Zarządzanie obrotem gotówkowym w niestabilnych czasach

(©Envato)

Dzięki intensywnym działaniom NBP prowadzonym we współpracy z uczestnikami rynku obrotu gotówkowego oraz przyjęciu Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego zapewnione zostało płynne zaopatrywanie społeczeństwa w gotówkę w sytuacjach nadzwyczajnych ostatnich lat.

Obrót gotówkowy i jego uczestnicy

Współczesne banki centralne to główne instytucje w systemie pieniężnym. Przysługuje im m. in. wyłączne prawo emisji pieniądza. Istotne znaczenie dla obrotu gotówkowego ma przyjęcie przez bank centralny modelu obrotu gotówkowego, co determinuje rolę i zadania banku w obrocie gotówkowym, a tym samym zadania uczestników rynku. We wszystkich przyjętych modelach obrotu gotówkowego bank centralny przyjmuje natomiast pozycję wiodącą. Role uczestników rynku, podział zadań, zakres działalności jest zróżnicowany w zależności od kraju, ale w każdym przypadku współdziałanie wszystkich podmiotów jest kluczowe dla efektywności zarządzania procesami gotówkowymi.

NBP, organizując gospodarkę znakami pieniężnymi w kraju, analizuje cały system i w związku z tym dąży do zapewnienia bezpieczeństwa cyklu gotówkowego, m. in. zarządzając jakością, standaryzując i optymalizując procesy złożone z kilku bardzo istotnych zadań, a mianowicie:

• emisji banknotów i monet,
• zapewnienia bezpieczeństwa cyklu gotówkowego,
• weryfikacji autentyczności znaków pieniężnych,
• zarządzania jakością gotówki na rynku,
• niszczenia banknotów i monet nienadających się do obiegu,
• wycofywania z obiegu banknotów lub monet,
• wymiany znaków pieniężnych zużytych lub uszkodzonych,
• przechowywania i dystrybucji banknotów i monet.

Obok NBP, głównymi uczestnikami obrotu gotówkowego w Polsce są banki, producenci znaków pieniężnych, podmioty procesujące gotówkę w imieniu banków, operatorzy sieci bankomatowych, sieci handlu detalicznego oraz konsumenci (Raport o obrocie gotówkowym w Polsce w 2022 r., NBP, Warszawa 2023 r.).

Rola i zadania Narodowego Banku Polskiego, a także innych uczestników rynku wynikają z przepisów prawa, jak również z ugruntowanej praktyki działania. NBP jako bank centralny w obrocie gotówkowym pełni zatem funkcję emitenta znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej, aktywnego uczestnika obrotu gotówkowego w zakresie zaopatrywania rynku w banknoty i monety, podmiotu regulującego i monitorującego rynek obrotu gotówkowego oraz stymulującego działania systemowe, jak również integrującego uczestników rynku.

Zobacz również: 
Kierunki rozwoju systemu płatniczego w Polsce

NBP w obszarze zaopatrywania w gotówkę współpracuje z bankami i podmiotami ustawowo upoważnionymi do pobierania i odprowadzania waluty polskiej. Współpraca ta jest realizowana na podstawie umowy regulującej warunki pobierania i odprowadzania waluty polskiej. Banki z kolei zgodnie z ustawą Prawo bankowe, mogą powierzyć procesowanie gotówki wyspecjalizowanym przedsiębiorstwom, które w ich imieniu przeliczają, sortują, weryfikują autentyczność, pakują oraz transportują gotówkę. Gotówka, za pośrednictwem operatorów sieci detalicznych, placówek bankowych i dużych sieci detalicznych jest wprowadzana do obrotu lub jest odprowadzana do NBP.

Według stanu na 31 grudnia 2023 r. oddziały okręgowe Narodowego Banku Polskiego współpracowały, na podstawie zawartych 18 umów o warunkach pobierania i odprowadzania waluty polskiej, z 283 jednostkami organizacyjnymi banków funkcjonujących w ramach systemu podstawowego oraz z 38 jednostkami organizacyjnymi działającymi w ramach systemu depozytowego. System podstawowy charakteryzuje się tym, że jednostki organizacyjne banku lub Poczty Polskiej S.A. pobierają walutę polską z oddziałów okręgowych NBP i odprowadzają ją do oddziałów okręgowych NBP. System depozytowy to z kolei przyjmowanie waluty polskiej do depozytu NBP, przechowywanie tej waluty i jej pobieranie z depozytu NBP przez jednostki organizacyjne banku lub Poczty Polskiej S.A.

