Fragmentacja geopolityczna i strategia friendshoringu
Wmiarę wzrostu niepewności geopolitycznej przedsiębiorstwa coraz częściej uwzględniają kontekst polityczny w swoich decyzjach inwestycyjnych. W artykule wykorzystaliśmy szczegółowe globalne dane o projektach typu greenfield, fuzjach i przejęciach oraz liczbie spółek powiązanych – a także cztery miary politycznej zgodności w celu zbadania zjawiska zwiększonej wrażliwości bezpośrednich inwestycji zagranicznych na różnice geopolityczne.
(@Getty Images)
W artykule wykazano przyspieszenie, od 2011 r., tendencji do tzw. friendshoringu, czyli prowadzenia operacji w krajach o podobnym profilu politycznym – pokazując, że obecna struktura przepływów inwestycyjnych jest odbiciem pogłębiającej się fragmentacji geograficzno-gospodarczej.
W ostatnich latach obserwujemy oddalanie się od siebie, pod względem stanowiska geopolitycznego, poszczególnych grup krajów. Począwszy od 2019 r. doprowadziło to do znacznego wzrostu ryzyka geopolitycznego w świecie (Caldara i Iacoviello, 2022). Niedawny raport Centrum Przyszłości Demokracji (Foa i in., 2022) wskazuje, że po dziesięciu latach polaryzacji geopolitycznej świat podzielił się na odrębne obszary filozofii rządzenia. Obserwuje się też spadek indeksu demokracji liberalnej VDem od 2011 r. oraz według danych Pew Research Center, wzrost nieprzychylnych opinii społeczeństw na temat innych krajów.
Powyższe zmiany geopolityczne wywołały ruch państw w kierunku strategii samodzielności gospodarczej, co nie pozostaje bez wpływu na inwestycje zagraniczne. Bencivelli i in. (2023) wykazują, że w wielu gospodarkach rozwiniętych zwiększono ostatnio kontrolę inwestycji zagranicznych, przyznając władzom prawo ograniczania przejęć przez podmioty zagraniczne w branżach strategicznych. Evenett i Fritz (2021) sugerują, że polityka inwestycyjna poszczególnych krajów w coraz mniejszym stopniu sprzyja napływowi inwestycji zagranicznych. Zmiany te jeszcze podsyciły debatę na temat potrzeby protekcjonizmu, strategii tzw. nearshoringu lub friendshoringu. Ta ostatnia oznacza przenoszenie produkcji do krajów o podobnym profilu geopolitycznym lub „bardziej przyjaznych”. Badanie przeprowadzone przez EBC wskazuje, że ponad 70 proc. z 65 ankietowanych europejskich przedsiębiorstw wielonarodowych przenosi produkcję do krajów pobliskich lub politycznie przyjaznych albo dywersyfikuje działalność (Attinasi i in., 2023). Politycy coraz częściej przedstawiają firmom silniejsze zachęty mające skłonić je do rozważenia friendshoringu czy reshoringu, czyli przeniesienia produkcji do krajów o zbliżonych preferencjach politycznych – lub jej repatriacji.
O ile aspekty handlowe tych zjawisk są szeroko analizowane (np. Alfaro i Chor 2023, Freund i in. 2023), wpływ różnic geopolitycznych na bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ) jest stosunkowo słabo zbadany. Niedawne badanie Aiyar i in. (2024) sugeruje, że dystans geopolityczny, którego miarą są wzorce głosowań w ONZ, w istotnym stopniu kształtuje przepływy BIZ między krajami, przy czym wpływ ten stał się wyraźniejszy po 2018 r. Jest to zgodne z naszą hipotezą dotyczącą strategii friendshoringu. Ponieważ jednak badanie to sugeruje, że największy wpływ geopolityki na inwestycje międzynarodowe obserwowano na początku XXI w., nasuwa się pytanie, czy friendshoring jest rzeczywiście czymś nowym, wyjątkowym dla ostatnich lat. Gopinath i in. (2024) wręcz sugerują, że wpływ geopolityki na globalne przepływy inwestycyjne był wyraźniejszy w czasach zimnej wojny.
