Cena siły rynkowej: dlaczego wzrost marż szkodzi innowacjom i pogłębia nierówności
Wciągu ostatniego czterdziestolecia w Stanach Zjednoczonych zaobserwowano wzrost siły rynkowej firm, spowolnienie wzrostu produktywności i pogłębienie nierówności majątkowych. W naszym artykule analizujemy czynniki wskazujące na to, że u źródła wszystkich tych zjawisk może leżeć osłabienie konkurencji. Pozwala ono dominującym firmom podnosić ceny, obniżać płace i tłumić innowacje, przyczyniając się do spowolnienia wzrostu gospodarczego.
(@Getty Images)
Jednocześnie wyższy zwrot z aktywów przynosi korzyści osobom bogatym, nasilają się bowiem różnice w zachowaniach oszczędnościowych, co z kolei pogłębia nierówności majątkowe. Wzrost marż zysku przyczynia się natomiast do stagnacji gospodarczej i koncentracji bogactwa. To wszystko wskazuje na potrzebę bardziej zdecydowanej polityki w zakresie konkurencji, która mogłaby być wsparciem dla innowacji, produktywności i bardziej sprawiedliwego podziału owoców wzrostu gospodarczego.
Od swego zarania ekonomia stawia konkurencję, wzrost gospodarczy i dystrybucję jego owoców w centrum swojej uwagi. Z kwestiami tymi zmagali się pionierzy tacy jak Adam Smith czy Karol Marks, którzy kształtowali nasze myślenie o rynkach, tworzeniu majątku i jego dystrybucji. We współczesnych gospodarkach rozwiniętych problemy te są równie aktualne. W ostatnich latach wiele debat dotyczących polityki gospodarczej rozpalały kwestie mnożenia się „superfirm” i rosnącej koncentracji siły rynkowej .
Od Waszyngtonu do Brukseli, rządy zachodzą w głowę, jakim cudem garstka firm opanowała całe branże (Autor et al. 2020, Eeckhout 2021, Philippon 2019); dlaczego wzrost wydajności tak osłabł (Gordon 2016), a nierówności majątkowe urosły do rozmiarów niewidzianych od czasów Złotego Wieku w USA (Piketty 2014). To nie są kwestie akademickie – te pytania leżą u sedna gospodarczych wyzwań naszych czasów.
Obawy są szczególnie głębokie w Stanach Zjednoczonych. Średnie marże zysku wzrosły tam bowiem z 20 proc. we wczesnych latach 80-tych do 55 procent w 2020 roku. Wyhamował natomiast wzrost wydajności: dynamika całkowitej wydajności czynników produkcji osłabła z 1,56 procent w okresie 1960–1980 do zaledwie 0,77 procent w następnych dziesięcioleciach. Ten wzrost siły rynkowej i spadek dynamiki produktywności zbiegły się w czasie z gwałtownym wzrostem nierówności majątkowych, widocznym w rosnącym udziale majątku w posiadaniu przez najwyższych percentyli podmiotów.
Ale jaki dokładnie jest związek między siłą rynkową, wzrostem i nierównościami? I dlaczego władze mają się nim przejmować? W naszym niedawnym badaniu (Impullitti and Rendahl 2025), przedstawiamy narzędzie, dzięki któremu można powiązać te czynniki i uzyskać pełniejszy obraz wpływu siły rynkowej na gospodarkę.
Siła rynkowa i luka dochodowa (r-g)
Piketty (2014) spopularyzował koncepcję, zgodnie z którą nierówności majątkowe są wynikiem różnicy między stopą zwrotu z aktywów a tempem wzrostu gospodarki – czyli luki dochodowej (r-g). Wyższa luka dochodowa wiąże się z większymi nierównościami, ponieważ zamożniejsze gospodarstwa domowe – posiadające więcej aktywów – korzystają z wyższych stóp zwrotu i oszczędzają więcej, co tym bardziej zwiększa ich zamożność. Uboższe gospodarstwa domowe, które w większym stopniu polegają na wynagrodzeniach, dotknięte są stagnacją dochodów spowodowaną przez wolniejszy wzrost gospodarczy i wyższe marże. Taka dynamika pogłębia rozziew między bogatymi i biednymi i prowadzi do wzrostu nierówności w społeczeństwie.
W jaki sposób siła rynkowa wpływa na zwrot z aktywów i stopę wzrostu gospodarczego? Aby odpowiedzieć na to pytanie, budujemy model makroekonomiczny, w którym duże firmy inwestują w innowacje, aby powiększyć swój udział w rynku, zagregowane innowacje zaś zwiększają ogólny wzrost produktywności. Nieubezpieczalne ryzyko dochodu generuje heterogeniczność majątku w gospodarstwach domowych.