Zobacz również:
Płatności detaliczne a pieniądz cyfrowy banków centralnych

W związku z postępem technologicznym, zmianami organizacyjnymi i społecznymi we współczesnym świecie, jak również w sytuacjach nieprzewidywalnego zwiększenia zapotrzebowania na pieniądz gotówkowy w ostatnich latach utrzymanie płynnego procesu zaopatrywania uczestników rynku obrotu gotówkowego przez bank centralny nabrało jeszcze większego znaczenia. Zarówno okres pandemii COVID-19, jak i początek wybuchu wojny w Ukrainie uwypukliły istotne znaczenie gotówki nie tylko jako środka płatniczego, ale wzmocniły jej funkcję jako środka przechowywania wartości. Dlatego zarówno akceptacja gotówki, jak i zapewnienie jej dostępności stały się kluczowymi celami banków centralnych zawartymi bądź to w sformalizowanych dokumentach strategicznych, bądź w aktach prawnych. Ważnym aspektem gotówki uwzględnianym w dyskusjach prowadzonym zarówno przez środowisko naukowe, jak i bankierów centralnych jest jej szczególna cecha, tzw. inkluzywność. Gotówka pozwala bowiem dokonywać płatności i gromadzić oszczędności ludziom niemającym dostępu lub z ograniczonym dostępem do pieniądza elektronicznego, zatem ma ogromne znaczenie dla włączenia społecznego wszystkich grup społecznych.

Wypłaty gotówki w czasach niestabilnych

Zachowania polskiego społeczeństwa zarówno w okresie początkowym pandemii, jak i bezpośrednio po wybuchu wojny w Ukrainie wskazują na nadzwyczajny wzrost zapotrzebowania na wypłaty gotówkowe. Co ciekawe właśnie w gronie osób preferujących płatności bezgotówkowe, ponad połowa (51,5 proc.) przyznała, że po wybuchu wojny w Ukrainie dokonała wypłaty gotówki. Najczęściej wypłacali ją seniorzy – grupa: 65 lat i więcej (56,0 proc.), najrzadziej zaś badani z najmłodszej grupy wiekowej (50,0 proc.) –18-44 lata (Raport z „Badania opinii publicznej dotyczącego znaków pieniężnych będących w obiegu”, Grupa BST Sp. z o.o. – Instytut Badawczy IPC Sp. z o.o. – Polska Agencja Ewaluacji Sektora Publicznego SA, 2022 r. – na zlecenie NBP).

Tylko w pierwszych ośmiu dniach zbrojnej agresji Rosji na Ukrainę banki w celu zaspokojenia rekordowo wysokiego popytu na gotówkę pobrały z NBP 42 mld zł, co odpowiadało pobraniom w całym I kwartale 2021 r. Zaś w dniu najwyższych wypłat, tj. 28 lutego 2022 r., banki pobrały z NBP 12,5 mld zł, czyli dwukrotnie więcej niż w dniu najwyższych wypłat odnotowanych po wybuchu pandemii COVID-19 i 17 razy więcej niż wyniosły średnie dziennie pobrania w 2021 r. W ciągu tych 8 dni operacyjnych wartość obiegu wzrosła o 11,3 proc. (Raport o obrocie gotówkowym w Polsce w 2022 r., NBP, Warszawa 2023 r.).

Analiza średnich dziennych pobrań gotówki z NBP przez banki wskazuje, że w okresie stabilnym tj. w 2019 r., w dwóch województwach – mazowieckim i śląskim – odnotowywane były największe pobrania. Są to te regiony, w których jest najwyższa populacja i najwięcej przedsiębiorstw.

W początkowej fazie pandemii, sam rozkład geograficzny wypłacanej gotówki przez banki z NBP był zbliżony do okresu stabilnego, tj. 2019 roku, przy jednocześnie zwiększonej wielkości pobrań waluty polskiej. Natomiast na początku wybuchu wojny w Ukrainie, wartość pobrań była znacząco wyższa niż na początku pandemii. Zaobserwowano również wyraźnie zwiększone pobrania w części południowo- wschodniej kraju.

Porównując wielokrotność pobrań w dwóch okresach niestabilnych do okresu stabilnego, zauważalna jest znacząco większa wartość pobrań gotówki z NBP na początku wojny w Ukrainie, niż w początkowym okresie pandemii.  W analizowanym okresie pandemii wzrost wartości pobrań osiągnął dwukrotność w porównaniu z rokiem 2019 i wzrost ten rozłożył się mniej więcej równomiernie po regionach. Natomiast na początku wojny odnotowano 10-krotnie wyższe pobrania na wschodzie kraju.

