(©Envato)
Wydłużające się życie i starzenie się społeczeństw to jedne z największych wyzwań ekonomicznych XXI w. Jednak te same zjawiska, które stwarzają presję na systemy emerytalne, rynki pracy i finanse publiczne, oferują również możliwości. Starzejące się społeczeństwa mogą stać się motorem rozwoju i wzrostu gospodarczego. Kluczem jest zmiana perspektywy z postrzegania starości jako obciążenia na dostrzeżenie potencjału gospodarczego długowieczności – nowego, rosnącego sektora, który może napędzać przyszły dobrobyt.
Zdrowe starzenie się – zwiększona partycypacja i produktywność
Wartość ekonomiczna zdrowej długowieczności jest znacząca zarówno na poziomie krajowym, jak i globalnym, co podkreślają badania naukowe. W przypadku Stanów Zjednoczonych opóźnianie starzenia się, które zwiększa oczekiwaną długość trwania życia o 1 rok, jest warte – w perspektywie całej populacji – około 38 bln dol., a o 10 lat – około 367 bln dol. Składa się na to nie tylko ograniczenie kosztów związanych z opieką zdrowotną i długoterminową, ale także wzrost wartości życia (mierzonej jako „gotowość do zapłaty” za dodatkowe lata życia lub poprawę jakości życia) oraz zwiększona produktywność.
Inwestowanie w zdrowie w późniejszym życiu nie jest więc tylko wydatkiem socjalnym, ale strategiczną inwestycją ekonomiczną o wysokiej stopie zwrotu. Zdrowsze starzenie się oferuje szanse dla gospodarki, dzięki zwiększeniu wskaźnika aktywności zawodowej, wydłużeniu życia zawodowego i zwiększeniu produktywności. Szacuje się, że postępy w zdrowym starzeniu się mogą przyczynić się do wzrostu globalnego PKB o około 0,4 pkt proc. rocznie w latach 2025–2050. Zyski z poprawy zdrowia poznawczego u osób starszych wiążą się ze wzrostem zarobków i produktywności pracy o około 30 proc., a także zwiększeniem prawdopodobieństwa pozostania wśród aktywnych zawodowych o około 20 proc.
Rola edukacji ustawicznej i przekwalifikowania
W miarę jak ludzie żyją dłużej i zdrowiej, rośnie potrzeba możliwości kształcenia ustawicznego i tworzenia warunków edukacji przyjaznych dla seniorów. OECD wskazuje, że utrzymanie zdrowych starszych pracowników w pracy jest kluczem do zwiększenia rozmiarów siły roboczej i utrzymania dynamiki gospodarczej. Inicjatywy, takie jak na przykład SkillsFuture w Singapurze, która zapewnia kredyty edukacyjne dla pracowników w średnim wieku, czy też platforma Srebrny Uniwersytet w Kazachstanie, oferująca możliwości edukacyjne dla osób powyżej 50. roku życia, pokazują, jak inwestowanie w edukację ustawiczną może przekształcić starzejące się populacje w siłę produkcyjną, przynoszącą wymierne korzyści ekonomiczne.
Pomimo tych zalet, udział osób starszych w kształceniu ustawicznym i podnoszeniu kwalifikacji pozostaje niski i wynosi tylko około 40 proc. w krajach OECD i jeszcze mniej w gospodarkach rozwijających się. Bariery obejmują w szczególności brak wiary w zdolności uczenia się z wiekiem i niewystarczające wsparcie ze strony pracodawców. Badania wskazują, że starsi pracownicy chcą pracować i podnosić kwalifikacje, ale napotykają bariery strukturalne, takie jak m.in. ageizm oraz niedopasowanie technologiczne. Oznacza to, że poza programami edukacyjnymi konieczna jest zmiana perspektywy w kierunku stworzenia środowiska uczenia się sprzyjającego włączaniu wszystkich grup wiekowych, aktywne zwalczanie ageizmu w miejscu pracy i w społeczeństwie, a także dostosowanie metod nauczania (np. mikrolearning, mikrocertyfikaty) do potrzeb osób starszych, aby uczynić naukę bardziej dostępną oraz atrakcyjną. Konieczna jest elastyczność i płynność w ścieżkach kariery, umożliwiająca ludziom adaptację i przekwalifikowanie się w ciągu całego życia. Oznacza to także promowanie zmiany norm społecznych dotyczących wieku i produktywności.
