Strategia dla gotówki a obrona swobody wyboru instrumentów płatniczych

Współczesne banki centralne są instytucjami o istotnym znaczeniu w systemie monetarnym. Tradycyjnie wśród zadań im przypisanych pozostaje prawo do emisji waluty narodowej, zapewnienie bezpieczeństwa gotówki w obiegu, zaopatrywanie uczestników rynku w gotówkę, zapewnienie autentyczności znaków pieniężnych będących w obrocie, a także wycofywanie z rynku zużytych banknotów nienadających się do obiegu. Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego stworzyła nową perspektywę współpracy banku centralnego z uczestnikami rynku obrotu gotówkowego.
Strategia dla gotówki a obrona swobody wyboru instrumentów płatniczych

(©Envato)

Zależnie od aktywności i roli poszczególnych uczestników rynku obrotu gotówkowego banki centralne przyjmują różne modele tego obrotu, mające wpływ na podział ról, zadań oraz odpowiedzialności uczestników rynku. W każdym z tych modeli współpraca interesariuszy cyklu gotówkowego jest kluczem do efektywnego zarządzania procesami związanymi z obsługą gotówki. Głównymi uczestnikami krajowego obrotu gotówkowego, poza bankiem centralnym i bankami komercyjnymi, są producenci znaków pieniężnych, firmy, którym instytucje finansowe powierzyły procesowanie środków pieniężnych, operatorzy bankomatów, sieci handlu detalicznego oraz konsumenci.

Współpraca uczestników rynku obrotu gotówkowego

Narodowy Bank Polski podejmuje liczne działania ułatwiające dialog pomiędzy wszystkimi uczestnikami rynku. Aktywna współpraca ma bowiem kluczowe znaczenie dla utrzymania bezpieczeństwa i jakości obrotu gotówkowego. Jedną z inicjatyw NBP w tym zakresie było utworzenie Rady do spraw obrotu gotówkowego, organu opiniodawczo-doradczego przy Zarządzie Narodowego Banku Polskiego. Powołano ją w lutym 2019 r. i ma ona na celu umożliwienie komunikacji pomiędzy uczestnikami rynku obrotu gotówkowego a regulatorami, standaryzację funkcjonowania rynku obrotu gotówkowego oraz zwiększenie jego efektywności i bezpieczeństwa przez włączenie w ten proces także innych niż banki uczestników rynku obrotu gotówkowego. W skład rady, na początkowym etapie jej funkcjonowania, weszli przedstawiciele m.in.: banków odgrywających kluczową rolę w pobieraniu i odprowadzaniu waluty polskiej, Związku Banków Polskich, Poczty Polskiej SA, organizacji zrzeszających sektor handlu detalicznego, Polskiej Organizacji Firm Obsługi Gotówki, firm-płatników CIT oraz przedstawiciele NBP (Raport o obrocie gotówkowym w Polsce w 2019 r., NBP, Warszawa 2020 r.).

Cele strategii

Prezes Narodowego Banku Polskiego prof. Adam Glapiński zapowiedział w 2020 r. opracowanie Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego. Jej celem miało być przede wszystkim wypracowanie propozycji zmian legislacyjnych wzmacniających bezpieczeństwo obrotu gotówkowego w Polsce, przeciwdziałanie eliminacji gotówki z obrotu gospodarczego oraz obrona swobody wyboru instrumentów płatniczych przez konsumentów. Od samego początku prac nad Narodową Strategią istotne było jej opracowanie przy międzysektorowej i ścisłej współpracy z uczestnikami rynku obrotu gotówkowego. W związku z tym prace nad jej opracowaniem powierzono Radzie ds. obrotu gotówkowego. W konsekwencji jej skład został poszerzony o inne organy regulacyjne, najważniejsze instytucje publiczne, właściwe kompetencyjnie dla zagadnień objętych strategią oraz przedstawicieli kolejnych obszarów rynku obrotu gotówkowego. Do jej grona dołączyli przedstawiciele: Ministerstwa Finansów, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Ministerstwa Sprawiedliwości, Komendy Głównej Policji, Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego, Krajowego Związku Banków Spółdzielczych oraz reprezentanci operatorów sieci bankomatowych.

