Choć korzystanie z rajów podatkowych to głównie domena firm międzynarodowych, jednak pierwszymi ich beneficjentami byli koloniści oraz zamożni arystokraci i elity wielu państw.
Getty Images
Za protoplastę rajów podatkowym należy uznać Szwajcarię, która już przed wiekami zyskiwała na konfliktach, stanowiąc przyjazną i bezpieczną przystań dla kapitału europejskiej arystokracji. Przyciąganiu zagranicznych aktywów sprzyjała szwajcarska kantonalna różnorodność językowa i religijna, potwierdzona przez Kongres Wiedeński neutralność Konfederacji Szwajcarskiej, a także funkcjonująca do I wojny światowej wyłączna prerogatywa kantonów w zakresie opodatkowania dochodów. Jednocześnie wartość zdeponowanych majątków była objęta ścisłą tajemnicą bankową. Już w 1713 r. Wielka Rada Genewy uchwaliła przepisy zabraniające ujawniania tych danych. Powyższa sytuacja doprowadziła do swego rodzaju dumpingu podatkowego – wskazują badacze z Cambridge – polegającego na licytacji kantonów w oferowaniu zamożnym przywilejów podatkowych. Dla przykładu, gdy w 1816 r. władze kantonu Genewy wprowadziły podatek od majątku, zwolniły od niego mieszkańców obcego obywatelstwa pod warunkiem, że nie będą prowadzić żadnej zarobkowej działalności w kantonie. W 1862 r. władze sąsiedniego kantonu Vaud poszły o krok dalej, wprowadzając do ustawodawstwa podatkowego wyraźny przepis niemal całkowicie zwalniający tę samą kategorię cudzoziemców, nie tylko z opodatkowania majątku, ale także z podatku dochodowego. Kantony podpisywały też konwencje międzynarodowe w zakresie unikania podwójnego opodatkowania, co pozwalało osiadłym w kantonie Vaud Rosjanom i Brytyjczykom unikać podatków od spadku.
Turystyka podatkowa
Takie ułatwienia powodowały konkurencję Szwajcarii z innymi centrami finansowymi świata, takimi jak Londyn czy Nowy Jork. Do dużego napływu zagranicznego kapitału przyczyniła się też wojna francusko-pruska lat 1870–1871, kiedy klasy posiadające obu krajów deponowały w szwajcarskich bankach fundusze i papiery wartościowe. Do I wojny światowej możemy mówić o rozwoju swoistej luksusowej turystyki kapitałowej do Szwajcarii. Przełożyło się to na sukces tej kategorii usług. W latach 1880–1913 udział turystyki w produkcie krajowym brutto Szwajcarii wzrósł z 1,5 do 4,1 proc. W tym samym okresie liczba łóżek hotelowych wzrosła z około 70 000 do 220 000, co w 1913 r. przekładało się na rekordowy, światowy wskaźnik jednego łóżka hotelowego na siedemnastu mieszkańców kraju. W dużym stopniu to zasługa brytyjskich emerytowanych arystokratów, którzy osiedlali się, by spędzić starość w regionie Jeziora Genewskiego, przywożąc ze sobą znaczne majątki. W 1877 r. jeden z najbardziej wpływowych szwajcarskich dzienników, „Gazette de Lausanne”, określił tych zagranicznych rentierów jako „gęś znoszącą złote jaja”. W wielu dzisiejszych rajach podatkowych również widoczne jest powiązanie napływu kapitału z rozwojem turystyki, które są kluczowymi czynnikami wzrostu ich PKB.
Badacze z Cambridge szacują, że na koniec XIX w. łączna kwota napływu kapitału pochodzącego od europejskich warstw zamożnych przekraczała wartość dzisiejszych trzech miliardów franków szwajcarskich. Stanowić to mogło nawet połowę Produktu Krajowego Brutto Szwajcarii i ponad 2 proc. wartości majątku francuskich gospodarstw domowych w tamtym czasie. Po I wojnie światowej, w 1934 r. status Szwajcarii jako bezpiecznej przystani dla zagranicznych kapitałów uległ kolejnemu wzmocnieniu przez przyjęcie ustawy federalnej, w której ujawnienie tajemnicy bankowej i innych instytucji finansowych uznane zostało za przestępstwo o charakterze kryminalnym. W ten sposób państwo stało się rajem, w którym można było chronić, również przed opodatkowaniem, swoje aktywa, często zdobyte w nie do końca legalny sposób.
