Projekt Pniewskiego

Banknot dwa złote, źródło: zbiory NBP

Dwuzłotowy banknot, wartości dwóch biletów tramwajowych, przedstawiał gmach NBP projektu Bohdana Pniewskiego. Gmach, który istniał tylko na banknocie. Historię na 2 zł, historię narodu, tworzyli propagandyści i funkcjonariusze partii, a nie naród.

Dzieje siedziby Narodowego Banku Polskiego splecione są z dziejami powojennego banknotu – 2 zł, którego strona odwrotna przedstawia wstępny projekt planowanego gmachu NBP, stworzony przez zespół architektów Bohdana Pniewskiego. Siedziba banku centralnego przedstawiona na papierowych 2 zł nigdy nie powstała i ostatecznie przeszła do historii w latach 60. XX w., gdy NBP zaprzestał emisji dwuzłotowego banknotu.

Historia dwuzłotowego banknotu rozpoczęła się latem 1944 r., za „drugiego Sowieta”, czyli po zajęciu wschodniej Polski przez wojska Armii Czerwonej. Na tych terenach znalazły się trzy rodzaje środków płatniczych: okupacyjne złote (tzw. młynarki) drukowane w Krakowie, marki niemieckie i sowieckie ruble. W tej sytuacji potrzeba emisji nowych, „ujednoliconych” pieniędzy jako środków wymiany gospodarczej i jako doskonałego środka propagandy komunistycznej władzy pod szyldem PKWN, wyłoniła się niejako sama.

Seria lubelska

Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 24 sierpnia 1944 r. wprowadzał na terenach „wyzwolonych” banknoty o nominałach 50 groszy oraz 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 i 500 zł. Pieniądze te, zwane „serią lubelską”, pojawiły się na rynku białostockim, lubelskim i rzeszowskim już 27 sierpnia 1944 r. Instytucją emisyjną była – powołana dekretem PKWN – Centralna Kasa Skarbowa, przekształcona później w Ministerstwo Skarbu, a ostatecznie w 1948 r. w Ministerstwo Finansów.

Nowe banknoty przywiózł samolotem z Moskwy w workach konopnych kierownik resortu gospodarki i finansów PKWN Jan Stefan Haneman – przed wojną niskiej rangi urzędnik bankowy, członek Polskiej Partii Socjalistycznej. Banknoty, wydrukowane w moskiewskiej wytwórni „Goznak”, zaprojektowali sowieccy graficy zespołu Iwana Dubasowa, znanego projektanta rosyjskich banknotów, medali, orderów i znaczków pocztowych (współprojektanta godła Związku Sowieckiego).

Zobacz również:
Suwerenna waluta, suwerenny naród

Banknoty wprowadzane na rynek przez resort skarbu, a nie przez bank emisyjny, nazywały się biletami skarbowymi (wznowienie w 1944 r. działalności Banku Polskiego SA, którego kierownictwo przebywało w Londynie wraz z władzami II Rzeczypospolitej było niemożliwe). Niemniej, na pierwszych biletach skarbowych widniała nazwa przyszłego banku emisyjnego: Narodowy Bank Polski.

Zanim nowe pieniądze pojawiły się we wschodniej Polsce, 26 lipca 1944 r., Edward Osóbka-Morawski podpisał w Moskwie porozumienie z rządem sowieckim o oddaniu terytorium Polski pod jurysdykcję Armii Czerwonej. Następnie, 27 sierpnia, podpisał „Porozumienie między PKWN a rządem sowieckim o polsko-sowieckiej granicy”, na podstawie którego Polska traciła na rzecz ZSRR niemal połowę swego przedwojennego terytorium. W zamian mieliśmy otrzymać część Prus Wschodnich, Pomorze Zachodnie i Dolny Śląsk.

Powołanie Narodowego Banku Polskiego

Dwa dni przed wejściem wojsk radzieckich na teren lewobrzeżnej Warszawy, 15 stycznia 1945 r., PKWN powołał do życia Narodowy Bank Polski. Organizacja banku rozpoczęła się od centrali. Wobec braku odpowiedniego lokalu i mieszkań w Warszawie, władze znalazły siedziby w innych miastach. Prezes NBP Edward Drożniak urzędował w Krakowie, natomiast dyrektor naczelny Jan S. Haneman w Łodzi. Dopiero w końcu 1945 r., przy oddziale głównym w Warszawie przy ul. Nowogrodzkiej, w nietkniętym w czasie wojny gmachu Państwowego Banku Rolnego została utworzona ekspozytura Wydziału Administracyjnego, której zadaniem było przygotowanie przeniesienia władz Banku do stolicy.