Założenia Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego opierały się na przekrojowym, systemowym przeglądzie rynku obrotu gotówkowego, obejmującym zarówno uwarunkowania prawne, organizacyjne, jak i podjęte w ostatnich latach przez NBP działania w ramach funkcjonowania tego rynku (Narodowa Strategia Obrotu Gotówkowego, NBP, Warszawa 2021 r.).

Rada powołała w marcu 2021 r. pięć zespołów zadaniowych odpowiedzialnych za przygotowanie projektu tej strategii. Były to:

  • Zespół ds. akceptacji i dostępności gotówki,
  • Zespół ds. logistyki gotówki,
  • Zespół ds. cyberbezpieczeństwa,
  • Zespół ds. bezpieczeństwa fizycznego gotówki,
  • Zespół ds. komunikacji.

Zespoły przyjęły cele i priorytety swoich działań oraz określiły szczegółowe zadania wraz z ich harmonogramem, mające na celu opracowanie projektu Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego. W ich skład wchodzili przedstawiciele instytucji reprezentowanych w Radzie ds. obrotu gotówkowego.

Kluczowe aspekty w procesie opracowywania strategii

W okresie przygotowawczym opracowano analizę SWOT rynku obrotu gotówkowego, która objęła wszystkie obszary rynku, nie tylko obszar banku centralnego, a także przedstawiła rynek obrotu gotówkowego jako cały system, w którym występuje synergia pomiędzy poszczególnymi uczestnikami. Analizie poddano główne aspekty rynku obrotu gotówkowego, determinujące jego ewolucję:

  • model obiegu gotówki,
  • procesy obsługi gotówki,
  • infrastrukturę wykorzystywaną do obsługi gotówki,
  • sieci dostępu do gotówki,
  • legislację,
  • mechanizmy rynkowe,
  • współpracę z regulatorami rynku,
  • zwyczaje płatnicze.

Identyfikacja mocnych i słabych stron całego rynku obrotu gotówkowego, nie tylko banku centralnego, dała kierunek do dalszych prac i działań. Kolejne lata już po przyjęciu owej strategii potwierdziły znaczenie jej mocnych stron w czasie pandemii COVID-19 oraz na początku wybuchu wojny w Ukrainie, tj. w momencie gwałtownego zapotrzebowania na gotówkę w Polsce. Ustalone zaś w toku prac kryterium dostępności gotówki pozwala ocenić, czy odległość do punktów dostępu do gotówki jest akceptowalna. Istotny nacisk położono również na zapewnienie akceptacji gotówki jako prawnego środka płatniczego, co znalazło odzwierciedlenie w obszarze zmian prawnych, które weszły w życie na końcowym etapie prac nad strategią.

Zobacz również: 

Zarządzanie obrotem gotówkowym w niestabilnych czasach

Na posiedzeniu Rady ds. obrotu gotówkowego 29 października 2021 r. projekt Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego został przyjęty. Rada zdecydowała również o przedstawieniu projektu strategii Zarządowi Narodowego Banku Polskiego. Ten przyjął ją 22 listopada 2021 r.

Najważniejsze liczby

Opracowanie strategii we współpracy z 23 instytucjami zajęło 9 miesięcy. Łącznie pracowało nad nią około 150 członków w pięciu zespołach zadaniowych, które przedstawiły niemal 40 działań do realizacji.

Działania te można podzielić ze względu na ich charakter na: analityczne, monitorujące, legislacyjne, związane z samoregulacją (lub tzw. dobrymi praktykami) oraz szkoleniowe. W zależności od specyfiki są one realizowane w ramach departamentów NBP, współpracy międzyinstytucjonalnej albo struktur Rady ds. obrotu gotówkowego i jej grup roboczych.

Filary strategii

Strategia, zgodnie z przyjętymi zadaniami, obejmuje cztery filary:

  • Filar I – dostępność i akceptacja gotówki,
  • Filar II – płynne zaopatrywanie rynku w walutę polską,
  • Filar III – cyberbezpieczeństwo systemów informatycznych wykorzystywanych w procesach zaopatrywania w gotówkę,
  • Filar IV – bezpieczeństwo fizyczne gotówki.

Filary zawierają między innymi propozycje zmian legislacyjnych, mających na celu wzmocnienie bezpieczeństwa obrotu gotówką w Polsce, zapobieganie eliminowaniu gotówki z obrotu gospodarczego oraz obronę wolności wyboru instrumentów płatniczych.

