(CC0 PublicDomain)
Globalny kryzys finansowy uświadomił potrzebę bardziej skutecznej ochrony konsumenta na rynku usług finansowych oraz kreowania jego ich świadomości finansowej – celem jest zapewnienie długoterminowej stabilności globalnego systemu finansowego. Organy nadzorcze i kontrolne wzmocniły więc ramy regulacyjne w zakresie ochrony konsumentów usług finansowych, zrewidowały funkcjonujące rozwiązania instytucjonalne i położyły większy nacisk na edukację ekonomiczną i finansową.
Zaufanie konsumentów do dobrze funkcjonującego rynku usług finansowych wspiera stabilność finansową, wzrost gospodarczy, efektywność i innowacyjność w długim okresie. Ochrona konsumentów staje się coraz częściej jednym z głównych celów poza stabilnością finansową instytucji nadzorczych.
Właściwe standardy ochrony konsumenta minimalizują także ryzyka, jakie ponoszą same instytucje finansowe. Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego wskazuje, że instytucja finansowa narażona jest m.in. na:
Obecnie na całym świecie trwają procesy zmierzające w kierunku opracowywania nowych zasad i praktyk, które mają na celu wspieranie poprawy ochrony konsumentów usług finansowych. Zmiany zostały zapoczątkowane na szczycie G20 w Seulu w 2010 roku, którego uczestnicy wezwali do wzmocnienia ochrony interesów konsumentów na rynkach finansowych.
W ślad za tym, na mocy ustawy Dodda-Franka z 2010 roku, w Stanach Zjednoczonych powstała instytucja ochrony praw konsumentów usług finansowych – Consumer Financial Protection Bureau, CFPB. Trzy lata później podobne rozwiązanie przyjęto w Wielkiej Brytanii, tworząc odrębną instytucję nadzorczą dla ochrony interesów konsumentów usług finansowych – Financial Conduct Authority, FCA.
W Unii Europejskiej podstawą prawną ochrony konsumentów, w tym finansowych, są artykuły 114 i 169 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, z których wynikają także zobowiązania Wspólnoty do wspierania prawa konsumentów do informacji, edukacji i organizowania się w celu zachowania swoich interesów.
Ochrona konsumentów oraz ich informowanie należą również do głównych aspektów przepisów wspólnotowych w dziedzinie usług finansowych. Zagadnienie zwiększania zaufania konsumentów oraz wzmocnienia ich pozycji zostało omówione w Zielonej księdze w sprawie detalicznych usług finansowych na jednolitym rynku.
Wiele państw członkowskich UE dokonało transpozycji dyrektyw unijnych powiązanych z ochroną konsumentów usług finansowych do krajowych porządków prawnych (dotyczy to m.in. dyrektywy MIFID w sprawie rynków instrumentów finansowych, dyrektywy dotyczącej kredytu konsumenckiego, dyrektywy w sprawie usług płatniczych). Kwestie ochrony konsumentów znalazły odzwierciedlenie w nowych instytucjach wspólnotowych, powstałych w 2011 roku Europejskich Organach Nadzoru (European Supervisory Authorities, ESAS), które składają się z: Europejskiej Rady ds. Ryzyka Systemowego (European Systemic Risk Board, ESRB), Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego (European Banking Authority, EBA), Europejskiego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń i Pracowniczych Programów Emerytalnych (European Insurance and Occupational Pensions Authority, EIOPA) oraz Europejskiego Urzędu Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych (European Securities and Markets Authority, ESMA).
Instytucją, która aktywnie włącza się w tworzenie nowych zasad, jest także Bank Światowy. Już w listopadzie 2010 roku uruchomił on globalny program na rzecz ochrony konsumentów i zwiększania wiedzy finansowej, dwa lata później opracował dobre praktyki w zakresie ochrony konsumentów finansowych i od tego czasu prowadzi również globalne badanie dotyczące ochrony konsumentów i umiejętności korzystania z informacji finansowych (Global Survey on Consumer Protection and Financial Literacy).
Wyniki najnowszej globalnej ankiety Banku Światowego przeprowadzonej w 2014 roku wskazują, że wdrażanie nowych rozwiązań w poszczególnych krajach jest nierównomierne. Nie wszystkie kraje wprowadziły regulacje w zakresie ochrony konsumentów, a z kolei w krajach, w których wprowadzono nowe przepisy, nie są one w wystarczający i konsekwentny sposób stosowane i egzekwowane.
