(©Envato)
Światowy rynek bankowy znów przeżywa trudności. Po dwóch przypadkach upadłości banków w Stanach Zjednoczonych, w marcu 2023 roku kryzysu płynności doświadczył Credit Suisse – jeden z głównych banków europejskich, którego ostatnie dziesięć lat stało pod znakiem słabego zarządzania i rozczarowujących wyników. W swojej książce na temat upadku Credit Suisse szwajcarski dziennikarz finansowy Dirk Schuetz (2023, s. 57) dokonuje następującej oceny osób powołanych w skład Rady Dyrektorów banku w roku 2015: „Na nowego wiceprezesa [Credit Suisse] został mianowany szef firmy Roche Severin Schwan, sprawdzony ekspert farmaceutyczny, który nie posiadał jednak dogłębnej wiedzy finansowej. Innym przykładem jest przedsiębiorca z Doliny Krzemowej Sebastian Thrun – specjalista w dziedzinie samochodów autonomicznych, ale niekoniecznie w kwestii niekorzystnych bilansów. […] To pierwszy taki przypadek w historii, gdy prawdopodobnie najbardziej szalony ze wszystkich głównych banków w świecie był kierowany przez dwóch niebankowców,– a zarząd posiadał dość skromne doświadczenie w zakresie bankowości. Mimo to nadzorcy z FINMA przytakiwali wszystkim decyzjom personalnym”.
Czy brak specjalistycznej wiedzy z dziedziny finansów wśród członków Rady Dyrektorów Credit Suisse i jego ostateczny upadek to czysty zbieg okoliczności? Czy też kompetencje rady nadzorczej są ważnym czynnikiem determinującym długoterminowe ryzyko banku?
Wyniki badań nad kryzysem bankowym w latach 2007-2008
Z prawnego punktu widzenia kompetentna rada nadzorcza jest odpowiedzialna za zapewnienie, by bieżącą działalnością kierowali wykwalifikowani managerowie wchodzący w skład zarządu, by na poziomie banku zapewnione zostały odpowiednie zachęty oraz aby model biznesowy był realizowany z zachowaniem trwałej równowagi między dochodowością a ryzykiem. Aby jednak wypełnić te zadania, członkowie rady nadzorczej muszą również rozumieć branżę bankową, a zwłaszcza złożone produkty i ryzyko obecne na globalnych rynkach finansowych.
Jednak wiedza z zakresu bankowości i rynków finansowych nie jest bynajmniej czymś oczywistym. Podczas kryzysu finansowego w latach 2007-2008, w szeroko cytowanym badaniu udało nam się wykazać, że kompetencje rad nadzorczych poszczególnych niemieckich banków znacznie się różniły (Hau i Thum 2008, 2009). Im bardziej kompetentna była rada nadzorcza i zarząd, tym niższe były średnie straty poniesione przez bank podczas kryzysu finansowego. Uderzające różnice zaobserwowano między bankami prywatnymi a publicznymi. Radom dyrektorów wielu banków sektora publicznego brakowało głębszego zrozumienia złożonych produktów finansowych, co również wyjaśnia katastrofalne wyniki Sachsen LB, Bayern LB i HSH Nordbank.
Związek pomiędzy nadzorem sprawowanym przez kompetentną radę nadzorczą a wynikami banków został przeanalizowany w kilku badaniach przeprowadzonych w ostatnich latach (np. Cuñat i Garicano 2010, Pereira i Filipe 2015, Fernandes i in. 2016a, b, Locatelli i in. 2018, Mizan 2018, Pereira i Filipe 2018, Mavrakana i Psillaki 2019, Ayadi i in. 2019, de Andres i in. 2020, Ellul i Yerramilli 2013, Fernandes i Fich 2023, Kanojia i Priya 2016, Jin i Mamatzakis 2018, Boadi i Osarfo 2019, Al-Matari i in. 2022, Magnis i in. 2023). Podsumowując, badania przeprowadzone w różnych krajach i w różnych okresach pokazują, że posiadanie przez radę nadzorczą odpowiednich kompetencji wiąże się z lepszymi wynikami banku. Ze względu na złożoność współczesnych banków i rynków finansowych, właściwy nadzór nie może być już sprawowany w sposób kompleksowy przez pojedyncze osoby. Rady nadzorcze muszą zatem posiadać szeroki zakres wiedzy specjalistycznej i powinny uwzględniać wszystkie istotne obszary działalności bankowej (Fernandes i in. 2016a).