Zobacz również: 

Denominacja, czyli jak nowe banknoty i monety trafiły do portfeli Polaków

Filar I, poświęcony zagadnieniom dostępności i akceptacji gotówki, grupuje wiele działań o zróżnicowanym charakterze i formule realizacyjnej. W sferze akceptacji gotówki istotnym, już zakończonym, działaniem było monitorowanie skutków nowelizacji ustawy o usługach płatniczych (która weszła w życie 5 listopada 2021 r.), zobowiązującej akceptantów kart płatniczych (z wyjątkami określonymi w ustawie) do przyjmowania zapłaty w gotówce. W wyniku przeprowadzanego badania wśród przedsiębiorców potwierdzono pozytywny wpływ zmian ustawowych na przedsiębiorstwa i konsumentów w Polsce. W ramach dostępności gotówki co roku weryfikowane jest przyjęte w strategii kryterium zapewnienia 90 proc. populacji w Polsce dostępu do oddziału banku z obsługą kasową lub bankomatu w odległości nie większej niż 10 km. Kolejne edycje badania dostępności potwierdzają, że kryterium to jest spełnione. Ponieważ bankomaty są najistotniejszym kanałem dostępu społeczeństwa do gotówki, w kontekście prowadzonych analiz ważne jest dysponowanie jak najbardziej kompletnymi informacjami w tym zakresie, co wiąże się z rozszerzeniem podstawy prawnej do pozyskiwania informacji sprawozdawczych przez NBP od wszystkich dostawców usług bankomatowych, również niebankowych firm.

Zaangażowanie NBP w prace legislacyjne przyniosło wymierny rezultat w postaci zmiany podstawy prawnej ustawy z 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych i następnie wydania przez ministra finansów rozporządzenia określającego sposób realizacji obowiązku przekazywania do NBP w trybie kwartalnym danych statystycznych o bankomatach i wpłatomatach, w tym o liczbie i wartości realizowanych w nich transakcjach. Z kolei starania na rzecz samoregulacji rynku dotyczącej opłat bankomatowych zaowocowały zmianą od 1 stycznia 2023 r. stawki opłaty pobieranej od wypłaty gotówki z bankomatu, stosowanej przez jedną z organizacji płatniczych. W filarze I prowadzone są również prace związane z koncepcją mapy dostępności gotówki, monitorowana jest sytuacja na rynku usług bankomatowych oraz prowadzony jest monitoring rynku pod kątem nowoczesnych rozwiązań i technologii (Cash Tech) w zakresie dostępności do gotówki, zmian regulacyjnych w ramach świadczenia usług płatniczych na świecie, działań podejmowanych w innych krajach na rzecz zapewnienia dostępu do gotówki dla obywateli oraz prowadzone są działania informacyjne mające na celu popularyzację usług wypłaty sklepowej – cash back.

Działania ujęte w II filarze, dotyczącym płynnego zaopatrywania rynku w gotówkę, skoncentrowane są na zapewnianiu stałego, niezakłóconego i efektywnego zaopatrywania w gotówkę, a także podnoszenia świadomości społecznej w kwestii roli i zaufania do niej jako bezpiecznej formy regulowania płatności. W związku z tym do uczestników rynku obrotu gotówkowego, współpracujących z NBP w zakresie zaopatrywania w walutę polską, skierowano zalecenia dotyczące kluczowych aspektów zapewnienia ciągłości działania w sytuacjach nadzwyczajnych. Obejmowały one np. zagadnienia wznowienia działania systemów IT wykorzystywanych w obsłudze gotówki, zwiększonej absencji personelu, dostępu do innych jej zasobów, obsługi w zakresie jej przeliczania, zapewnienia alternatywnego transportu, a także komunikacji pomiędzy uczestnikami procesu. Co roku zmiany zachodzące w obszarze objętym wydanymi zaleceniami są monitorowane w formie ankiety wypełnianej przez uczestników rynku.

Na zlecenie NBP co roku prowadzone jest również badanie opinii publicznej w zakresie znaków pieniężnych będących w obiegu, dotyczące m.in. dostępności i akceptacji gotówki, korzystania z niej i jej wypłacania, jakości banknotów oraz monet, ich wizerunków, a także ich gromadzenia. Wyniki tego badania pozwalają na monitorowanie zmian zachodzących w obrocie gotówkowym i są wykorzystywane w wielu zadaniach realizowanych w ramach Strategii oraz w wewnętrznych analizach prowadzonych w NBP.

