Perspektywy wzrostu gospodarczego w obliczu starzenia się społeczeństw

(©Envato)

Starzenie się społeczeństw stanowi najbardziej powszechną i dominującą tendencję demograficzną XXI w. Na jego konsekwencjach gospodarczych skupia się coraz więcej badań naukowych. Na podstawie analizy 22 państw należących do OECD w okresie od 1970 r. do 2014 r. Aksoy i in. (2019) przypisują starzeniu się społeczeństw znaczne spowolnienie prognozowanej stopy wzrostu dochodu na mieszkańca (o 0,64 punktu procentowego rocznie) w latach 2011–2030. Maestas i in. (2023) analizują dane panelowe dotyczące stanów amerykańskich w latach 1980–2010 i przewidują podobne spowolnienie gospodarcze w okresie od roku 2020 do 2030 (o 0,60 punktu procentowego rocznie). W tych i wielu innych badaniach starzenie się społeczeństwa określa się w kategoriach odsetka osób w wieku 60 (lub 65) lat i starszych.

W naszym nowym opracowaniu (Kotschy i Bloom 2023) badamy wpływ starzenia się społeczeństw na wzrost gospodarczy w przypadku globalnej próbki 145 państw (należących i nienależących do OECD). Analizujemy ten wpływ na podstawie danych pochodzących z szerokich ram czasowych (lat 1950–2015) i tworzymy prognozy wybiegające daleko w przyszłość (2020–2050) w celu uzyskania szerokiego obrazu konsekwencji gospodarczych tego zjawiska. Ważnym novum w naszym badaniu w porównaniu z poprzednimi pracami jest wyodrębnienie różnych konceptualizacji struktury wiekowej społeczeństwa. Badamy, jak zmieniają się ekonomiczne skutki starzenia się społeczeństw w przypadku przyjęcia miary funkcjonalnej zamiast miary chronologicznej struktury wiekowej społeczeństwa. Miara chronologiczna skupia się na udziale populacji w wieku 20–64 lat, podczas gdy miara funkcjonalna skupia się na udziale populacji w wieku od lat 20 do przewidywanego progu starości (ang. prospective old-age threshold, „POAT”), gdzie POAT oznacza wiek, w którym przewidywana długość pozostałego życia spada poniżej 15 lat. Choć ustaliliśmy, że starzenie się społeczeństw daje impuls restrykcyjny w odniesieniu do wyników gospodarczych, nasze szacunki pokazują, że być może połowę spowolnienia prognozowanego w modelu opartym na wieku chronologicznym może zrównoważyć poprawa możliwości funkcjonalnych kojarzona z rosnącą długowiecznością.

Diabeł tkwi w szczegółach

Starzenie się społeczeństw wynikające z malejącej płodności, rosnącej długowieczności i wchodzenia w wiek starszy przez duże kohorty zastąpiło wzrost liczby ludności jako najważniejszy trend w demografii (Bloom 2022). Ta zmiana przyniosła ze sobą liczne wzajemnie powiązane wyzwania – zdrowotne, społeczne i gospodarcze – co zapowiada znaczące zmiany wzrostu gospodarczego, struktury siły roboczej i rentowności finansowej programów emerytalnych oraz systemów opieki zdrowotnej.  Możliwe reakcje na ten trend obejmują wprowadzenie przepisów promujących zdrowe starzenie się, takie jak innowacje w służbie zdrowia, reformy programów emerytalnych oraz rozwój wszechstronnych i stabilnych długoterminowych systemów opieki zdrowotnej (Bloom 2022, Kotschy i Bloom 2022).

Zobacz również:
https://www.obserwatorfinansowy.pl/bez-kategorii/rotator/oblicze-kryzysu-demograficznego-w-polsce/

Jednak zaprojektowanie i ukierunkowanie tych działań może być niezwykle złożone, ponieważ to, jak starzenie się, zdrowie, technika i praca przenikają się wzajemnie, jest bardzo złożone. Na przykład praca wykonywana przez daną osobę wpływa na czas przejścia na emeryturę potencjalnie bardziej, niż charakterystyka pracownika. Sauré i in. (2023) dokumentują, że zachowanie w zakresie przechodzenia na emeryturę w 45 państwach determinuje struktura zawodowa siły roboczej. Z kolei strukturę tę mogą zmienić innowacje techniczne, które mogą zamortyzować presję ze strony systemów ubezpieczenia społecznego, jeżeli połączy się je z zachętami do późniejszego przejścia na emeryturę. Z drugiej strony Spinnewijn i in. (2022) wykazują, że stosowanie zachęt do późniejszego przejścia na emeryturę w celu osiągnięcia stabilności fiskalnej często powoduje powstanie znacznych kosztów redystrybucyjnych – choć w mniejszym stopniu w przedziale wiekowym 60–65 lat, w którym wspomniane zachęty tworzą okazję do wygładzenia konsumpcji w przypadku różnych rodzajów gospodarstw domowych. Tymczasem Bellés-Obrero i in. (2022) stwierdzają, że wraz z późniejszym przejściem na emeryturę rosnąć może umieralność – szczególnie w przypadku osób w wieku 60–69 lat wykonujących prace wymagające pod względem fizycznym i psychospołecznym – lecz wskazują także, że efekt ten mogą łagodzić elastyczne polityki emerytalne.