Czy kompetencje rady nadzorczej można zwiększyć poprzez odpowiednie przepisy?
W następstwie kryzysu finansowego w latach 2007-2008 Niemcy przyjęły nową podstawę prawną dla powoływania członków rad nadzorczych. Od 2009 r. art. 25d ust. 2 niemieckiej ustawy o bankowości wymaga, aby członkowie zarządu lub rady nadzorczej „jako całości posiadali wiedzę, umiejętności i doświadczenie niezbędne do pełnienia funkcji nadzorczej oraz do oceny i monitorowania zarządzania instytucją lub grupą instytucji lub finansową grupą holdingową, finansową spółką holdingową lub finansową spółką holdingową o działalności mieszanej”. Federalny Urząd Nadzoru Usług Finansowych (BaFin) może sprawdzać kwalifikacje i niezależność członków rad nadzorczych banków, monitorować skład rad nadzorczych i wymagać od nich przejrzystych sprawozdań z działalności (w zakresie oceny ryzyka, przestrzegania przepisów i ładu korporacyjnego). Od czasu nowelizacji niemieckiej ustawy o bankowości BaFin ma również uprawnienia do nakładania sankcji na rady nadzorcze banków.
Czy ta inicjatywa legislacyjna odniosła sukces? A może ta reakcja na poprzedni kryzys finansowy była jedynie politycznym piorunochronem, który ze względu na brak wdrożenia regulacji (przez BaFin) pozostał bez żadnych realnych konsekwencji dla rzeczywistych kompetencji zawodowych niemieckich rad nadzorczych banków? Pytania te skłoniły nas do zaktualizowania pierwotnego badania kompetencji z roku 2009 o dane z roku 2023. Czy nastąpiła poprawa – w szczególności dzięki ustawodawstwu?
Jakości nadzoru korporacyjnego sprawowanego przez rady nadzorcze i zarządy nie da się obserwować bezpośrednio, dlatego aby zbadać, czy rady nadzorcze mają przynajmniej niezbędne umiejętności dla potrzeb monitorowania managerów, wykorzystujemy te same pośrednie miary kompetencji rad nadzorczych co w 2008 roku i aktualizujemy je dla potrzeb badania w 2023 r. Stosujemy 14 różnych kryteriów biograficznych dotyczących możliwości sprawowania nadzoru przez rady nadzorcze banków. Zmienne obejmują wykształcenie (trzy zmienne wskaźnikowe), doświadczenie w dziedzinie finansów (sześć zmiennych wskaźnikowych) i doświadczenie w zarządzaniu (pięć zmiennych wskaźnikowych) członka rady nadzorczej. Doświadczenie w dziedzinie finansów obejmuje na przykład to, czy dany członek ma doświadczenie w bankowości, czy ma doświadczenie na rynku finansowym i czy to doświadczenie zostało zdobyte niedawno. Za każdą odpowiedź twierdzącą przyznajemy jeden punkt i sumujemy łączną wartość dla każdego członka rady. Ogólne kompetencje rady nadzorczej są obliczane poprzez uśrednienie wartości uzyskanych przez wszystkich jej członków. W odniesieniu do każdego banku tworzymy następnie zarówno wskaźnik ogólny, jak i wskaźniki cząstkowe dla każdej z trzech grup zmiennych (edukacja, rynek finansowy, zarządzanie).
Nie wszystkie banki badane przez Hau i Thum (2009) są nadal aktywne lub działają w tej samej formie. Pierwotna próba składała się z 29 niemieckich banków o łącznych aktywach przekraczających 40 miliardów euro w 2007 roku. Od tego czasu pięć banków zaprzestało działalności (Hypo Real Estate, WestLB, Sachsen LB, Dexia, Sal. Oppenheim), a siedem innych połączyło się z bankami już uwzględnionymi w próbie. Dwa banki zmieniły nazwę i formę prawną: HSH Nordbank został sprywatyzowany jako Hamburg Commercial Bank, a Berlin-Hannoversche Hypothekenbank AG prowadzi obecnie działalność pod nazwą Berlin Hyp AG. Obecna próba składa się zatem z 17 banków, z których dziewięć to banki prywatne, a osiem to banki prawa publicznego. Pomimo tych zmian w ciągu ostatnich piętnastu lat, zaktualizowana próba na rok 2023 nadal obejmuje osiem z dziesięciu największych banków w Niemczech pod względem aktywów ogółem.