Upadek kolonii i nowi konkurenci
Szwajcaria musiała jednak powoli stawiać czoła innym konkurującym z nią jurysdykcjom. Pod koniec XIX w. próbowały ją już naśladować, choć na nieporównywalnie mniejszą skalę, amerykańskie stany New Jersey i Delaware. Rozkwit rajów podatkowych nastąpił jednak dopiero po II wojnie światowej. Wiązało się to przynajmniej z dwoma procesami. Po pierwsze, w wielu krajach wskutek konieczności odbudowy gospodarek podniesiono podatki, a zatem wzrosła skłonność do ich unikania. Po drugie, lata 50. i 60. XX w. to także era dekolonizacji. Wtedy wiele azjatyckich i afrykańskich kolonii imperiów brytyjskiego, francuskiego i innych europejskich potęg kolonialnych wywalczyło niepodległość. Mnożenie się rajów podatkowych offshore w chwili upadku tych imperiów nie było przypadkiem. Kolonialni właściciele ziemi, gospodarstw rolnych, fabryk i innych aktywów, obawiając się nacjonalizacji i utraty swoich interesów zaczęli poszukiwać sposobów alokacji i ochrony majątku. Oferowały je specjalistyczne kancelarie prawne, a antypodatkowe schematy finansowe dotyczyły takich centrów offshore jak Hongkong, Singapur, Bahamy, Bermudy, Kajmany i Brytyjskie Wyspy Dziewicze, później rajów podatkowych na Oceanie Indyjskim i Pacyfiku, takich jak Seszele czy Vanuatu. Najwięcej kapitału płynęło do brytyjskich terytoriów powierniczych. Z badań organizacji Tax Justice Network z 2019 r. wynika, że odpowiadają one za niemal 30 proc. wartości unikanych na całym świecie podatków. A w największym stopniu ma w tym swój udział zamorskie terytorium Wlk. Brytanii – Kajmany. Francja miała znacznie mniej kolonii, jednak francuscy beneficjenci systemu kolonialnego znacznie chętniej lokowali swoje kapitały czy majątki w Szwajcarii począwszy od końca XIX w. Część francuskich pieniędzy płynęła też do Monako.
W okresie postkolonialnym pojawiło się nowe źródło kapitału lokowanego w rajach podatkowych. Jego dostawcami stały się nowe, często autokratyczne i skorumpowane elity polityczne byłych kolonii i rządzące w Rosji i w postsowieckich republikach oligarchie. A Rosja, według szacunków The Atlantic Council przedstawionych w raporcie „Defending the United States against Russian dark money” z 2020 r., jest krajem o najwyższej wartości krajowego majątku względem PKB przechowywanego za granicą. Relatywna wartość prywatnych środków na świecie transferowana do rajów podatkowych w porównaniu z aktywami lokowanymi przez międzynarodowe firmy z upływem czasu staje się jednak coraz mniejsza.
Transfer podatków legalny, ale niemoralny
Chociaż inwestowanie w zagranicznych rajach podatkowych przez osoby prywatne i korporacje jest legalne, robienie tego w celu uniknięcia płacenia podatków jest co najmniej kwestią kontrowersyjną. Staje się przestępstwem, gdy głównym celem jest ukrywanie aktywów zdobytych nielegalnie, na przykład w wyniku „prania brudnych pieniędzy”, korupcji i zorganizowanej przestępczości. Jest też uznawane za nieetyczne, bo pozbawia państwa danin niezbędnych do finansowania usług publicznych, a dużym firmom daje niezasłużoną przewagę konkurencyjną na rynku nad mniejszymi podmiotami.
Obchodzenie podatków (tax evasion) to z reguły bezprawna praktyka polegająca na niepłaceniu podatków, natomiast unikanie podatków (tax avoidance) to często legalne stosowanie strategii mających na celu zmniejszenie zobowiązania podatkowego. Zyski firm są przenoszone z krajów o wysokich podatkach do takich o niskich podatkach przy użyciu tzw. cen transferowych. Powszechną praktyką w przypadku korporacji wielonarodowych stało się też zawyżanie cen towarów i usług wśród powiązanych przedsiębiorstw w kilku krajach albo przenoszenie praw do wartości niematerialnych, takich jak znaki towarowe i prawnych (licencje) do jurysdykcji o wyjątkowo niskich podatkach. Kancelarie prawne reprezentujące osoby fizyczne, ale częściej prawne, wyspecjalizowały się w tworzeniu spółek fasadowych (shell companies) lub trustów, czyli firm istniejących często wyłącznie na papierze, w przyjaznych podatkowo jurysdykcjach. Zajmują się one z reguły przechowywaniem aktywów bez prowadzenia realnej działalności gospodarczej, a aktywność ta jest często trudna do wykrycia dla organów skarbowych, także z uwagi na restrykcyjną ochronę tajemnicy finansowej.
