Mnożą się objawy słabości gospodarki niemieckiej. Rok 2024 nie przyniósł zauważalnego wzrostu (a w 2023 r. niemiecki PKB skurczył się o 0,3 proc.). Ale anemiczny wzrost tej gospodarki nie jest kwestią ostatnich kilku lat. Datuje się on od dość dawna – wyraźniej zaś w ostatnich latach.
(@Getty Images)
W dłuższym okresie (1996–2024) średnioroczny wzrost PKB Niemiec wyniósł 1,2 proc. W tym samym okresie wzrost PKB całej strefy euro (bez Niemiec) wyniósł 1,6 proc. (co też nie jest wynikiem imponującym). Ewidentnie pod względem dynamiki PKB Niemcy od dłuższego czasu są „chorym człowiekiem strefy euro” (a raczej jednym z jej bardziej chorych członków).
Obecna słabość gospodarki niemieckiej jest często tłumaczona czynnikami strukturalnymi, takimi jak np. biurokratyczne przeregulowanie życia gospodarczego (w tym motywowane względami ochrony środowiska), nadmierna specjalizacja (przemysł motoryzacyjny), błędna polityka w zakresie wytwarzania energii (rezygnacja z elektrowni jądrowych) itp. Ostatnio – także odcięciem od dostaw taniego gazu i ropy z Rosji. Niektórzy komentatorzy przywołują też wpływ niekorzystnych tendencji demograficznych i kadrowych. Wreszcie pojawia się kwestia wzmożonej ekspansji wysoce konkurencyjnego eksportu z Chin.
Powyższe zjawiska najprawdopodobniej negatywnie oddziałują na gospodarkę niemiecką. Łącznie – mają one uzasadniać tezę o postępującej utracie jej konkurencyjności. Teza ta wydaje mi się jednak raczej mylna. Na rynku międzynarodowym gospodarka Niemiec jest nadal niebywale konkurencyjna. W szczególności odnosi się to do jej sektora przemysłowego.
Siła Niemiec: gigantyczne nadwyżki na rachunku obrotów bieżących
Wszystkie wyżej wymienione czynniki strukturalne, drożejąca energia, wzmożona konkurencja azjatycka itd. nie zmniejszyły zdolności do generowania gigantycznych nadwyżek w handlu towarami oraz, w konsekwencji, nadwyżek na rachunku obrotów bieżących (wykres poniżej). Dowodzi to nieprzeciętnie wysokiej konkurencyjności gospodarki Niemiec wobec reszty świata.
Zwraca uwagę to, że w latach 1991–2001 występowały niewielkie deficyty bilansu obrotów bieżących. Przypuszczalnie fakt ten odzwierciedla przede wszystkim nadzwyczajne okoliczności związane z integracją (i odbudową) landów odziedziczonych po NRD.
Przejście od niewielkich deficytów do szybko rosnących nadwyżek dokonało się około 2003 r. Rozpoczęto wtedy wdrażanie całego pakietu reform (tzw. Agendy 2010). Te koncentrowały się na „uelastycznianiu” rynku pracy, redukcji wielu przywilejów socjalnych i systemowym ograniczaniu deficytu finansów publicznych. Ważnym skutkiem (a zarazem osiągniętym celem) Agendy 2010 była obniżka kosztów pracy i poprawa cenowej konkurencyjności wobec unijnych partnerów handlowych (wykres poniżej).
Postępująca od 2003 r. obniżka realnych jednostkowych kosztów pracy względem partnerów handlowych osiągnięta została m.in. przez spadek płacy realnej w samych Niemczech (w latach 2002–2007 średnia płaca realna obniżała się systematycznie, średniorocznie o 0,3 proc.). Warto zauważyć, że dopiero po 2019 r. realny jednostkowy koszt pracy w Niemczech względem partnerów handlowych powrócił do poziomu z końca lat 90. XX w.
Poprawa konkurencyjności płacowej miała oczywisty związek z szybko rosnącą ekspansją eksportu (przy ograniczonym wzroście importu) i z narastaniem nadwyżek na rachunku bieżącym bilansu płatniczego.