Często przytaczana obawa dotycząca odłożenia przejścia na emeryturę wiąże się z możliwością wyparcia z rynku pracy młodszych pracowników przez pozostających w stosunku pracy starszych pracowników. Jednak analiza włoskiej reformy emerytalnej z 2012 roku (Amuri 2021) wskazuje, że podwyższenie wieku emerytalnego nie oznacza mniejszego zatrudnienia młodszych pracowników. Badanie to ujawnia wzrost zatrudnienia we wszystkich grupach wiekowych, w tym osób młodych, a nawet dokumentuje wzrost wartości dodanej. Nie dość, że starsi pracownicy nie są ciężarem, to owo badanie sugeruje, że posiadają oni unikalne – i uzupełniające się – umiejętności, których nie da się łatwo zastąpić.

Zobacz również:
https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/adamo-ostatni-czlowiek-urodzony-we-wloszech/

Tworzenie miejsc pracy bardziej przyjaznych dla starszych pracowników odpowiada na wiele wyzwań związanych ze starzeniem się społeczeństw, lecz nie stanowi ono panaceum. Scott i in. (2022) zauważają, że choć amerykański rynek pracy z biegiem lat stał się bardziej przyjazny dla osób starszych, te miejsca pracy były zajmowane w pierwszej kolejności przez młodsze kobiety i absolwentów uczelni, a znaczna część starszych pracowników pozostała pominięta. Inną istotną tendencją jest zmieniająca się zależność między płodnością a zatrudnieniem. Rosnąca kompatybilność celów zawodowych kobiet z ich planami rodzinnymi tłumaczy ekonomikę współczesnej płodności, gdzie wskaźniki płodności są wyższe w państwach o wyższym poziomie zatrudnienia kobiet. Tertilt i in. (2022) wykazują, jak ten trend jest napędzany przez kombinację czynników obejmujących korzystne polityki rodzinne rządu i rynki elastycznego czasu pracy, co jest spójne z inną ostatnio publikowaną pracą, w której odrzuca się pojęcie demografii jako przeznaczenia (Bloom 2019).

Demografia to nie przeznaczenie

Rzeczywiście jedyną określoną z góry cechą demografii jest zmiana. Bloom i in. (2003) ukuli termin „demograficzna dywidenda” w celu opisania rozwoju gospodarczego, który może wynikać ze zmiany struktury wiekowej społeczeństwa i wzrostu liczby ludności. Wraz z obniżaniem się wskaźników płodności i umieralności wzrosnąć może jakość życia, a kohorta osób uprzednio będących na utrzymaniu osiąga wiek produkcyjny, zwiększając podaż pracy i przekierowując zasoby na oszczędności, edukację i zwiększanie wydajności pracy. Lecz po zakończeniu tej transformacji ta sama kohorta osiąga wiek starszy i generuje ryzyko zahamowania wzrostu gospodarczego. Krótko mówiąc, dywidenda demograficzna może potencjalnie przekształcić się w opór demograficzny.

Podczas gdy ten opór wydaje się w zasadzie nieunikniony – praktycznie każde państwo należące do OECD doświadcza starzenia się społeczeństwa i towarzyszącego mu zmniejszania się siły roboczej, co prowadzi do prognoz spowolnienia gospodarczego w całym obszarze – nie można tego powiedzieć o jego wielkości i zakresie. Logika nieuchronności jest prosta: w miarę przechodzenia przez wiek produkcyjny przez kohorty z okresów wyżu demograficznego liczba pracowników spada, a zasoby wykorzystywane do zwiększania wydajności pracy są następnie wykorzystywane na potrzeby konsumpcji przez osoby starsze. Lecz trudno jest przewidzieć, jak dokładnie ten scenariusz wpłynie na wzrost gospodarczy, ponieważ zmienne są bardzo niejasne. Jak społeczeństwo będzie przeciwdziałać tym skutkom za pomocą inwestycji w edukację, postępu technicznego i inicjatyw służących promocji zdrowego starzenia się, które mogą skutkować zwiększeniem zdolności funkcjonalnej (co może skłonić większą liczbę osób starszych do pozostania na rynku pracy lub udziału w wartościowej działalności nierynkowej)? W jaki sposób większa automatyzacja, intensyfikacja kapitału i niepewność ekstrapolacji danych, będąca nieodłączną cechą tych szacunków, komplikują prognozy gospodarcze?