Weryfikacja wpływu geopolityki na BIZ
W naszej najnowszej publikacji (Grover i Vézina, 2025) poszerzamy stosunkowo niewielką, ale stale rosnącą bazę badań o wpływie rozbicia geopolitycznego na inwestycje zagraniczne (Gopinath i in. 2024, Alfaro i Chor 2023, Aiyar i in., 2023, 2024). Weryfikujemy mianowicie odporność wyników niedawnych badań na trzy różne miary aktywności zagranicznej oraz cztery alternatywne wskaźniki dystansu geopolitycznego. Korzystamy ze szczegółowych danych o FDI na poziomie poszczególnych inwestycji, zaczerpniętych z fDi Markets, a obejmujących projekty typu greenfield. Uzupełniamy je o informacje dotyczące fuzji i przejęć (M&A) z bazy Refinitiv Eikon oraz liczby podmiotów powiązanych z pracy Ahmad i in. (2023). Nasze cztery odrębne miary zgodności geopolitycznej czy też „przyjaźni” między krajami obejmują: (1) miarę zgodności wewnątrz bloków państw opracowaną przez Capital Economics; (2) zmienną zerojedynkową odnoszącą się do dwustronnych bezpośrednich inwestycji zagranicznych w gronie krajów o wysokim stopniu demokracji liberalnej i krajów o niskim stopniu liberalnej demokracji; (3) akceptację społeczną wynikającą z badań opinii publicznej oraz (4) bardziej powszechnie stosowaną miarę różnic w głosowaniach ONZ. Na koniec analizujemy w szczegółach heterogeniczność czynników wpływających na zjawisko friendshoringu w różnych krajach, sektorach i okresach.
Wpływ geopolityki na BIZ nie jest niczym nowym, ale ostatnio się umocnił
Po pierwsze, nasza analiza potwierdza, że wpływ czynników geopolitycznych na BIZ nie jest zjawiskiem nowym i że jest obserwowany w całym okresie 2003-2022. Potwierdza też, że wpływ różnic geopolitycznych systematycznie rośnie od minimum obserwowanego w 2011 r., a dziś ma większe znaczenie niż kiedykolwiek w omawianym okresie. Na przykład negatywny wpływ różnic geopolitycznych na BIZ typu greenfield podwoił się w ciągu ostatniej dekady – podczas gdy spadek zgodności głosowań w ONZ o jedno odchylenie standardowe przekładał się w 2011 r. na zmniejszenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych typu greenfield o 8 proc. to w 2022 r. obniżał napływ BIZ o 16 proc. Natomiast zmniejszenie o jedno odchylenie standardowe akceptacji opinii publicznej w 2011 r. redukowało BIZ typu greenfield o 11 proc. a w 2022 r. już o 38 proc. Wreszcie przynależność do innego bloku państw zmniejszała w 2011 r. przepływy projektów typu greenfield o około 11 proc. to negatywny wpływ tego czynnika na BIZ był dwukrotnie większy w 2021 r.
Nasze wyniki są odporne na różnice miar BIZ i fragmentacji geopolitycznej. Sugerują one też, że wpływ różnic zgodności geopolitycznej na inwestycje typu brownfield (fuzje i przejęcia) jest w ostatnich latach wyraźniejszy niż wpływ na inwestycje typu greenfield. Dla porównania, negatywny wpływ braku zgodności geopolitycznej na tworzenie podmiotów powiązanych utrzymywał się w ciągu lat na stosunkowo stabilnym poziomie, zwłaszcza w warunkach pomiaru różnic geopolitycznych za pomocą zgodności wewnątrz bloków.
Tendencję do friendshoringu obserwujemy przede wszystkim wśród firm pochodzących z zaawansowanych gospodarek zachodnich
Po drugie, aby dostrzec szersze wzorce w strategiach friendshoringu, oddzielnie rozważamy wpływ różnic geopolitycznych na BIZ z głównych krajów „źródłowych”. Nasze szacunki grawitacyjne pokazują, że działania friendshoringowe w ostatnich latach (2020–2022) obserwuje się przede wszystkim wśród firm zlokalizowanych w wysokorozwiniętych gospodarkach krajów zachodnich. Najlepiej oddaje to porównanie bezpośrednich inwestycji zagranicznych USA i Chin. Najważniejsze docelowe lokalizacje zagranicznych inwestycji amerykańskich w ciągu ostatnich dziesięciu lat radykalnie się zmieniły. Chiny były drugim co do wielkości miejscem plasowania amerykańskich BIZ typu greenfield w 2012 r., natomiast w 2022 r. znalazły się dopiero na 15. miejscu. Ponadto zarówno Brazylia, jak i Rosja wypadły z pierwszej piętnastki, podczas gdy Kostaryka i Polska do niej awansowały. W 2012 r. Chiny były siódmym celem amerykańskich fuzji i przejęć, natomiast w 2022 r. nie zmieściły się nawet w pierwszej piętnastce. Dla porównania, BIZ firm chińskich nie wykazują oznak odpływu z USA ze względu na różnice geopolityczne między tymi dwoma krajami. Istnieją znaczne różnice w porównaniu z krajami Azji Wschodniej, takimi jak Chiny, Japonia, Republika Korei i Singapur, które obecnie coraz częściej inwestują w krajach odległych geograficznie. Firmy chińskie nie tylko inwestują więcej w krajach odległych pod względem geopolitycznym, ale także inwestują więcej w krajach, które są geopolitycznie bliższe USA. Obserwacja ta podkreśla wyzwania związane z rozluźnianiem łańcuchów wartości w zglobalizowanym świecie.