Podejmowane są także działania mające na celu zwiększenie wiedzy ekonomicznej i finansowej uczestników rynku. Rola edukacji wzrasta. Z badań wynika, że nawet w warunkach pełnej informacji wielu konsumentów usług finansowych nie jest w stanie podejmować właściwych i racjonalnych decyzji, a poziom umiejętności zarządzania finansami osobistymi jest na ogół bezpośrednio związany z poziomem znajomości podstawowych kategorii finansowych. Właściwe zarządzanie finansami osobistymi przez konsumentów należy uznać za podstawowy czynnik, który pomaga zapobiegać nadmiernemu zadłużeniu czy wykluczeniu finansowemu.
Komisja Europejska wskazuje, że edukacja ekonomiczna i finansowa powinna stanowić uzupełnienie środków prawnych i regulacyjnych, służących zapewnieniu konsumentom właściwych informacji i odpowiedniej ich ochrony.
Dziś to właśnie na obowiązkach informacyjnych jest głównie oparta ochrona konsumenta. Kolejnym krokiem może być zatem zwiększenie roli organów publicznych we wspieraniu zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych interesów konsumenta.
Coraz większą rolę w działaniach chroniących klienta usług finansowych zaczynają odgrywać także banki centralne. Jest to spowodowane przede wszystkim ich dążeniem do zachowania stabilności systemu finansowego. Z perspektywy banków centralnych utrzymanie stabilności finansowej jest szczególnie istotne ze względu na konieczność utrzymania stabilności cen. System finansowy odgrywa główną rolę w transmisji impulsów pieniężnych do sfery realnej, a jego niestabilność może utrudnić skuteczne prowadzenie polityki pieniężnej. Zatem obydwa te cele wzajemnie się uzupełniają w długim okresie, mając wpływ na funkcjonowanie całej gospodarki, w tym na wszystkich uczestników rynku finansowego.
Działania banków centralnych w obszarze ochrony konsumenta na rynku finansowym dotyczą pośrednio prowadzenia polityki makroostrożnościowej – poprzez identyfikację i ograniczanie ryzyka systemowego, tj. w szczególności ważnych systemowo nierównowag gospodarczych, nadmiernej koncentracji ekspozycji i finansowania wśród instytucji finansowych czy wzajemnych zależności i powiązań podmiotów rynku finansowego – i, bezpośrednio, mikroostrożnościowej, której podstawowym celem jest zapobieganie upadłościom pojedynczych instytucji finansowych.
Niektóre banki centralne (np. w Czechach, na Węgrzech, na Litwie, w Portugalii czy na Słowacji) są jednocześnie nadzorcą mikro- i makroostrożnościowym, zatem posiadają wiedzę nie tylko na temat stabilności pojedynczych instytucji finansowych, ale także całego sektora finansowego, co może wspierać skuteczną ochronę konsumentów produktów i usług finansowych.
Ponadto banki centralne podejmują działania w zakresie edukacji ekonomicznej, w tym finansowej – prowadzą internetowe serwisy edukacyjne, szkolenia czy też projekty edukacyjne skierowane do różnych grup społecznych. Niektóre z nich – jak na przykład bank centralny Portugalii – biorą udział w krajowym planie edukacji finansowej (National Plan for Financial Education), promowanym wraz z innymi organami nadzoru finansowego i we współpracy z wieloma podmiotami (w tym ministerstwami, stowarzyszeniami sektora finansowego, stowarzyszeniami konsumenckimi, stowarzyszeniami przedsiębiorstw i związkami handlowymi). Takie działania przyczyniają się do poprawny efektywności, przejrzystości i konkurencyjności na rynkach finansowych, a lepiej wykształceni obywatele mogą również pośrednio wspierać monitorowanie rynków finansowych, a tym samym uzupełniać nadzór.
Ważnym przykładem w tym kontekście jest bank centralny Słowacji, który od stycznia 2015 roku jest organem właściwym ds. ochrony konsumentów i w związku z tym nadzoruje ochronę praw konsumentów usług finansowych.
Banki centralne, jako niezależne instytucje zaufania publicznego, są szczególnie zainteresowane utrzymaniem stabilności cenowej i finansowej, wspieraniem zrównoważonego wzrostu gospodarczego, a przez to bezpośrednim wpływaniem na ochronę uczestników rynku, w tym konsumentów produktów i usług finansowych.
Autorka jest doktorem nauk ekonomicznych, pracuje w Departamencie Stabilności Finansowej NBP. Artykuł przedstawia wyłącznie poglądy autorki i nie jest wyrazem oficjalnego stanowiska NBP.
W ostatnich miesiącach ceny ropy naftowej utrzymywały się w relatywnie wąskim przedziale wahań. Główne czynniki wpływające na rynek tego strategicznego surowca to eskalacja działań wojennych w kilku regionach świata oraz polityka krajów OPEC.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