Zobacz również:
https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/starzenie-sie-spoleczenstw-obnizy-wzrost-gospodarczy/

W naszej pracy (Kotschy i Bloom 2023) stawiamy te pytania i staramy się oszacować, jak starzenie się społeczeństw wpłynie na wzrost gospodarczy oraz, w jaki sposób skutki te można łagodzić dzięki poprawie zdolności funkcjonalnych właściwych dla danego wieku.

Konwencjonalna miara wieku produkcyjnego użyta do odpowiedzi na te pytania klasyfikuje starość w ten sam sposób dla każdego pokolenia. Metoda retrospektywna skupia się w całości na wieku chronologicznym, a zatem nie uwzględnia postępu w dziedzinie zdolności funkcjonalnej pod względem umieralności, niepełnosprawności, siły i funkcji poznawczych, wynikającego ze zdrowego starzenia się. Jednakże 65-latek w roku 1973 może znacznie się różnić od 65-latka w 2023 r. Na przykład w Stanach Zjednoczonych w okresie od 1970 r. do 2020 r. przewidywana długość życia w wieku 65 lat wzrosła z 15 do 19 lat i do roku 2050 prognozowany jest jej wzrost do 23 lat (ONZ 2022). Zatem klasyfikowanie osób w wieku 65 lat jako starych – co w rzeczywistości oznacza „za starych, by pracować”– znacząco obniża potencjał pracy. Jest to niedopatrzenie, które jeszcze się pogorszy w przyszłości.

Zatem w przeciwieństwie do metody retrospektywnej, która opiera się na liczbie lat przeżytych od urodzenia, stosujemy także metodę prospektywną Sandersona i Scherbova (2005, 2007, 2010, 2019), w której wiek produkcyjny mierzy się na podstawie przewidywanej liczby lat pozostałego życia. W tej metodzie zastosowano zmienny przewidywany próg starości (POAT), zdefiniowany jako wiek, w którym przewidywana długość pozostałego życia spada poniżej 15 lat (Sanderson i in. 2017). Próg ten rośnie wraz z długowiecznością i jest w znacznym stopniu skorelowany z różnymi miarami zdolności funkcjonalnej, obejmującymi umieralność, fizjologiczne starzenie się, siłę ciała oraz zdolności poznawcze (Kotschy i Bloom 2023).

Za pomocą metody retrospektywnej i prospektywnej pomiaru struktury wiekowej społeczeństwa można uzyskać jakościowo i ilościowo różne trendy demograficzne. Na przykład począwszy od roku 2000 państwa należące do OECD wydają się młodsze, jeśli wziąć pod uwagę prospektywne miary struktury wiekowej zamiast miar retrospektywnych, podczas gdy państwa nienależące do OECD wydają się starsze. Metoda retrospektywna, skupiająca się wyłącznie na wieku chronologicznym, nie zauważa zatem istotnej różnicy zdolności funkcjonalnej, którą wychwytuje metoda prospektywna.

Zobacz również:
https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/trendy-gospodarcze/kosztowny-powszechny-dobrobyt/

Kontrastując metodę retrospektywną z metodą prospektywną, prezentujemy zakres możliwych konsekwencji gospodarczych starzenia się społeczeństw. W szczególności te dwie metody różnią się od siebie jedynie pod względem struktury wiekowej społeczeństwa. Wykorzystujemy te różnice jako scenariusze alternatywne w prognozach wzrostu przyszłych dochodów na mieszkańca i porównujemy je ze scenariuszem kontrfaktycznym, w którym struktura wiekowa społeczeństwa jest stała. To porównanie pozwala nam na zmierzenie prawdopodobnego wpływu starzenia się społeczeństw na wzrost gospodarczy: „[o]pisując potencjał pracy na podstawie stałych i zmieniających się zdolności funkcjonalnych, miara retrospektywna i miara prospektywna określa granice tego, jak malejące udziały osób w wieku produkcyjnym mogą wpłynąć na wzrost gospodarczy w nadchodzących latach” (Kotschy i Bloom 2023: 1).