Potencjał migracji i automatyzacji w łagodzeniu niedoborów siły roboczej
Zdrowe starzenie się, ale także automatyzacja i migracja, mogą pomóc zrównoważyć spadki produktywności i produkcji w starzejącym się społeczeństwie. Chociaż często pojawiają się obawy, że sztuczna inteligencja (AI) i automatyzacja mogą wypierać pracowników, zwłaszcza starszych, to istnieją dowody na potencjał synergii. Starsi pracownicy z wyższym wykształceniem są stosunkowo dobrze przygotowani do czerpania korzyści z potencjału AI zwiększającego produktywność, ponieważ uzupełnia ona ich umiejętności. Sztuczna inteligencja może być narzędziem do zwiększania produktywności tych pracowników, a nie tylko zagrożeniem dla ich miejsc pracy. Wspieranie rozwoju umiejętności cyfrowych i adaptacji technologicznej wśród starszych pracowników umożliwi im wykorzystanie nowych technologii i pozostanie konkurencyjnymi na rynku pracy, a nawet zwiększenie ich produktywności – co z kolei pomaga zrekompensować możliwe spowolnienie wzrostu gospodarczego spowodowane kurczącą się siłą roboczą.
Również migracja odgrywa istotną rolę w łagodzeniu niedoborów siły roboczej. Prognozy ONZ wskazują, że do 2054 r. imigracja będzie napędzać wzrost populacji w 52 krajach, a do 2100 r. w 62 krajach. Podkreśla to rolę migracji w łagodzeniu skutków spadku populacji w poszczególnych państwach i dostarczaniu nowej siły roboczej. Migracja, choć może złagodzić niedobory siły roboczej, nie jest jednak długoterminowym, samodzielnym rozwiązaniem problemu starzejącego się społeczeństwa, ponieważ sami migranci również się starzeją. Kraje rozwinięte starzeją się szybciej niż rozwijające się, dlatego te pierwsze mogą korzystać z siły roboczej imigrantów z tych drugich, aby zrekompensować starzenie się lub przechodzenie na emeryturę własnych obywateli. Według ONZ, w krajach o wskaźnikach dzietności poniżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń, programy rządowe mające na celu przyciąganie i utrzymanie migrantów mogą być bardziej skuteczne w spowalnianiu spadku zasobu krajowej populacji i siły roboczej niż polityki mające na celu zwiększanie dzietności.
Silver economy
Dłuższe życie społeczeństwa przyczynia się do rozwoju gospodarki długowieczności (silver economy). Silver economy oferuje ogromny potencjał, ale przekształcenie wyzwań w szanse wymaga kompleksowego podejścia, obejmującego m.in. reformy rynku pracy, inwestycje w zdrowie i edukację oraz adaptację systemów społecznych. Starsze osoby są często postrzegane przede wszystkim jako konsumenci netto (osoby mające tendencję do konsumowania więcej niż produkują lub nie produkujące wcale, a ich konsumpcja jest w dużej mierze pokrywana przez transfery publiczne lub przez ich własne oszczędności) i obciążenie dla systemów publicznych. Koncepcja gospodarki długowieczności wykracza jednak poza takie postrzeganie osób starszych, ponieważ mogą oni być również produktywną siłą oraz konsumentami nowych usług i produktów dostosowanych do ich potrzeb.
Warto również podkreślić, że starsi ludzie generują znaczące korzyści ekonomiczne i społeczne poprzez pracę nieodpłatną związaną w szczególności z opieką nieformalną (czyli nieodpłatną pomocą, jaką udzielają bliscy, rodzina lub przyjaciele osobom, które jej potrzebują). Opieka nieformalna jest istotnym wkładem ekonomicznym, który często nie jest uwzględniany w statystykach krajowych. Dla przykładu, w Portugalii, według danych z 2014 roku, włączenie nieformalnych opiekunów do statystyk zwiększyłoby wskaźnik zatrudnienia osób powyżej 55. roku życia o prawie 13 pkt proc. Nieodpłatna opieka nieformalna często subsydiuje krajowe systemy zdrowotne i opieki długoterminowej, nakładając znaczne obciążenia na poszczególne osoby, zwłaszcza kobiety – co jednocześnie pogłębia nierówności płciowe w dostępie do rynku pracy oraz świadczeń emerytalnych. Rozwiązaniem są polityki uznające i wspierające opiekunów, takie jak np. wsparcie emerytalne dla opiekunów nieformalnych, a także płatne urlopy opiekuńcze. Ponadto niezbędne są inwestycje w formalną infrastrukturę opieki długoterminowej, aby nie tylko zapewnić jej wysoką jakość, ale przede wszystkim zmniejszyć obciążenie jednostek i rodzin.
Wspieranie zdrowego starzenia się
Fundamentem gospodarki długowieczności jest priorytetowe traktowanie zdrowego starzenia się. Według szacunków, około jedna piąta długości życia człowieka to czas spędzony na chorowaniu, a koszty leczenia są nie tylko dużym problemem dla jednostek, ale także obciążeniem dla finansów publicznych. Z tych powodów położenie nacisku na zapobieganie chorobom, a nie tylko ich leczenie, może znacząco poprawić jakość życia w starszym wieku, a także zmniejszać presję na systemy opieki zdrowotnej i finanse publiczne.