Wartość aktywów transferowana do rajów podatkowych, choćby dlatego, że część z nich nie współpracuje z instytucjami międzynarodowymi, jest trudna do określenia. Próbę taką podjął w 2015 r. Gabriel Zucman w pracy „The Hidden Wealth of Nations”. Oszacował ich wartość na 7,6 bln dol., co równe było 8 proc. aktywów posiadanych przez gospodarstwa domowe na świecie. W świetle późniejszych danych kwotę tę można uznać za zaniżoną. Badacze wykorzystujący dane zbierane od 2015 r. na podstawie amerykańskiej ustawy o rachunkach zagranicznych FACTA oszacowali, że w 2018 r. około 1,5 mln amerykańskich podatników posiadało około 4 bln dol. na rachunkach zagranicznych, co stanowiło około 5 proc. z około 80 bln dol. całkowitego zgłoszonego majątku finansowego w USA. Dane te mogą być jednak w części zniekształcone, bo łączą rachunki zagraniczne prowadzone bezpośrednio przez inwestorów amerykańskich z udziałami osób fizycznych w funduszach krajowych, które z kolei posiadają udziały w funduszach offshore. Z kolei w 2022 r. Centrum Badań Polityki Gospodarczej przedstawiło wyniki badań obejmujących okres lat 1979–2019, z których wynikało, że odsetek międzynarodowych zysków (osiągniętych poza krajem siedziby firm) przenoszonych do rajów podatkowych wzrósł z mniej niż 2 proc. w latach 70. XX w. do 37 proc. w 2019 r., co generowało transfer wpływów podatkowych (BEPS) w wysokości około 250 mld euro.
Brytyjska organizacja Tax Justice Network prowadzi ranking rajów podatkowych, opierając się na kryterium restryktywności tajemnicy bankowej, poziomu podatków korporacji i kwot (firmowych i prywatnych) przejętych od innych jurysdykcji podatkowych. Ostatni ranking pochodzi z 2021 r. Pierwsze miejsce zajęły brytyjskie Wyspy Dziewicze, których udział w wartości globalnych kwot w rajach podatkowych oszacowano na 6,4 proc. (11 mld dol.). Drugie miejsce w tym niechlubnym rankingu zajęły Kajmany – 11,2 proc. i 53 mld dolarów; trzecie – Bermudy (4,6 proc. i 22 mld dol.). Na kolejnych miejscach znalazły się: Niderlandy (12,3 proc. i 59 mld dol.) i Szwajcaria (3,7 proc. i 18 mld dol.). W pierwszej dziesiątce znalazły się jeszcze: Luksemburg, Hongkong, Wyspa Jersey, Singapur i Zjednoczone Emiraty Arabskie. Drugą dziesiątkę rankingu otwiera Irlandia (4,1 proc. i 20 mld dol.) Dziwić może w tym zestawieniu niechlubna, wysoka pozycja Niderlandów. Organizacja Oxfam w raporcie dla Komisji Europejskiej zidentyfikowała jednak w prawodawstwie tego kraju kilkanaście szkodliwych, ale przyjaznych dla międzynarodowych firm rodzajów praktyk podatkowych. Korzystają z nich niestety także polskie przedsiębiorstwa.
Kontrola przepływów
W ciągu ostatnich dziesięciu lat osiągnięciem w zakresie identyfikacji przepływów kapitałowych do rajów podatkowych było ustanowienie w 2017 r. standardu automatycznej wymiany informacji o rachunkach bankowych (AEOI). Stosuje ją ponad 100 państw świata. Wielostronne porozumienie zmierza do przejrzystości transgranicznego przepływu aktywów, a tym samym do ograniczenia zjawiska uchylania się od płacenia podatków. Uczestniczą w nim wszystkie centra finansowe świata łącznie ze Szwajcarią. Zawarto jednocześnie szereg dwustronnych umów dotyczących wymiany danych finansowych, a Szwajcaria podpisała takie m.in. z Singapurem i Hongkongiem oraz wyspiarskimi krajami Karaibów.
