(©Envato)
Ponieważ większość krajów o zaawansowanej gospodarce wprowadza szeroko zakrojone ograniczenia działalności gospodarczej, by powstrzymać rozprzestrzenianie się COVID-19 (Baldwin 2020), gospodarstwa domowe dotkliwie odczują spadek dochodów. Ile z nich będzie w stanie samodzielnie sobie poradzić w tym trudnym czasie i jak długo to będzie trwało?
Analiza nasza wykorzystuje wyniki trzeciej edycji badania sondażowego finansów i spożycia gospodarstw domowych (Household Finance and Consumption Survey, HFCS), koordynowanego przez EBC (HFCN, 2020).
Gospodarstwa domowe uznaje się za zagrożone ubóstwem, jeśli ich ekwiwalentny dochód do dyspozycji wynosi mniej niż 60 proc. mediany krajowej.
Niedostatek materialny jest zwykle związany z poziomem dochodu, który jest poniżej umownego i społecznie akceptowalnego progu (Atkinson i Bourguignon, 2000; OCSE, 2016). Na przykład w strategii Europa 2020 (EUROPE 2020. A European strategy for smart, sustainable and inclusive growth) Komisja Europejska uznaje gospodarstwa domowe za zagrożone ubóstwem, jeśli ich ekwiwalentny dochód do dyspozycji wynosi mniej niż 60 proc. mediany krajowej. Gospodarstwa te uważa się za szczególnie narażone na klasyczne wstrząsy w procesie uzyskiwania dochodów.
Gospodarstwa domowe mogą wykorzystać swój majątek, by zrekompensować utratę dochodów. W istocie majątek gromadzi się z przezorności oraz by móc stawić czoło nieprzewidzianym okolicznościom. W ocenie wpływu utrudnień z tytułu wprowadzenia blokad i środków separacji społecznej oraz wynikającego z nich zamrożenia dużej części działań gospodarczych należy uwzględnić majątek gospodarstw domowych. Połączenie dochodu i majątku w ramach jednego indeksu potencjalnego niedostatku nie jest łatwe, jednak w tej kwestii pojawiło się kilka propozycji (np. Brandolini i in., 2010; Mueller i Schmidt, 2015).
W świetle obecnych wydarzeń zdecydowaliśmy się dokonać oceny odporności europejskich gospodarstw domowych na blokady, biorąc pod uwagę sytuację, w której z powodu braku interwencji państwa lub programu pomocowego gospodarstwo domowe nie może utrzymać społecznie akceptowalnego poziomu życia w przypadku nagłego zaniku dochodów. W ujęciu funkcjonalnym określamy gospodarstwo domowe jako ubogie majątkowo, gdy wydawanie oszczędności nie chroni przed utrzymaniem się na krajowym poziomie zagrożenia ubóstwem przez określony czas. W związku z tym musimy określić długość okresu i zasoby, przy których takie gospodarstwo powinno móc sobie poradzić samodzielne.
Jeśli chodzi o długość takiego okresu, to analizy epidemiologiczne dążą do określenia ewentualnej daty zakończenia epidemii, abstrahując od tempa, w jakim działalność gospodarcza ruszy pełną parą. Pomocne mogą okazać się doświadczenia Chin. Pierwsze środki ograniczające rozprzestrzenianie się epidemii wprowadzono 23 stycznia 2020 r. w miastach prowincji Hubei, gdzie odnotowano pierwsze ogniska choroby. Cztery dni później działania te zostały rozszerzone na całą prowincję. Stolica prowincji, Wuhan, została otwarta 8 kwietnia 2020 r. Ogółem blokada trwała przez ok. 3 miesiące. Wydaje się zatem uzasadnione przyjęcie, że w Europie blokada trwać będzie co najmniej 3 miesiące.
Jeśli chodzi o zasoby środków, z których gospodarstwa domowe mogą korzystać, wybieramy tylko te aktywa płynne, które można łatwo wydać. W szczególności obejmują one depozyty, obligacje i akcje spółek notowanych na giełdzie oraz nie obejmują papierów wartościowych nienotowanych na giełdzie, dobrowolnych emerytur i ubezpieczeń na życie. Wszystkie gospodarstwa domowe, których płynne aktywa finansowe nie wystarczają do utrzymania ich przez 3 miesiące powyżej progu zagrożenia ubóstwem, uważamy więc za ubogie pod względem finansowym (ang. ‘financially poor’).