Kreujemy wzrost narzutów cenowych w reakcji na egzogeniczny wzrost kosztów wejścia firm na rynek. Gdy bariery te rosną, na rynku konkuruje mniej firm. Ograniczenie konkurencji pozwala już funkcjonującym firmom narzucać wyższe marże i zwiększać zyski. Z kolei wyższe zyski zwiększają wartość firm, stopę zwrotu z aktywów i ich ceny.
Z drugiej strony, ograniczenie konkurencji ma też wpływ na innowacyjność. Zagregowane innowacje, czyli suma innowacji wszystkich firm zwiększa ogólny zasób wiedzy w gospodarce, który funkcjonuje jako dobro publiczne. Firmy nieustannie uczą się od siebie nawzajem, wspierając cykl innowacji i postępu. Jednak w warunkach osłabionej konkurencji proces dzielenia się wiedzą słabnie. Przy mniejszej liczbie konkurentów pole do wymiany pomysłów jest mniejsze, co ogranicza efektywność innowacji i ostatecznie spowalnia wzrost gospodarczy ‒ g. Ta dynamika – wolniejsze upowszechnianie się wiedzy wskutek osłabienia konkurencji – ustanawia bezpośredni związek między wzrostem siły rynkowej a spadkiem innowacyjności.
Wreszcie słabsza konkurencja oznacza również niekorzystne zmiany w dochodach z pracy, zarówno obecnych, jak i przyszłych. Wyższe marże zysku tworzą klin pomiędzy ceną towarów a związanymi z nią kosztami krańcowymi: płacami. Wraz ze wzrostem marż spadają płace realne. Co więcej, wolniejszy wzrost gospodarczy dodatkowo pogłębia ten efekt, pogarsza bowiem perspektywy przyszłego wzrostu płac, ściśle powiązane ze wzrostem produktywności.
Luka dochodowa a nierówności majątkowe
Dlaczego poszerzenie luki dochodowej pogłębia nierówności majątkowe? W końcu, jeżeli wszystkie podmioty dysponują jakimś majątkiem a wpływ wzrostu różnicy między r a g dotyka je w sposób proporcjonalny, nierówności majątkowe pozostaną bez zmian. Nasza teoria stawia tezę, że poszerzanie się luki dochodowej pogłębia nierówności, ponieważ w wyraźny sposób wpływa na zachowania oszczędnościowe w całym spektrum majątkowym.
W naszej gospodarce nieubezpieczalne ryzyko dochodowe zakłada, że istnieją dwa powody oszczędzania: substytucja międzyokresowa oraz motywy oszczędnościowe (Aiyagari 1994). Uboższe gospodarstwa domowe, powodowane koniecznością zabezpieczenia się przed ryzykiem utraty dochodu, oszczędzają głównie z powodów ostrożnościowych, natomiast bogatsze – które osiągnęły wysoki poziom bezpieczeństwa finansowego – oszczędzają głównie z powodu substytucji międzyokresowej. Wyższy zwrot z aktywów wzmacnia motywację do substytucji międzyokresowej, natomiast ma niewielki wpływ na motyw ostrożnościowy. W konsekwencji bogatsze gospodarstwa silniej reagują na wyższy zwrot z aktywów, zwiększając oszczędności w większym stopniu, niż gospodarstwa o ograniczonych aktywach. Tym samym gromadzą jeszcze więcej majątku.
Wpływ na dobrobyt
Nasze badania rzucają również światło na skutki rosnącej siły rynkowej dla dobrobytu. Stwierdzamy, że wzrost marż i spowolnienie wzrostu od 1980 r. doprowadziły do znacznej utraty dobrobytu większości gospodarstw domowych. W przypadku dolnych 80 procent rozkładu majątku straty te wynoszą około 34 proc. długoterminowej konsumpcji. Natomiast górny 1 procent gospodarstw domowych odnotował znaczne korzyści, przy czym górne 0,1 procenta odnotowało 30-procentowy wzrost konsumpcji.
Tak więc, chociaż wzrost siły rynkowej przyniósł korzyść niewielkiej części społeczeństwa, stało się to istotnym kosztem poniesionym przez szerszą gospodarkę.
Uwagi końcowe
W minionym czterdziestoleciu w gospodarkach rozwiniętych obserwowano długoterminowy trend wzrostowy zarówno siły rynkowej, jak i nierówności, a także spowolnienie wzrostu produktywności. Tendencje te występowały równolegle, ale niekoniecznie niezależnie od siebie: nasze badania sugerują, że samo wzmocnienie pozycji rynkowej mogło znacznie przyczynić się do wzrostu nierówności majątkowych i spowolnienia wzrostu produktywności.