Według danych OECD, do lipca 2019 r. w ramach porozumienia 90 krajów udostępniło informacje na temat 47 mln rachunków o wartości 4,9 bln euro. Wskutek tego szacowana wartość depozytów bankowych w rajach podatkowych zmniejszyła się o 20 do 25 proc. Przełożyło się to na 95 mld euro dodatkowych dochodów podatkowych dla członków państw należących do organizacji i państw grupy G20, która obejmuje główne gospodarki wschodzące. Spora grupa krajów nie przystąpiła jednak do wielostronnego porozumienia, zawierając czasem umowy z innymi rajami podatkowymi. Organy UE cyklicznie publikują zestawienie krajów nie współpracujących w procesie wymiany danych o przepływach finansowych. Na ogłoszonej w lutym 2024 r. liście znalazło się 12 krajów. Należą do nich m.in.: Antigua i Barbuda, Fidżi, Guam, Palau, Panama, Rosja oraz Trinidad i Tobago.
Monitorowaniem i zwalczaniem zjawiska unikania podatków zajmuje się powołana w 2021 r. przez Komisję Europejską instytucja pod nazwą EU Tax Observatory. Niedawno ukazał się kolejny raport organizacji „Global Tax Evasion Report 2024”. Z zaprezentowanej analizy wynika, że uchylanie się od płacenia podatków przez osoby zamożne za granicą w sposób istotny się zmniejsza. Dzięki automatycznej wymianie informacji bankowych skala ryzyka tego zjawiska jest nawet trzy razy mniejsza niż 10 lat temu. Unikanie podatków na granicy legalności coraz częściej ma jednak miejsce na szczeblu krajowym. Globalni miliarderzy mają efektywne stawki podatkowe odpowiadające 0–0,5 proc. ich majątku ze względu na częste korzystanie z firm fasadowych w celu uniknięcia opodatkowania dochodów. Do chwili obecnej nie podjęto niestety żadnej poważnej próby zaradzenia tej sytuacji, która powoduje zmniejszanie się społecznej akceptacji obowiązujących systemów podatkowych. Gdyby wprowadzono globalny podatek minimalny od majątku miliarderów w wysokości 2 proc. umożliwiłoby to zebranie blisko 250 mld dol. rocznie, co objęłoby zaledwie 3 tys. osób.
Mimo zapowiedzi i oczekiwań nie wprowadzono także na razie globalnego, minimalnego podatku od korporacji. W 2021 r. prawie 140 krajów podpisało globalne dwufilarowe porozumienie podatkowe OECD. Jego celem jest powstrzymanie światowego wyścigu podatkowego. Filar 1 ma za zadanie realokację zysków rezydualnych dużych międzynarodowych korporacji z ich krajów macierzystych do jurysdykcji, w których generują one przychody, natomiast filar 2 ustanawia globalny minimalny podatek od osób prawnych w wysokości 15 proc. Oznacza to, że gdy tzw. efektywna stawka podatkowa w danej jurysdykcji będzie niższa od tego progu, pojawi się obowiązek zapłaty podatku wyrównawczego.
Ponad 40 państw sygnatariuszy wdrożyła zapisy porozumienia i zaczęła wprowadzać je w życie. To powinno zachęcać inne kraje do uczynienia tego samego. Istnieje jednak ryzyko, że nieuniknione różnice w ustawach krajowych zagrożą celowi filaru drugiego, jakim jest utworzenie spójnego krajobrazu podatkowego – wskazuje ośrodek analityczny EIU. Bez udziału natomiast USA porozumienie nie będzie praktycznie obowiązywać. Jego ratyfikacji przeciwstawia się Partia Republikańska, a potencjalne zwycięstwo wyborcze Donalda Trumpa ostatecznie ją uniemożliwi. W tej sytuacji również administracja Joego Bidena nie lobbuje za przyjęciem globalnej inicjatywy, która zawiera istotne luki, obniżające znacznie spodziewane wpływy podatkowe. Być może na poziomie OECD dojdzie do renegocjacji porozumienia, aby kompromis zyskał bardziej powszechny konsensus. To jednak oznacza znaczne osłabienie szans na istotne odzyskanie wpływów podatkowych przez wiele jurysdykcji.