Stawka większa niż bezpieczeństwo czy względy strategiczne?
Badamy również siłę związku między różnicami geopolitycznymi i BIZ w odniesieniu do niektórych cech sektorowych, takich jak sektory strategicznie związane z bezpieczeństwem narodowym lub intensywnym wykorzystaniem zaawansowanych technologii; sektory intensywnie wykorzystujące globalne łańcuchy wartości (GVC), które są coraz bardziej narażone na skutki wstrząsów w handlu światowym; oraz sektory intensywnie wykorzystujące umowy, które zazwyczaj charakteryzują się wysokim poziomem inwestycji związanych z konkretnymi partnerami i są potencjalnie bardziej wrażliwe na zmiany polityki handlowej. Chociaż wydaje się, że motywacją do wpływu na BIZ są obawy dotyczące bezpieczeństwa narodowego oraz dążenie do zwiększenia odporności łańcuchów dostaw na globalne wstrząsy i zagrożenia środowiskowe, nasze ustalenia wskazują, że friendshoring nie ogranicza się do sektorów strategicznych lub charakteryzujących się wysokim udziałem w globalnych łańcuchach wartości. Obserwujemy porównywalne skutki różnic geopolitycznych dla inwestycji zagranicznych w sektorach strategicznych, sektorach intensywnie korzystających z GVC i sektorach intensywnie wykorzystujących umowy. Skutki te są ściśle powiązane ze średnią wpływu różnic geopolitycznych na BIZ we wszystkich sektorach, co sugeruje, że zjawiska te mogą wykraczać poza bezpieczeństwo narodowe lub uwarunkowania strategiczne.
Zakończenie
Wykorzystując trzy zbiory danych dotyczących globalnych BIZ obejmujących projekty typu greenfield, typu brownfield (tj. fuzje i przejęcia) oraz liczbę podmiotów powiązanych, a także cztery miary zgodności geopolitycznej lub „przyjaźni” pomiędzy krajami, stwierdzamy rosnącą rolę zgodności lub zróżnicowania politycznego w kształtowaniu decyzji lokalizacyjnych firm. Różnice geopolityczne mierzone w oparciu o głosowanie w ONZ, zgodność w blokach, wskaźnik liberalnej demokracji i nieprzychylną opinię publiczną mają obecnie silniejszy negatywny wpływ na inwestycje zagraniczne niż dziesięć lat temu.
Z uwagi na fakt, że firmy angażują się w działania typu friendshoring, inwestowanie przede wszystkim w krajach o podobnym układzie geopolitycznym może potencjalnie prowadzić do tworzenia bloków gospodarczych. Takie pogłębienie fragmentacji może utrudnić globalną integrację gospodarczą i współpracę, potencjalnie zaostrzając napięcia geopolityczne. Co istotne, fragmentacja geograficzno-gospodarcza może również skłonić kraje do przyjęcia polityki branżowej, co uwidocznił niedawny wzrost posunięć protekcjonistycznych, i przyczynić się do rosnącej fragmentacji globalnych łańcuchów wartości. Zmniejszyłoby to wydajność i zwiększyło koszty dla firm prowadzących działalność transgraniczną. Obranie właściwego kursu w obecnej sytuacji geopolitycznej może zatem wymagać starannego wyważenia proporcji między ochroną krajowych gałęzi przemysłu a utrzymaniem otwartych i wzajemnie powiązanych rynków globalnych.
Arti Grover, Principal Economist at International Finance Corporation
Globalne przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) coraz wyraźniej odzwierciedlają podziały geopolityczne na świecie. Nasz artykuł przedstawia nowy wskaźnik fragmentacji BIZ, który rozdziela przepływy w ramach i pomiędzy trzema odrębnymi blokami: blokiem zachodnim, blokiem wschodnim i neutralnym blokiem państw niezaangażowanych. Przynależność dwóch krajów do odmiennych bloków geopolitycznych zmniejsza przepływy bezpośrednich inwestycji zagranicznych typu greenfield pomiędzy nimi o prawie dwie trzecie.
Spowolnienie gospodarcze, napięcia geopolityczne, obawy dotyczące bezpieczeństwa łańcucha dostaw i szerzej bezpieczeństwa narodowego prowadzące do wzrostu protekcjonizmu i fragmentacji handlu, bardziej restrykcyjne otoczenie regulacyjne biznesu, trudniejsze globalne warunki finansowe i rosnące koszty negatywnych skutków zmian klimatu to wybrane czynniki podważające stabilność i przewidywalność globalnych przepływów inwestycyjnych. Nie pozostają bez wpływu na przepływy zagranicznych inwestycji bezpośrednich (ZIB), zarówno w rozwiniętych, jak i w rozwijających się krajach.