Jeden z wniosków, jaki możemy wysnuć z przedstawionego splątania długoterminowych trendów jest taki, że decyzje gospodarcze mogą przynosić niezamierzone konsekwencje w dziedzinach, których bezpośrednio nie dotyczą. Wynika z tego konieczność „wielocelowego” podejścia do, powiedzmy, polityki w zakresie konkurencji. Biorąc pod uwagę to, że siła rynkowa nasila koncentrację majątku, decydenci powinni rozważyć szersze gospodarcze i społeczne implikacje polityki konkurencji. Bardziej rygorystyczna egzekucja przepisów i reformy wspierające konkurencję mogą pomóc przywrócić nie tylko innowacje i produktywność, ale też bardziej sprawiedliwy podział materialnych korzyści.
W zmaganiu z tymi problemami decydenci muszą brać pod uwagę nie tylko bezpośrednie skutki swoich decyzji, ale i długoterminowe konsekwencje dla wzrostu gospodarczego i nierówności. Być może trzeba się zająć głębokimi uwarunkowaniami siły rynkowej i jej efektów dystrybucyjnych, by utorować drogę sprawniejszej i bardziej dynamicznej gospodarce, w której również dystrybucja, podział zysków, jak i strat byłby sprawiedliwszy.
Nierówności przestrzenne stały się jednym z głównych przedmiotów troski polityków w znacznej części rozwiniętego świata, zmuszającym rządy do podjęcia w ostatnich latach szeregu działań w tym zakresie. W niniejszym artykule przedstawiamy dowody wykazujące, że wbrew obiegowym opiniom nierówności przestrzenne podążały inną ścieżką w Ameryce Północnej i w Europie – w analizowanych państwach europejskich nierówności się zmniejszyły. Podkreślamy, że przestrzenne nierówności płacowe nie stanowią głównej przyczyny nierówności dochodów narodowych.
W naszym artykule dowodzimy, że wprawdzie cyfryzacja zwiększa produktywność tych firm, które w punkcie wyjścia są bardziej wydajne niż konkurenci, jednak w przypadku większości wpływ cyfryzacji jest dość ograniczony. Dochodzimy do wniosku, że po to, by inwestycje w technologie cyfrowe były bardziej efektywne, powinny być ukierunkowane oraz że decydenci nie powinni traktować cyfryzacji jako uniwersalnej metody zwiększania produktywności.
Polityka antymonopolowa jest przedmiotem intensywnej analizy po obu stronach Atlantyku. W naszym artykule dowodzimy, że właściwe uwzględnienie zmowy w modelu makroekonomicznym może wykazać znaczną utratę produktywności i łącznego dobrobytu. Nasze wyniki sugerują, że egzekwowanie przepisów antymonopolowych i dotyczących konkurencji, których celem jest rozbicie karteli, może przynieść duże korzyści.
Inwestycje w rozwój sztucznej inteligencji i centrów danych będą się wiązać z powiększonym zapotrzebowaniem na energię oraz większą zmiennością jej zużycia w sieci. Zaspokojenie popytu w tym zakresie wymaga rozwoju energetyki atomowej. Zdolności produkcyjne i technologiczne Europy są tu słabsze niż w USA czy w Chinach.
Kurczenie się populacji, w tym w wieku produkcyjnym, a także starzenie się społeczeństw to kluczowe czynniki ekonomiczne, które będą wpływać na wzrost gospodarczy i dobrobyt w UE do połowy XXI w. Niwelowanie ich negatywnego oddziaływania będzie wyzwaniem.
Trudno wskazać inny temat z zakresu finansów, któremu poświęcono by tyle miejsca i to w najbardziej prestiżowych periodykach naukowych na świecie, jak teoria efektywności rynków kapitałowego (ang. efficient market hypotesis, dalej EMH).
Osoby starsze coraz chętniej korzystają z internetu i bankowości elektronicznej. Nie w każdej sytuacji chcą posługiwać się gotówką. Nie zawsze seniorzy są jednak odporni na próby wyłudzania pieniędzy w przestrzeni cyfrowej.
Globalne rynki finansowe stają się coraz bardziej powiązane ze sobą. Nasz artykuł analizuje potencjalne skutki uboczne wstrząsów pochodzących z Chin dla rynków finansowych gospodarek wschodzących, z rozróżnieniem zakłóceń związanych z polityką pieniężną i tych związanych z rozwojem makroekonomicznym Chin.
To już nie science fiction. Sztuczna inteligencja na dobre zadomowiła się w sektorze publicznym w wielu krajach, także w Polsce. Wiążą się z tym korzyści, ale również istotne wyzwania. Często etyczne.