Jedynym obszarem gospodarczym, na którym od początku 2024 r. obowiązuje globalny podatek minimalny od korporacji jest Unia Europejska. Przepisy będą miały zastosowanie do międzynarodowych grup przedsiębiorstw i dużych grup krajowych w UE, których łączne przychody finansowe przekraczają 750 mln euro rocznie. Dotyczy to każdej dużej grupy firm, zarówno krajowej, jak i międzynarodowej, której spółka dominująca lub spółka zależna znajduje się w państwie członkowskim UE. Trwa obecnie proces wdrażania unijnej dyrektywy do porządku prawnego państw członkowskich. W Polsce obowiązywać będzie od 2025 r. Jak wynika z szacunków EU Tax Observatory w całej UE już w pierwszym roku obowiązywania może wygenerować, mimo istniejących luk, 61 mld euro dodatkowych wpływów podatkowych.
Spowolnienie gospodarcze, napięcia geopolityczne, obawy dotyczące bezpieczeństwa łańcucha dostaw i szerzej bezpieczeństwa narodowego prowadzące do wzrostu protekcjonizmu i fragmentacji handlu, bardziej restrykcyjne otoczenie regulacyjne biznesu, trudniejsze globalne warunki finansowe i rosnące koszty negatywnych skutków zmian klimatu to wybrane czynniki podważające stabilność i przewidywalność globalnych przepływów inwestycyjnych. Nie pozostają bez wpływu na przepływy zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB), zarówno w rozwiniętych, jak i w rozwijających się krajach.
Przepisy ustanawiające 15-proc. podatek minimalny weszły w życie w Unii Europejskiej 1 stycznia 2024 r. Obejmują one przedsiębiorstwa prowadzące działalność w krajach Wspólnoty i spełniające m.in. takie kryteria, jak uzyskiwanie minimum 750 mln euro przychodów rocznie. Choć można spodziewać się korzyści w zwalczaniu unikania podatków, to nie wszystko w nowych rozwiązaniach jest idealne.
Od czasów globalnego kryzysu finansowego i upadku Washington Mutual w 2008 r. amerykański sektor bankowy nie doświadczał takich turbulencji. Zaburzenia na rynku bankowym nie ograniczyły się tylko do USA. Upadek Silicon Valley Bank (SVB) spowodował zawirowania w skali globalnej, przenosząc kryzys zaufania na rynek europejski.
Japonia, Stany Zjednoczone i Niemcy już teraz intensywnie rozwijają technologie miękkich robotów, widząc w nich możliwości przyspieszenia wzrostu gospodarczego. Polska, z uwagi na potencjał w sektorze nowych technologii, ma szansę, aby się stać istotnym graczem w tej dziedzinie – uważa dr inż. Jan Klimaszewski z Instytutu Automatyki i Robotyki na Wydziale Mechatroniki Politechniki Warszawskiej, naukowiec specjalizujący się m.in. w robotyce współpracującej, sensoryce oraz elektronicznej skórze.
Boże Narodzenie to nie tylko czas radości i rodzinnych spotkań, ale również okres największej aktywności konsumenckiej w roku. Sezonowe trendy zakupowe wpływają na wyniki detalistów, strategie marketingowe i globalną gospodarkę. Jak zatem współczesny marketing i zmieniające się preferencje konsumentów kształtują to wyjątkowe święto? Na to i inne pytania odpowiedziała „Obserwatorowi Finansowemu” dr Agnieszka Wilczak z Katedry Marketingu na Wydziale Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego.
Ekonomia była zawsze nauką żywą, starającą się nadążyć za zmianami. Gdy Keynesowi zarzucono, że zmienia poglądy, dał prostą odpowiedź, zmienia, bo zmieniają się fakty. Z drugiej strony naukowe podejście popychało ekonomistów do stosowania formalizacji matematycznej. Posługiwanie się matematycznymi modelami stało się wręcz koniecznością, gdy zaczęto je łączyć z danymi statystycznymi. Ekonometria – wynalazek ekonomistów i statystyków – na trwale zapisała się w rozwoju badań ekonomicznych.
We współczesnej gospodarce technologia przyjęła nową rolę. Kiedyś była siłą napędową konkurencji i innowacji, obecnie może być wykorzystywana przez dominujące podmioty cyfrowe do ich tłumienia.