Na początku pandemii średnia dzienna wartość pobranej gotówki z NBP w ujęciu per capita i na przedsiębiorstwo w podziale na województwa jest bardziej równomiernie rozłożona, co oznacza, że obawy spowodowane pandemią wpłynęły na dość proporcjonalny wzrost pobrań w skali całego kraju. Natomiast na początku wojny w Ukrainie to lokalizacja danego regionu determinowała wzrost pobrań zarówno w ujęciu per capita, jak i w przeliczeniu na przedsiębiorstwo. Trzy wschodnie województwa znajdują się na początku rankingu.

Zobacz również:
Gotówka ma wartość

Na potrzeby analizy została również oszacowana teoretyczna wartość wypłat z bankomatów przy założeniu, że całość gotówki pobranej z NBP zostałaby wypłacona poprzez bankomaty w danym regionie. W takim ujęciu rejon Zielonej Góry, ujawnia się jako ten z najwyższą wartością wypłat w okresie stabilnym tj. 2019 r. W początkowym okresie pandemii oszacowana teoretyczna średnia dzienna wartość wypłaty poprzez bankomaty wzrosła we wszystkich regionach. Można zaobserwować kilka regionów, w których średnia dzienna wartość teoretycznej wypłaty jest zbliżona lub przekracza 100 tys. zł. W okresie lockdownu, wystąpił natomiast znaczny spadek liczby wypłat z bankomatów o 31 proc. i ich wartości o 14 proc. (opracowanie własne na podstawie danych NBP).

Analiza danych dla okresu bezpośrednio po wybuchu wojny w Ukrainie wskazuje, że we wschodniej części Polski średnia dzienna liczba oszacowanej teoretycznej wypłaty z urządzeń jest najwyższa. W tym samym czasie tendencja w zakresie wzrostu wartości jednorazowej wypłaty z bankomatu wzmocniła się – wzrost ten wyniósł 21 proc. w ujęciu wartościowym, natomiast w ujęciu ilościowym 4 proc. Te tendencje pokazują na wzmocnienie znaczenia gotówki w sytuacjach nadzwyczajnych.

Zjawisko to można przedstawić również poprzez porównanie liczby osób wypłacających gotówkę z bankomatów w ciągu jednego dnia w trzech analizowanych okresach. Przyjmując założenie, że cała gotówka pobrana z NBP została wypłacona poprzez bankomaty oraz zakładając, że każdy z klientów wypłacał kwotę równą średniej wartości jednorazowej transakcji w danym okresie można oszacować, że średnio w skali kraju:

• w okresie stabilnym w ciągu dnia z 1 bankomatu wypłacało 71 osób,
• w okresie pandemii – 109 osób,
• a na początku wojny w Ukrainie – 319 osób.

W przypadku niektórych województw zróżnicowanie jest jeszcze większe. Skala tego zjawiska wskazuje, że zarówno kwoty pobrań były zdecydowanie wyższe, jak i większa liczba osób wypłacała gotówkę.

W tym kontekście istotna jest również analiza struktury nominałowej wypłacanej gotówki z NBP.  W czasach niestabilnych wyraźnie wzrasta znaczenie wysokich nominałów. W przypadku nominału 500 zł udział w strukturze pobrań z NBP wzrasta z 2 proc. w czasie stabilnym do 15 proc. w niestabilnym. Podobną tendencję można zauważyć w przypadku nominału 200 zł, gdzie wzrost udziału w pobraniach wyniósł 11 pkt proc. Jednocześnie w przypadku nominału 100 zł, najbardziej popularnego w obiegu i w bankomatach, udział w pobraniach zmniejszył się w analizowanym okresie o prawie 20 pkt. proc. z 60 proc. do 41 proc.

Analiza wskaźnika korelacji  pomiędzy pobraniami gotówki z NBP w poszczególnych województwach a innymi zmiennymi wskazuje na widoczną i silną zależność pomiędzy pobraniami gotówki z NBP a  liczbą bankomatów i wielkością populacji w danym regionie, co wydaje się dość oczywiste. Natomiast korelacja pomiędzy pobraniami gotówki z NBP a PKB per capita i dochodów do dyspozycji per capita w ujęciu regionalnym w okresie stabilnym jest silniejsza niż w obu okresach niestabilnych. W przypadku dochodów do dyspozycji per capita korelacja jest raczej słaba i nawet zmniejsza się z jednego okresu niestabilnego na drugi. Można powiedzieć, że zauważalna jest bliższa relacja pomiędzy pobraniami gotówki z NBP a zamożnością danego regionu niż dochodami gospodarstw domowych.