Nakładem Instytutu Pileckiego ukazał się pierwszy pełny przekład jednego z najważniejszych dzieł niemieckiej myśli politycznej i ekonomicznej, czyli „Mitteleuropa” pióra Friedricha Naumanna. Mimo że w ogromnej mierze dotyczy ono Polski, w naszym języku znane było dotąd jedynie z licznych analogii, fragmentów i streszczeń. Teraz otrzymaliśmy je w bardzo komunikatywnym tłumaczeniu Kamila Markiewicza, wraz z opracowaniem i wstępem wybitnego niemcoznawcy prof. Grzegorza Kucharczyka.
Polska ma dzisiaj już ponad 500 ton złota, a jego udział w rezerwach przekroczył 20 proc. – poinformował Narodowy Bank Polski 24 kwietnia 2025 r. Obecne rezerwy są niemal 5-krotnie wyższe niż siedem lat temu.
Zaczynał mając 43 lat i 20 tys. juanów w ręku. Założona przez niego firma w 2024 r. osiągnęła 8,6 mld dol. zysku i była jednym z najważniejszych graczy na rynku telekomunikacyjnym. A historię o nim i firmie, którą stworzył opowiada napisana przez Li Hongwena książka „Ren Zhengfei & Huawei”.
Szybki rozwój sztucznej inteligencji może przyczynić się do transformacji gospodarczej porównywalnej z rewolucją przemysłową. Kluczowa jest próba zrozumienia, kiedy i w jaki sposób gospodarka może zostać przekształcona, gdy systemy sztucznej inteligencji będą zmierzać w kierunku opanowania większości lub wszystkich form pracy poznawczej, która może być wykonywana przez ludzi, w tym także nowych zadań, jeszcze nieistniejących.
Wartość relacji długu publicznego do PKB we Włoszech nie zawsze była tak wysoka jak obecnie. Dług zjednoczonego państwa włoskiego w 1861 r. stanowił mniej niż 40 proc. jego PKB, zaś jeszcze w latach 60. XX w. zaledwie 25 proc. PKB. W historii tego kraju zdarzały się także okresy, w których relacja długu publicznego do PKB była jeszcze wyższa niż obecnie i sięgała 160 proc. PKB, by następnie spaść. Skąd zatem wziął się dług publiczny Włoch, notujący dziś jedne z wyższych poziomów w ponad stusześćdziesięcioletniej historii tego państwa?
Kiedy świat wynurzył się z chaosu II wojny światowej, władzę objęli ludzie o przekonaniach makroekonomicznych, ukształtowanych w formacyjnym dla nich doświadczeniu lat 30. XX w.
Mija blisko trzydzieści lat od chwili, gdy Narodowy Bank Polski przeprowadził denominację złotego. Jej przygotowanie było złożonym procesem – należało bowiem wszystko zaplanować, zaprojektować nowe monety i banknoty, zlecić ich produkcję, przygotować całą logistykę, a na koniec przekazać je przy pomocy banków do portfeli wszystkich Polaków.
Chiny nie są już największą montownią świata, z tanią siłą roboczą, czy producentem tanich produktów codziennego użytku. Kraj stał się eksporterem technologii. Mimo wojny handlowej i nałożonych ograniczeń, Chiny coraz śmielszymi krokami wchodzą ze swoimi rozwiązaniami w świat zachodni. Na milion mieszkańców w 2020 r. przypadało tam 1585 badaczy. Jest to trzykrotny wzrost w czasie zaledwie jednej dekady. Chiny inwestują w technologię, a ta zapewnia im coraz większą dominację na świecie.
Na kanwie wspólnej niechęci do dominacji Zachodu Rosja i Chiny budują antyzachodnią koalicję w ramach bloku BRICS+. Jego członkowie od lat starają się zmniejszyć swoją zależność od dolara, ale dopiero zachodnie sankcje nałożone na Rosję po inwazji na Ukrainę przyspieszyły ten proces.
Na koniec marca 2024 r. liczba ludności Polski wynosiła niecałe 37,6 mln i – jak podaje GUS – tym samym zmniejszyła się w porównaniu z analogicznym okresem 2023 r. o 133 tys. osób. Urząd alarmuje, że te niekorzystne trendy obserwowane są od lat. W konsekwencji prognozy pokazują, że pod koniec 2050 r. liczba ludności naszego kraju wyniesie 34,0 mln osób, a w 2060 r. nie przekroczy 31 mln (30,9 mln).
Czy Polska rzeczywiście dokonała gospodarczego cudu? Ostatnie trzy i pół dekady pokazują, że odpowiedź może być tylko jedna – tak. Nowy numer kwartalnika „Obserwator Finansowy” to opowieść o sukcesie, który nie wydarzył się w naszej gospodarce sam, ale był efektem odwagi, determinacji i pracy całego społeczeństwa. A także o wyzwaniach, które dopiero przed nami.