Rozpoczynamy nasze badanie od opracowania empirycznego modelu wzrostu, który uwzględnia różnice między państwami pod względem udziału osób w wieku produkcyjnym, kapitału ludzkiego, kapitału fizycznego, zdrowia społeczeństwa oraz trendów wzrostu, dopasowane do danych panelowych dotyczących 145 państw w odstępach pięcioletnich w okresie od 1950 r. do roku 2015. Następnie na podstawie parametrów oszacowanych w tym modelu oraz prognoz demograficznych szacujemy konsekwencje starzenia się społeczeństw dla prognozowanego wzrostu dochodu na mieszkańca w latach 2020–2050. Choć spowolnienie wzrostu dochodu na mieszkańca występuje w obydwu scenariuszach, metoda prospektywna wskazuje, że gospodarcze konsekwencje starzenia się społeczeństw będą mniej dotkliwe, niż sugerowałyby to szacunki oparte na samej strukturze kohorty. W przypadku państw należących do OECD nasze wyniki wskazują, że „rozwijanie aktywności ekonomicznej poprzez poprawę zdolności funkcjonalnej jest w stanie złagodzić może nawet połowę oporu demograficznego” (Kotschy i Bloom 2023: 19). Te różne metody wskazują także na znaczące różnice między państwami (Wykres) – szacuje się, że roczne stopy wzrostu dochodu na mieszkańca spadną o 0,91 punktu procentowego w Japonii, 0,66 punktu procentowego w Chile i 0,46 punktu procentowego w Szwecji na podstawie retrospektywnej miary starzenia się, podczas gdy przy zastosowaniu miary prospektywnej, wynoszą one 0,13 punktu procentowego w Japonii, 0,09 punktu procentowego w Chile oraz 0,06 punktu procentowego w Szwecji.

Potencjał kompensowania oporu demograficznego rośnie wraz z przewidywaną długością pozostałego życia, ponieważ ludzie mogą jeszcze bardziej wydłużyć swoją aktywność na rynku pracy w późniejszych etapach swojego cyklu życia. W przypadku Stanów Zjednoczonych nasze wyniki wskazują na spowolnienie gospodarcze rzędu 0,45 punktu procentowego w latach 2020–2050 w przypadku miary retrospektywnej, ale spadek ten wynosi zaledwie 0,30 punktu procentowego przy zastosowaniu miary prospektywnej. Szacuje się, że wzrost gospodarczy ulegnie największemu spowolnieniu w Republice Korei (najszybciej starzejącym się państwie świata), gdzie spadek wskaźnika rocznego dochodu na mieszkańca wyniesie 1,71 punktu procentowego na podstawie miary retrospektywnej oraz o 1,24 punktu procentowego przy zastosowaniu miary prospektywnej. Jako że ludzie na całym świecie żyją dłużej i zdrowiej, przyjęcie granicy górnej i dolnej wynikającej z tych różnych miar stanie się coraz ważniejsze dla prowadzenia znaczących analiz ekonomicznych.

Trudności demograficzne można wykorzystać

Opuszczanie rynku pracy przez starsze kohorty bez wątpienia spowolni wzrost gospodarczy, przy czym prawdopodobnie nie w skali przewidywanej na podstawie retrospektywnej miary starzenia się. Spowolnienie to można w pewnym stopniu złagodzić przez migracje, innowacje techniczne, automatyzację fizycznie wymagających zawodów oraz tworzenie możliwości zatrudnienia odpowiednich dla osób starszych. Obiecująca perspektywa przeciwdziałania temu trendowi obejmuje interwencje, które zwiększają zdolność funkcjonalną w starszym wieku. Te korzyści zapewniają osobom środki na to, by dłużej pozostawały na rynku pracy, niemniej wynik nie jest gwarantowany. Szansę tą muszą wzmocnić instytucje i polityki, które umożliwiają zatrudnianie (lub wnoszenie cennego wkładu nierynkowego przez) starszych ludzi lub do tego zachęcają, bezpieczne miejsca pracy, odpowiednie zabezpieczenia socjalne w postaci systemów emerytalnych i programów opieki zdrowotnej oraz zmniejszenie nierówności zdrowotnych, społecznych i ekonomicznych (Berkman i in. 2022).

Niepewności co do tempa postępu technicznego, zmian klimatu, pojawienie się pandemii oraz destabilizujący wpływ wojny komplikują ocenę tego, jak starzenie się społeczeństw będzie oddziaływało na wzrost gospodarczy. Zatem jest ona stałym procesem, który powinno się zasilać aktualnymi danymi w celu odzwierciedlenia zmieniających się warunków w świecie rzeczywistym. Inne obszary przyszłych badań obejmują to, w jaki sposób inne miary przyszłego starzenia się, oprócz tych przedstawionych w niniejszym artykule, odzwierciedlają zdolność funkcjonalną i jej wpływ na wzrost gospodarczy oraz, w jaki sposób dłuższe pozostawanie na rynku pracy może zrównoważyć obciążenia systemów emerytalnych oraz skutki polityk mających na celu zwiększenie aktywności ekonomicznej osób starszych w wymiarze dystrybucji i dobrobytu.

Rainer Kotschy – Postdoctoral Research Fellow at Harvard T.H. Chan School of Public Health

David Bloom – Clarence James Gamble Professor of Economics and Demography Harvard University

Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia.

(©Envato)

Poprzednie zdjęcie> Następne zdjęcie Zamknij pokaz zdjęć