Zarówno doświadczenia NBP związane z realizacją funkcji zaopatrywania banków w gotówkę, jak i wyniki analiz wskazują, że niezależnie od analizowanego okresu, regiony z najwyższymi wartościami pobrań waluty polskiej raczej nie zmieniają się. Natomiast na zmiany wartości pobrań waluty polskiej w regionach w niestabilnych czasach wpływ wywierają czynniki uzależnione od konkretnej sytuacji, m.in. położenie regionu, czy  zasięg danego zjawiska. W czasach niestabilnych następuje wzrost znaczenia gotówki jako środka do przechowywania wartości. Jednocześnie gotówka gromadzona z powodów przezornościowych pełni w tych okresach funkcję stabilizującą.

Rekordowe wzrosty zapotrzebowania na gotówkę, wypłacaną przez społeczeństwo w celach przezornościowych w ostatnich latach, były w pełni realizowane przez Narodowy Bank Polski. Istotny wpływ na płynną realizację funkcji zaopatrywania uczestników rynku obrotu gotówkowego w walutę polską przez NBP, obok intensywnych działań operacyjnych, miała przyjęta przez Zarząd NBP w listopadzie 2021 r. Narodowa Strategia Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego oraz aktywna współpraca banku centralnego z uczestnikami rynku obrotu gotówkowego, między innymi w ramach Rady do spraw obrotu gotówkowego, tj. organu opiniodawczo-doradczego przy Zarządzie NBP.

Zobacz również:
Szybko, wygodnie, bezpiecznie – rozwój innowacji płatniczych na polskim rynku

Zaplanowane do realizacji w ramach Narodowej Strategii działania o charakterze analitycznym, legislacyjnym, samoregulacyjnym oraz rekomendacyjnym dotyczą: powszechnej akceptacji i dostępności gotówki, płynnego zaopatrywania rynku w walutę polską, bezpieczeństwa fizycznego banknotów i monet oraz cyberbezpieczeństwa systemów IT wykorzystywanych w obrocie gotówkowym. Zostały one pogrupowane w 4 filary:

• Filar I – dostępność i akceptacja gotówki,
• Filar II – płynne zaopatrywanie w gotówkę,
• Filar III – cyberbezpieczeństwo systemów informatycznych wykorzystywanych w procesach zaopatrywania w gotówkę,
• Filar IV – bezpieczeństwo fizyczne gotówki.

Warto zaznaczyć, że z ankiety przeprowadzonej wśród 21 zagranicznych banków centralnych oraz Europejskiego Banku Centralnego wynika, że 17 banków i EBC posiadają strategie w obszarze gotówki. Natomiast państwa, które jej nie opracowały wskazały, że planują jej opracowanie bądź posiadają innego rodzaju rozwiązania legislacyjne lub monitorujące rynek obrotu gotówkowego. Jednocześnie, jak wynika z ankiety, głównym powodem opracowywania przez banki centralne strategii gotówkowej jest zmniejszanie się wykorzystywania gotówki w płatnościach oraz związane z tym obawy dotyczące dostępu do gotówki i jej akceptacji jako prawnego środka płatniczego.  W związku z tym główne obszary ujęte w strategiach poszczególnych państw są w miarę spójne i najczęściej uwzględniają właśnie zapewnienie dostępności i akceptacji gotówki. Najważniejsze jest to, aby gotówka pozostała prawnym środkiem płatniczym w transakcjach oraz środkiem przechowywania wartości, a społeczeństwo miało wybór między płatnością gotówkową a płatnością bezgotówkową. Innym ważnym obszarem uwzględnianym w strategiach banków centralnych jest szeroko rozumiane bezpieczeństwo, a także optymalizacja cyklu gotówkowego, a jednocześnie utrzymanie płynności zaopatrywania w gotówkę.

Filary polskiej Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego wpisują się w obszary wskazywane w ankiecie przez inne banki centralne.

dr Joanna Kołodziej, zastępca dyrektora Departamentu Emisyjno-Skarbcowego NBP

Autorka wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.

(©Envato)

Poprzednie zdjęcie> Następne zdjęcie Zamknij pokaz zdjęć