Czołowe globalne korporacje takie, jak Apple, Microsoft czy Amazon odgrywają niezwykle istotną rolę we współczesnym świecie. Niejednokrotnie stają się one bogatsze i potężniejsze niż państwa narodowe. Odgrywają także większą rolę w codziennym życiu i w naszych umysłach.
Dolar to obecnie globalna waluta rezerwowa. Czy jednak utrzyma swój status do 2050 r? A może upadnie w obliczu rosnącej siły konkurencji ze strony walut BRICS, złota lub bitcoina?
Listopadowy „Raport o inflacji” NBP, podobnie jak dwa poprzednie w 2024 r., przynosi niższą projekcję wzrostu PKB w I kwartale 2025 r. Ma on wynieść 3,3 proc. (w lipcu spodziewano się wzrostu o 4,3 proc, a w marcu nawet o 5 proc.). Przyczyny to kondycja gospodarki niemieckiej, niższa konsumpcja w Polsce i niższe inwestycje.
Przedstawiciele Unii Europejskiej i państw Mercosur, tj. Argentyny, Brazylii, Paragwaju i Urugwaju, 28 czerwca 2019 r. osiągnęli porozumienie polityczne w sprawie ambitnej i kompleksowej umowy handlowej. Wbrew licznym spekulacjom umowa nie została podpisana podczas szczytu państw G20 w Rio de Janeiro. Wiele wskazuje na to, że bilans tej umowy będzie niekorzystny dla polskiego sektora rolno-spożywczego.
Pandemia COVID-19 ujawniła kruchość łańcuchów dostaw, a problem ten ma głębokie korzenie – przekonuje Peter S. Goodman w książce „How the World Ran Out of Everything”.
Polacy pod względem stopy oszczędności znajdują się na szarym końcu w Europie. Za mało zarabiamy, za dużo wydajemy, a może nie mamy nawyku inwestowania pieniędzy?
W tym roku ogłoszenie przyznania kolejnej, już 56., Nagrody pamięci Alfreda Nobla z nauk ekonomicznych (The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel), potocznie nazywanej Nagrodą Nobla z dziedziny ekonomii, miało miejsce 14 października 2024. Otrzymali ją (w podziale na trzy równe części): Daron Acemoglu (Massachusetts Institute of Technology), Simon Johnson (Massachusetts Institute of Technology), James A. Robinson (University of Chicago).
Współczesne problemy prawne Unii Europejskiej, sztuczna inteligencja w bankowości oraz polityka pieniężna były tematami grudniowego zjazdu na podyplomowych studiach MBA organizowanych w ramach drugiej edycji projektu „Akademia NBP”.
Kiedy świat wynurzył się z chaosu II wojny światowej, władzę objęli ludzie o przekonaniach makroekonomicznych, ukształtowanych w formacyjnym dla nich doświadczeniu lat 30. XX w.
Przełomowym pomysłem ekonomicznym zrywającym z dotychczasowym paradygmatem opieki społecznej okazuje się bezwarunkowy dochód podstawowy. Część osób uznaje go za klucz do pokonania bolączek stechnicyzowanej gospodarki. Zdaniem innych – to idea tyleż kosztowna co utopijna.
Wprowadzenie euro jest niebezpieczne z ekonomicznego i politycznego punktu widzenia. Polska gospodarka jest jeszcze niedojrzała, różnice technologiczne, rozwój systemu finansowego, poziom konkurencyjności wymagają przyspieszonej modernizacji. Nasza gospodarka wychodzi dopiero z rozwoju zależnego, potrzebny jest czas.
Cena złota osiągnęła w kwietniu najwyższy poziom w historii. W głównym stopniu przełożyły się na to zakupy dokonywane przez banki centralne, czynniki behawioralne oraz przejściowy wzrost ryzyka geopolitycznego, wynikający z walk na Bliskim Wschodzie.
W ostatnich latach, a szczególnie po rozpoczęciu wojny z Ukrainą, z Rosji płynie nieprzerwany przekaz o sukcesach. Ich skala narasta – gospodarka uodporniła się na sankcje i nawet się rozwija oraz restrukturyzuje, bieda spada, a zamożność rośnie, produkcja krajowa wypiera zaś import. Czy sukcesy mają jednak realny wymiar, czy głównie propagandowomedialny?