NBP został wyposażony w wyłączny przywilej emisji banknotów. Ich druk, z powodu zniszczenia Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych w Warszawie, także przeniesiono do Krakowa i Łodzi, dokąd z firmą przesiedlili się przedwojenni pracownicy Wytwórni. Już 21 marca 1945 r. pierwsza dostawa banknotów z Drukarni Narodowej w Krakowie, zamienionej w siedzibę PWPW, dotarła do oddziałów Narodowego Banku Polskiego.

Do maja 1946 r. funkcjonowały w obiegu banknoty o nominałach: 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 500 i 1000 zło. Banknoty o najwyższych nominałach (100, 500, 1000 zł) zawierały motywy o tematyce robotniczo-chłopskiej.

Denominacja

Nowe władze przygotowywały jednocześnie wielką operację wymiany pieniędzy, która w praktyce oznaczała denominację. Wymiana została ogłoszona 28 października 1950 r. w Dz.U. nr 50, poz. 459. Wszystkie banknoty wprowadzane w 1950 r. do obiegu zaprojektował Wacław Borowski. Nominały 2 i 5 zł drukowano w PWPW z siedzibą w Łodzi, zaś pozostałe banknoty 10, 20, 50, 100 i 500 zł (z datacją 1 lipca 1948 r.) wydrukowano za granicą – w Szwecji, Czechosłowacji i na Węgrzech. W późniejszym czasie, po 1950 r., produkcję wszystkich nominałów przeniesiono do PWPW w Warszawie.

Nowy złoty, równy jednemu rublowi, jednej czwartej dolara i teoretycznie wartości 0,222168 grama czystego złota, wszedł do obiegu 30 października 1950 r. Płace wymieniano w proporcjach 100 zł starych na 3 zł nowe, a gotówkę w stosunku 100 zł starych na 1 zł nowy. Niespełna dziesięć dni później, 8 listopada 1950 r., traciły ważność pieniądze będące w obiegu przed 30 październikiem.

Zobacz również:
Zanim pojawił się złoty, czyli droga do powstania waluty niepodległej Polski

Tymczasem prasa i radio z dumą informowały, że skoro 100 starych zł równa się teraz 3 nowe zł, to „siła nabywcza nowego złotego jest przeszło 33 razy wyższa od siły nabywczej dotychczasowego złotego”. W rzeczywistości wprowadzenie nowego złotego pozbawiło Polaków dwóch trzecich oszczędności. „Sztandar Ludu” donosił, że gospodarka sowiecka dlatego tak dobrze się rozwija, że w latach 1947–1950 przeprowadzono w Związku Radzieckim trzy reformy walutowe, połączone z obniżką cen towarów powszechnego użytku.

Wymiana z 1950 r. była związana z wprowadzeniem do obiegu trudniejszych do sfałszowania banknotów i praktycznie niepodrabialnych monet aluminiowych – 1 i 2 grosze – oraz miedziano-niklowych 5, 10, 20, 50 groszy i 1 zł. Bilon ułatwił drobne płatności i znalazł zastosowanie w automatach telefonicznych.

Najmniejszą wartość miał banknot z 1 lipca 1948 r. Mało kto dziś wie, że po wojnie 2 zł nie było jak obecnie monetą, a banknotem o wymiarach 120×58 mm. Drukowano go w Łodzi techniką typografii, czyli techniką druku wypukłego. Banknoty z tej serii znajdowały się w obiegu przez blisko trzydzieści lat, jedynie nominały 2, 5 i 10 zł wycofywano od 30 czerwca 1960 r. Wtedy też 2 zł stało się monetą.

Gdy przygotowywano banknoty do wymiany (1948 r.), w pracowni architektonicznej Bohdana Pniewskiego był opracowywany projekt gmachu Narodowego Banku Polskiego. Nakreślona koncepcja siedziby banku centralnego znalazła się na stronie odwrotnej dwuzłotowego banknotu. Daje się zauważyć, że był to jedyny banknot przedstawiający twórczość, która w tym czasie nie pasowała już do nadchodzącego ze Wschodu nurtu socrealistycznego.

Grafika banknotów, które weszły do obiegu w 1950 r., była wyraźnie zdominowana przez elementy socrealistyczne. Na banknotach widniały: orka traktorem, chłop i zbiór siana, przekupka i Sukiennice w Krakowie, rybak i port, robotnik i fabryka, górnik i praca w kopalni.