Gdy seniorzy są zdrowi, to wymagają mniej intensywnej i kosztownej opieki zdrowotnej, są w stanie angażować się w pracę zarobkową lub nieodpłatną, a także gromadzą większe zasoby finansowe w porównaniu z osobami borykającymi się z chorobami. Stanowi to bezpośredni związek między zdrowiem a produktywnością, niezależnością finansową oraz zmniejszeniem obciążenia dla systemów opieki społecznej. Inwestycje w profilaktykę (m.in. poprzez edukację, promowanie zdrowego stylu życia) i zdrowie publiczne (m.in. lepszy dostęp do opieki zdrowotnej) dla wszystkich grup wiekowych powinny być postrzegane jako kluczowa strategia ekonomiczna, która zmniejsza przyszłe obciążenia fiskalne i zwiększa potencjał produkcyjny społeczeństwa.
Zmiany na rynku pracy
Starzenie się populacji prowadzi do spadku odsetka osób w wieku produkcyjnym w stosunku do tych w wieku emerytalnym. Aby zredukować negatywny wpływ tego zjawiska na wzrost gospodarczy, kluczowe jest utrzymanie tego wskaźnika na korzystnym poziomie. Osiąga się to poprzez wydłużanie czasu, w którym ludzie są aktywni i produktywni na rynku pracy. OECD sugeruje, że spowolnienie gospodarcze wynikające ze starzenia się społeczeństwa można w dużej mierze zrekompensować, włączając do siły roboczej więcej osób. Szczególnie istotne są trzy grupy: starsi pracownicy, kobiety i migranci. Ponadto duże znaczenie ma wsparcie poprzez odpowiednie polityki – elastyczne formy zatrudnienia (np. zapewnienie elastycznych godzin pracy i autonomii, programy wellness), możliwości podnoszenia kwalifikacji i zachęty finansowe (np. dopłaty do wynagrodzeń).
Badania wskazują, że starsi pracownicy cenią sobie elastyczność harmonogramu i autonomię pracy, a oferowanie tych cech pracy może znacząco zwiększyć ich partycypację. Przykład Singapuru pokazuje, że aktywne wdrażanie elastycznych godzin pracy, szkoleń cyfrowych i programów wellness dla starszych pracowników przynosi wymierne korzyści. Opłacalne wydaje się zatem promowanie elastycznych rozwiązań pracy, które uwzględniają potrzeby i preferencje starszych pracowników (np. praca w niepełnym wymiarze godzin, mentoring, możliwość przerw w karierze). Dodatkowo, inwestowanie w ich zdrowie fizyczne i psychiczne oraz zwalczanie ageizmu w miejscu pracy są niezbędne, aby przedłużyć produktywność starszych pracowników, a nie tylko ich obecność na rynku pracy.
Adaptacja do wieloetapowego życia
Obecnie tylko 33 proc. globalnej populacji jest uważane za osoby posiadające wiedzę z zakresu finansów i ekonomii. Przyczynia się to do nierówności majątkowych, istotnie skorelowanych z nierównościami w długości życia. Raport WEF pt. „Living Longer, Better: Understanding Longevity Literacy” wprowadza koncepcję longevity literacy (umiejętności długowieczności), która wykracza poza tradycyjną edukację finansową. Obejmuje ona trzy filary: jakość życia, cel i odporność finansową. Wskazuje to na potrzebę przygotowania ludzi na wieloetapowe życie, które obejmuje naukę przez całe życie, przerwy w karierze oraz nowe ścieżki życia i rozwoju, a nie tylko tradycyjny schemat życia „szkoła => praca => emerytura”. Edukacja finansowa powinna zatem obejmować szersze zrozumienie implikacji długiego życia, pomagając jednostkom planować nie tylko emeryturę, ale całą, dłuższą trajektorię życia, w tym potencjalne zmiany kariery, okresy opieki oraz utrzymanie celu i zaangażowania społecznego.
Nowa era demograficzna, w której tradycyjne trzyetapowe życie (szkoła, praca, emerytura) ustępuje miejsca wieloetapowej egzystencji, obejmującej naukę przez całe życie, przerwy w karierze i nowe ścieżki, wymaga fundamentalnej zmiany w sposobie, w jaki społeczeństwa postrzegają wiek, pracę i emeryturę, a także przełamania ageizmu i sztywnych, utartych norm. Przejście od liniowej do zróżnicowanej ścieżki życia może nie tylko poprawić jakość życia i bezpieczeństwo finansowe jednostek, ale także wykorzystać potencjał starzejącej się siły roboczej do napędzania rozwoju i wzrostu gospodarczego.
Autorka wyraża własne poglądy, a nie oficjalne stanowisko NBP.
Polska chce zablokować umowę o wolnym handlu z krajami Ameryki Południowej. Powodem są głównie obawy rolników o konkurencyjność ich produktów. W jaki sposób realizacja umowy z Mercosur może wpłynąć na unijne rolnictwo i jakie mogą być też jej inne skutki?