Powtarzane zaś co roku ankiety kierowane do banków komercyjnych oraz niezależnych operatorów bankomatów na temat dostosowania urządzeń obsługiwanych przez klienta (wpłatomaty, bankomaty recyklery) do obsługi banknotów będących w obrocie, nie tylko pozwalają na śledzenie zmian zachodzących w obszarze urządzeń, ale co więcej, ich wyniki zostały wykorzystane w pracach legislacyjnych. Ponadto, opierając się m.in. na wynikach tych ankiet, współpracując z rynkiem, opracowano propozycję zalecenia, które po przyjęciu przez Zarząd NBP zostało opublikowane w formie stanowiska Narodowego Banku Polskiego dotyczącego zachęcania podmiotów niebankowych do korzystania na zasadzie dobrowolności z przetestowanych urządzeń przeliczających lub sortujących znaki pieniężne oraz przyjmujących i wydających gotówkę, zamieszczonych na liście publikowanej przez polski bank centralny.

Zobacz również: 

Suwerenna waluta, suwerenny naród

W ramach prowadzonych prac legislacyjnych, w przepisach z obszaru obrotu gotówkowego, od początku realizacji strategii wprowadzone zostały istotne zmiany. Dzięki współpracy w procesie opiniowania Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 7 kwietnia 2022 r. w sprawie znaków pieniężnych podejrzanych co do autentyczności oraz fałszywych znaków pieniężnych, wydanego na podstawie zmienionego pod koniec 2021 r. art. 35 ust. 3 ustawy o Narodowym Banku Polskim, stworzone zostały nowe ramy dla realizacji tego procesu, uwzględniające postęp techniczny. Ponadto usprawniona została wymiana zużytych lub uszkodzonych znaków pieniężnych, poprzez dwukrotną nowelizację, w latach 2022 i 2024, zarządzenia Nr 31/2013 prezesa NBP w sprawie szczegółowych zasad i trybu wymiany znaków pieniężnych, które wskutek zużycia lub uszkodzenia przestają być prawnym środkiem płatniczym na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Usprawnieniami objęto w największym stopniu obszar wymiany banknotów uszkodzonych w wyniku zadziałania systemów neutralizacji papierowych wartości pieniężnych (tzw. „banknotów zabarwionych”). Z kolei do najistotniejszych zmian wprowadzonych w zarządzeniu Nr 19/2016 prezesa NBP w sprawie sposobu i trybu przeliczania, sortowania, pakowania i oznaczania opakowań banknotów i monet oraz wykonywania czynności związanych z zaopatrywaniem banków w te znaki, należy zaliczyć dostosowanie bankomatów do obsługi banknotów wszystkich wartości nominalnych znajdujących się w obiegu oraz uszczegółowienie klasyfikacji banknotów w urządzeniach o banknoty zabarwione.

Celem III filaru, dotyczącego cyberbezpieczeństwa systemów informatycznych wykorzystywanych w procesach zaopatrywania w gotówkę, jest zidentyfikowanie tych systemów oraz objęcie ich szczególną ochroną, jak również poprawa wymiany informacji pomiędzy uczestnikami rynku obrotu gotówkowego w zakresie cyberbezpieczeństwa. Zadania te już zostały zrealizowane. W szczególności opracowany i przekazany uczestnikom rynku obrotu gotówkowego został zbiór dobrych praktyk w obszarze bezpieczeństwa teleinformatycznego. Dokonano rozpoznania możliwości i narzędzi do prowadzenia wymiany informacji z zakresu cyberbezpieczeństwa oraz przeprowadzono szkolenie z obszaru normy ISO/IEC 27001.

Działania w ramach IV filaru, poświęconego bezpieczeństwu fizycznemu gotówki, koncentrowały się wokół następujących celów:

  • promowania i wdrażania nowych rozwiązań technicznych oraz organizacyjnych zwiększających bezpieczeństwo fizyczne gotówki,
  • ujednolicenia i dostosowania norm prawnych oraz innych regulacji do zmieniających się warunków,
  • stworzenia spójnego systemu nadzoru nad fizycznym bezpieczeństwem podmiotów odpowiedzialnych za procesowanie gotówki.