Jesteśmy świadkami dużych zmian w inwestycjach chińskich przedsiębiorstw na rynku europejskim, nie tylko w ich skali, ale przede wszystkim w strukturze. Prowadzenie działalności gospodarczej na rynku europejskim stało się dla chińskich inwestorów trudniejsze, ale rynek ten jest dla nich wciąż atrakcyjny i perspektywiczny.
Wodór to paliwo przyszłości, ale jego przechowywanie i transport to ogromne wyzwania. O bezpieczeństwie, nowoczesnych materiałach i szansach Polski na rozwój technologii wodorowych mówi prof. Mariusz Krawiec, kierownik Katedry Fizyki Powierzchni i Nanostruktur w Instytucie Fizyki na Wydziale Matematyki, Fizyki i Informatyki UMCS w Lublinie.
W listopadzie Rada Polityki Pieniężnej (RPP) obniżyła stopy procentowe NBP o 0,25 pkt proc. Była to piąta obniżka w 2025 r. Co dalej? „Nic nie deklarujemy, nadal jesteśmy ostrożni i nie zapowiadamy żadnej ścieżki stóp procentowych” – podkreślił prof. Adam Glapiński.
Wenezuela posiada najbogatsze na świecie zasoby ropy. Jednocześnie od ponad dekady (z wyjątkiem lat 2020 i 2024) dzierży tytuł kraju o najwyższej stopie inflacji. W tym samym czasie jej PKB skurczył się o ponad 80 proc. O przyczynach wenezuelskiej katastrofy gospodarczej napisano już niemal wszystko, a mimo to mnożą się pytania, jak chociażby to, czy odpowiadają za nią jedynie czynniki ekonomiczne.
Rywale USA kontestują pozycję dolara jako waluty rezerwowej. Dotyczy to zarówno Europy, jak i Chin. Gdy jednak przyjrzymy się bliżej, która z walut – euro czy renminbi – miałaby realne szanse, aby zastąpić amerykańską hegemonię w rozliczeniach międzynarodowych, to przesłanki do zmiany lidera bledną.
Niemal dekada minęła od czasu słynnego eseju Richarda Thalera pod tytułem „Behavioral Economics: Past, Present and Future” (2016) i przyznania mu nagrody Nobla w dziedzinie nauk ekonomicznych. Od tego czasu ekonomia behawioralna zaczęła stawać się integralną częścią głównego nurtu ekonomii.
Unia Europejska coraz bardziej zacieśnia relacje polityczne, gospodarcze i handlowe z Republiką Mołdawii – jednym z najmłodszych państw Starego Kontynentu, które Rosja uznaje za swoją strefę wpływów.
Czy ludzkość nauczy się kontrolować ogień gwiazd? Fuzja termojądrowa, choć wciąż odległa, może fundamentalnie zmienić globalny paradygmat energetyczny i geopolityczny. O tym, dlaczego fizyka jądrowa to coś więcej niż technologia, opowiada prof. Michał Kowal z Narodowego Centrum Badań Jądrowych.
Polski przemysł bateryjny powinien iść w kierunku recyklingu, bo to daje przewidywalny dostęp do surowców, uniezależnia nas od ich producentów, a koszty – co do zasady – są niższe niż w przypadku importu surowców – twierdzi Aleksandra Sojka, starszy analityk Polskiego Instytutu Ekonomicznego.
Wodór to paliwo przyszłości, ale jego przechowywanie i transport to ogromne wyzwania. O bezpieczeństwie, nowoczesnych materiałach i szansach Polski na rozwój technologii wodorowych mówi prof. Mariusz Krawiec, kierownik Katedry Fizyki Powierzchni i Nanostruktur w Instytucie Fizyki na Wydziale Matematyki, Fizyki i Informatyki UMCS w Lublinie.
Polska chce zablokować umowę o wolnym handlu z krajami Ameryki Południowej. Powodem są głównie obawy rolników o konkurencyjność ich produktów. W jaki sposób realizacja umowy z Mercosur może wpłynąć na unijne rolnictwo i jakie mogą być też jej inne skutki?
Czy Polska rzeczywiście dokonała gospodarczego cudu? Ostatnie trzy i pół dekady pokazują, że odpowiedź może być tylko jedna – tak. Nowy numer kwartalnika „Obserwator Finansowy” to opowieść o sukcesie, który nie wydarzył się w naszej gospodarce sam, ale był efektem odwagi, determinacji i pracy całego społeczeństwa. A także o wyzwaniach, które dopiero przed nami.
Rosnące napięcia geopolityczne, demontaż globalnych łańcuchów dostaw, protekcjonizm, wojny handlowe i ekspansja sztucznej inteligencji coraz mocniej kształtują nowy, wielobiegunowy ład gospodarczy. Najnowszy numer kwartalnika Narodowego Banku Polskiego stawia pytania o przyszłość światowej gospodarki.