Historia gmachu NBP

Projekt gmachu NBP był na wskroś nowoczesny, czyli zupełnie niepasujący do czasów socrealizmu. Centrala banku centralnego pierwotnie miała zostać wybudowana na obszernej działce w centrum Warszawy – między placem Napoleona (dzisiejszym placem Powstańców Warszawy), a ulicami Świętokrzyską i Warecką. Ogłoszony w styczniu 1948 r. konkurs architektoniczny wygrał projekt zespołu Bohdana Pniewskiego, wybitnego architekta, przedstawiciela modernizmu, profesora Politechniki Warszawskiej.

Koncepcja gmachu Narodowego Banku Polskiego autorstwa Pniewskiego zestawiała dwie bryły: niskiej wysokości blok, obiegający całą działkę w jej liniach zabudowy, a także wstawiony wewnątrz działki wysoki biurowiec na planie litery H. Od strony placu Napoleona miała się znajdować obszerna sala operacyjna, natomiast od strony ul. Świętokrzyskiej – część reprezentacyjna NBP. Stylistyka planowanego budynku była charakterystyczna dla wielu warszawskich powojennych projektów, gdzie widać było wpływy architektury dwudziestolecia międzywojennego.

Zobacz również:
Czy złoty był kiedyś ze złota? Geneza polskiej waluty

Tymczasem 3 lipca 1949 r. na Konferencji Warszawskiej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Bolesław Bierut ogłosił, że w sztukach artystycznych, także w architekturze, powinna zapanować ideologia socrealizmu na wzór socrealizmu panującego w Związku Sowieckim. Odtąd socrealizm w malarstwie, rzeźbie, literaturze, kinematografii i budownictwie panował aż do 1956 r.

Biura projektowe zostały przesycone ideologią, stały się miejscami dusznymi i zupełnie niesprzyjającymi twórczości, a wszelka krytyka została uciszona. „Narody ZSRR” miały wykuwać nową, socjalistyczną architekturę, jak ogłoszono na Konferencji Architektów Partyjnych w 1949 r. W stolicy projektowano więc pałace dla ludu, komponowano muzykę dla ludu, pisano wiersze dla ludu, ale – o dziwo – szalejący socrealizm oraz potępienie twórczości architektonicznej Pniewskiego i wstrzymanie realizacji jego projektu NBP, nie spowodowało usunięcia z obiegu banknotu 2 zł, przedstawiającego pierwotny projekt gmachu NBP.

Gdy po śmierci Stalina w 1953 r. topniały lody komuny, Pniewski przedstawiał kolejne plany gmachu NBP, aż w końcu, po pięciu latach od wygranego konkursu, ruszyły prace budowlane opierające się na niezaakceptowanej przez samego autora wersji projektu. Trzy lata później, w 1956 r., socrealizm zwolna zaczął wycofywać się z pracowni architektonicznych. Pniewski przygotowywał wówczas kolejne, poprawione wersje planów gmachu.

W 1960 r., gdy wycofywano z obiegu dwuzłotowy banknot z projektem gmachu NBP, Pniewski ostatni raz zaprezentował nową wizję rozwiązania bryły sali operacyjnej. Niestety, nie doczekał końca budowy, zmarł w 1965 r. Gmach Centrali NBP oddawano do użytku stopniowo, prace wykończeniowe trwały aż do początku lat 70. XX w.

W latach 1974–1975 dobudowane zostało niższe skrzydło od strony pl. Powstańców Warszawy, które zaprojektowała Maria Barbara Dąbska-Czerwińska, a charakterystyczną czarną fasadę zespół w składzie: Jerzy Łoziński, architekt, Eugeniusz Karwatka i Mirosław Duchowski.

Dzisiaj zarówno projekt Bohdana Pniewskiego, jak i dwuzłotowy banknot z jego projektem NBP jest już tylko historią. Tę historię można obejrzeć w Centrum Pieniądza NBP, w sali ekspozycyjnej Banku Centralnego.

Przebudowa budynku siedziby NBP, który jest ikoną powojennej architektury post-modernistycznej Warszawy, rozpoczęła się 26 marca 2024 r. Niższe skrzydło znajdujące się od strony pl. Powstańców Warszawy zachowa istniejącą bryłę i charakter architektury. W ciągu 3,5 roku zostaną wymienione i zmodernizowane m.in. elementy konstrukcyjne, a budynek zostanie dopasowany do obecnie obowiązujących przepisów techniczno-budowlanych i pożarowych.

Autorka wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.

Banknot dwa złote, źródło: zbiory NBP

Zamknij pokaz zdjęć