W ramach działań regulacyjnych, w 2022 r. zmienione zostało rozporządzenie MSWiA z 7 września 2010 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać ochrona wartości pieniężnych przechowywanych i transportowanych przez przedsiębiorców oraz inne jednostki organizacyjne. Wprowadzona zmiana pozwoliła na przechowywanie monet w obiektach bankowych umieszczonych w ewidencji obiektów podlegających obowiązkowej ochronie, o ile została zapewniona ochrona przez specjalistyczną uzbrojoną formację ochronną.

Zarząd NBP dokonał natomiast 3 marca 2022 r. zmiany kryterium umieszczania w wykazie obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej ochronie przez specjalistyczne uzbrojone formacje ochronne lub odpowiednie zabezpieczenie techniczne.

Zobacz również: 

Płatności detaliczne a pieniądz cyfrowy banków centralnych

W IV filarze prowadzone są nadal prace w ramach powołanego zespołu zadaniowego do spraw transportu i procesowania gotówki na rynku. Członkowie zespołu brali udział w opracowaniu projektu dobrych praktyk związanych z procesem obsługi gotówki zwiększających bezpieczeństwo.

Uniwersalny dokument

Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego została przygotowana przy współpracy wszystkich uczestników rynku obrotu gotówkowego, co wzmacnia ich zaangażowanie i buduje odpowiedzialność. Opracowane i przyjęte działania ukierunkowane są na zapewnienie społeczeństwu możliwości wyboru środka płatniczego i tworzą uwarunkowania istotne z punktu widzenia włączenia finansowego wszystkich grup społecznych. Biorąc pod uwagę, że rynek obrotu gotówkowego, wraz ze wszystkimi jego uczestnikami, jest dynamicznym środowiskiem, podlegającym zmianom, to Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego traktowana jest jako dokument uniwersalny, podlegający regularnej ewaluacji.

Dobra współpraca uczestników rynku obrotu gotówkowego w Polsce z regulatorami, która jest oparta na filarach strategii, pozwoliła sprawnie i bez zakłóceń realizować zwiększone zapotrzebowanie na gotówkę po agresji Rosji na Ukrainę. Strategia i jej założenia sprawdziła się w realnych okolicznościach. Należy jednak pamiętać, że powinna ona być dokumentem otwartym, reagującym na bieżące wyzwania w obrocie gotówkowym.

dr Joanna Kołodziej, Departament Emisyjno-Skarbcowy NBP

Anna Kondraciuk, Departament Emisyjno-Skarbcowy NBP

Autorki wyrażają własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.

 

 

(©Envato)

Otwarta licencja


Tagi


Artykuły powiązane

Zarządzanie obrotem gotówkowym w niestabilnych czasach

Kategoria: Trendy gospodarcze
Ostatnie lata, pomimo zmniejszania się udziału gotówki w transakcjach, uwypukliły jej rolę jako środka przechowywania wartości. Doświadczenia zarówno z czasów pandemii, jak i z początkowego okresu po wybuchu wojny w Ukrainie wskazują, że społeczeństwo zwraca się wówczas ku gotówce, wypłacając wyższe kwoty w celach przezornościowych i tezauryzacyjnych.
Zarządzanie obrotem gotówkowym w niestabilnych czasach

Denominacja, czyli jak nowe banknoty i monety trafiły do portfeli Polaków

Kategoria: Trendy gospodarcze
Mija blisko trzydzieści lat od chwili, gdy Narodowy Bank Polski przeprowadził denominację złotego. Jej przygotowanie było złożonym procesem – należało bowiem wszystko zaplanować, zaprojektować nowe monety i banknoty, zlecić ich produkcję, przygotować całą logistykę, a na koniec przekazać je przy pomocy banków do portfeli wszystkich Polaków.
Denominacja, czyli jak nowe banknoty i monety trafiły do portfeli Polaków

Gotówka ma wartość

Kategoria: Usługi finansowe
Pandemia COVID-19 oraz wojna rosyjsko-ukraińska wywołały reakcję władz i banków centralnych, od Europy po Stany Zjednoczone, na podejście do usług finansowych oraz płatniczych.
Gotówka ma wartość