Takie podejście może sprzyjać długoterminowej stabilności sektora bankowego i chronić jego zdolność do mobilizowania kapitału w obliczu zmian klimatycznych. Przykładem wyzwań klimatycznych są w Brazylii częste susze i pustynnienie niektórych obszarów.
W krótkim terminie wyzwaniem dla brazylijskich banków i ich rentowności będą spodziewane niższe stopy procentowe. Dużo będzie jednak zależało od postawy nowego gubernatora Banku Centralnego Brazylii oraz dynamiki inflacji.
Kraj Klonowego Liścia może się pochwalić dużym i stabilnym sektorem bankowym. Usługi bankowe cieszą się w Kanadzie ogromną popularnością, o czym świadczy bardzo wysoki wskaźnik ubankowienia. Co najmniej 99 proc. obywateli tego kraju posiada konto w instytucji finansowej.