Na wykresie przedstawiono dla każdego kraju UE poddanego badaniu HFCS odsetek ludności w zagrożonych ubóstwem gospodarstwach domowych (dysponujących niewystarczającymi dochodami) na tle odsetka ubogich pod względem finansowym gospodarstw domowych (które dysponują niewystarczającymi aktywami finansowymi). Te dwa zbiory tylko częściowo nakładają się na siebie: z małymi wyjątkami ok. 80 proc. populacji zagrożonej ubóstwem jest również uboga pod względem finansowym, a 30 do 40 proc. ubogich pod względem finansowym gospodarstw domowych jest również zagrożone ubóstwem. We wszystkich krajach te 2 miary są pozytywnie skorelowane.
Źródła dochodu niezamożnych finansowo gospodarstw domowych ucierpią w różny sposób wskutek wdrożenia środków ograniczających epidemię (Adams-Prassi i in., 2020; Bell i in., 2020). Na przykład przekazywanie świadczeń takich jak emerytury jest w wysokim stopniu chronione przed konsekwencjami blokady. Osoby samozatrudnione są bardziej narażone niż osoby zatrudnione na umowie na czas nieokreślony, ponieważ nie mogą skorzystać z regulacji dotyczących ochrony zatrudnienia i zwykle nie kwalifikują się do objęcia ochroną w ramach systemu ubezpieczeń na wypadek bezrobocia. Podobnie, przy założeniu, że wszelkie inne uwarunkowania są takie same, większą presję finansową odczuwają gospodarstwa domowe, które wynajmują swoje główne miejsce zamieszkania niż gospodarstwa domowe, które są jego właścicielami i które, w większości krajów, mogą skorzystać z ustawowych regulacji dotyczących odroczenia spłaty kredytów hipotecznych.
W Hiszpanii 25 proc. ludności to niezamożne finansowo gospodarstwa domowe, których główny żywiciel wykonuje taki rodzaj działalności, który jest bardziej narażony na skutki ograniczeń spowodowanych epidemię lub jest bez pracy. We Włoszech, Francji i w Niemczech ta wielkość jest nieznacznie niższa (w przedziale od 17 proc. w przypadku Włoch i do 13 proc. w przypadku Niemiec). W Niemczech jedna trzecia ludności należy do grupy niezamożnych finansowo gospodarstw domowych, które najmują swoje główne miejsce zamieszkania; w Hiszpanii taka sytuacja dotyczy tylko 13 proc. ludności, a we Włoszech – nieco mniej niż jednej piątej.
Ten ogólny obraz nie uwzględnia złożonego charakteru dochodów gospodarstw domowych. Jeśli, na przykład, oprócz dochodu osoby samozatrudnionej będącej głównym żywicielem, gospodarstwo domowe może korzystać z dochodu osób zatrudnionych na umowę na czas nieokreślony, to wpływ działań ograniczających epidemię będzie prawdopodobnie słabszy niż w sytuacji, gdy źródłem całego dochodu jest samozatrudnienie. Pod tym względem kraje europejskie są bardzo zróżnicowane. Przykładowo, we Francji, w Niemczech i Hiszpanii od 10 do 15 proc. łącznego dochodu niezamożnych finansowo gospodarstw domowych pochodzi z działalności bardziej narażonej na skutki blokady; we Włoszech ten odsetek wynosi zaledwie 5 proc.
Przedstawione w analizie wskaźniki opierają się wprawdzie na pewnych założeniach, niemniej pokazują możliwe konsekwencje ograniczeń przeciwepidemicznych dla europejskich gospodarstw domowych. Najprawdopodobniej cała Europa odczuje potrzebę wprowadzenia działań osłonowych dla gospodarstw domowych.
Romina Gambacorta, Senior Economist, Bank of Italy
Alfonso Rosolia, Director, Statistical Analysis Directorate, DG Economics, Statistics and Research, Bank of Italy
Francesca Zanichelli, Economist, Bank of Italy
Opinie wyrażone w niniejszym artykułu są poglądami jego autorów i nie odzwierciedlają poglądów banku centralnego Włoch lub Europejskiego Systemu Banków Centralnych.
Romina Gambacorta, Alfonso Rosolia, Francesca Zanichelli
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