Rozwój umiejętności rad nadzorczych w niemieckich bankach
Podkreślamy następujące spostrzeżenia: po pierwsze, miary kompetencji nieznacznie wzrosły w przypadku większości banków. Ogólnie rzecz biorąc, przepaść między wykwalifikowanymi i mniej wykwalifikowanymi radami nadzorczymi pozostaje jednak ogromna. Po drugie, ranking banków w okresie 15 lat okazuje się bardzo trwały. Test korelacji pozycji rankingowej odrzuca (zerową) hipotezę, że rankingi banków z lat 2008 i 2023 pod względem ogólnych kompetencji rady nadzorczej są niezależne (z wartością p równą 0,07). Większa stałość jest szczególnie zauważalna w przypadku doświadczenia na rynku finansowym: banki o stosunkowo wysokim poziomie doświadczenia na rynku finansowym w roku 2023 (w porównaniu z innymi bankami) ogólnie rzecz biorąc osiągnęły równie dobre miary w roku 2008. Po trzecie, rady dyrektorów banków sektora publicznego ustępują radom nadzorczym banków prywatnych pod względem wiedzy na temat rynków finansowych i zarządzania. Chociaż sytuacja w bankach sektora publicznego nieznacznie się poprawiła, wyniki tych banków w roku 2023 r. są nadal znacznie niższe niż w roku 2008. Poprawa jakości rad nadzorczych banków sektora publicznego okazała się zatem rozczarowująca i pozwala sądzić, że nie wyciągnięto wniosków z lat 2007-2008, jeśli chodzi o ich skład.
Podsumowanie
Kryzys finansowy z przełomu lat 2007 i 2008, w wyniku którego niemieckie banki państwowe poniosły wysokie straty, był motywacją do przeprowadzenia naszego pierwotnego badania na temat związku między kompetencjami rady nadzorczej banku a wynikami finansowymi. W ciągu następnych piętnastu lat to pytanie badawcze zostało podjęte przez wiele innych badań akademickich i powtórzone dla różnych krajów z pewnymi modyfikacjami. Zdecydowana większość przeanalizowanych tutaj badań wykazała statystycznie istotną korelację.
W Niemczech koncepcja, wedle której kompetencje rady nadzorczej mają znaczenie, znalazła swoje odzwierciedlenie w prawie: od roku 2009 nominacje do rad nadzorczych muszą być zatwierdzane przez BaFin, a kandydaci muszą posiadać ”wiedzę, umiejętności i doświadczenie” niezbędne do pełnienia funkcji nadzorczych. Ten wymóg prawny miał jednak niewielkie przełożenie na praktykę. Piętnaście lat po poważnym kryzysie finansowym z lat 2007-2008 średnia jakość rad nadzorczych poprawiła się tylko nieznacznie. W szczególności jakość banków państwowych pozostaje poniżej średniej i jest żałośnie niska. Widzimy, że organy nadzoru bankowego (takie jak BAFIN) często niechętnie wykonują uprawnienia ustawowe i oportunistycznie wybierają łagodne stosowanie.
Jakie są konsekwencje polityczne tych ustaleń empirycznych? W bardziej kompetentnych radach nadzorczych – szczególnie w bankach, których głównym udziałowcem jest państwo – istnieje silny interes publiczny, ponieważ w tym przypadku odpowiedzialność ponosi podatnik. Jednak nawet w przypadku dużych banków prywatnych brak kompetencji rady nadzorczej lub zarządu często stanowi ryzyko systemowe dla całego systemu bankowego, jak dobitnie pokazuje przypadek Credit Suisse. Zalecamy, aby organy nadzoru bankowego systematycznie mierzyły, śledziły i podawały do publicznej wiadomości kompetencje rad nadzorczych banków oraz ich adekwatność do działalności banku. Ponadto, jeśli istniejące przepisy dotyczące kwalifikacji rady nadzorczej mają być wdrażane tak rygorystycznie, jak na to zasługują, wymagana jest większa odpowiedzialność nadzorcza.
Herald Hau – Senior Chair at Swiss Finance Institute, Professor of Economics and Finance at University of Geneva
Tim-Ole Radach – Student at Tu Dresden
Marcel Thum – Director at ifo Dresden, Professor of Economics at Tu Dresden
Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia.