Dodatkowym impulsem proeksportowym okazała się wspólna waluta europejska. Przed wprowadzeniem euro „słabsze” waluty obszaru krajów członkowskich dość swobodnie dewaluowały się względem marki niemieckiej. Dotyczy to zwłaszcza systematycznie dewaluującego się włoskiego lira (w 1974 r. marka niemiecka warta była ok. 200 lirów, w końcu lat 90. XX w. było to ok. 1000 lirów). Dzięki temu produkty europejskich partnerów Niemiec z powodzeniem konkurowały wtedy z produktami niemieckimi, także na rynkach krajów trzecich. Po wprowadzeniu euro dewaluacja przywracająca konkurencyjność stała się niemożliwa. Dodało to dodatkowego animuszu eksportowi Niemiec – kosztem gospodarek partnerskich, zwłaszcza Włoch. Fakt ten jest odzwierciedlony pogarszaniem się salda rachunku obrotów bieżących całej strefy euro (bez Niemiec, wykres poniżej). Zauważmy, że początkowo strefa euro (z wyłączeniem Niemiec) generowała nadwyżki. Malały one jednak równolegle do powiększania się nadwyżek Niemiec. Warto pamiętać, że strefa euro obejmuje także kraje gospodarczo ściśle zintegrowane, również płacowo, z Niemcami: Austrię i Niderlandy. One także odnotowywały nadwyżki. Do 2008 r. łączny deficyt pozostałych krajów strefy euro –w tym zwłaszcza jej południowej flanki – wzrastał więc bardziej, niż sugeruje to poniższy wykres.
Po 2008 r. (tj. po globalnym kryzysie finansowym i gospodarczym) wzrost nadwyżek spowolnił. Da się to przypisać recesyjnym – kryzysowym i pokryzysowym – tendencjom w gospodarce światowej. Powtórne, po 2009 r., „załamanie” eksportu i znaczące zmniejszenie nadwyżki na rachunku bieżącym miało miejsce w czasie pandemii COVID-19. Zwraca jednak uwagę to, że owe „załamania” i tak charakteryzują się gigantycznymi nadwyżkami (blisko 180 mld euro na rachunku obrotów bieżących w 2022 r.). Nawet w warunkach ostrego kryzysu globalnego gospodarka Niemiec pozostawała więc niebywale konkurencyjna wobec reszty świata (i wobec swych partnerów ze strefy euro).
Od 2011 r. kraje strefy euro podążają drogą Niemiec
Od 2003 r. szybko rozwierały się „nożyce” pomiędzy nadwyżką rachunku bieżącego Niemiec a (łącznym) deficytem rachunku bieżącego pozostałych krajów strefy euro. Konsekwencjami tej tendencji były rosnące wierzytelności zagraniczne podmiotów (w tym banków) niemieckich i rosnące zadłużenie zagraniczne podmiotów gospodarczych (w tym banków) pozostałych krajów członkowskich strefy euro. Aż do wybuchu globalnego kryzysu finansowo-gospodarczego w 2008 r. sytuacja ta nie budziła niepokoju, także z uwagi na niskie stopy procentowe i powszechną obfitość dostępnego kapitału (w dużej części spekulacyjnego).
Wybuch globalnego kryzysu oraz następujący po nim kryzys zadłużenia w strefie euro (2009 r.) położyły kres praktyce łatwego zadłużania się podmiotów gospodarczych krajów partnerskich Niemiec. Miało to konsekwencje i dla Niemiec, i dla ich partnerów. Ci ostatni stanęli przed koniecznością wypracowywania nadwyżek handlowych (i na rachunku obrotów bieżących). Oznaczało to m.in. przejęcie „niemieckich” praktyk w odniesieniu do kształtowania płac. W warunkach recesji, od 2011 r. w krajach partnerskich Niemiec miał miejsce proces tzw. wewnętrznej dewaluacji („internal devaluation”), który prowadził do ograniczenia wzrostu płac (albo nawet ich obniżki), a także do stopniowego ograniczania konkurencyjnej przewagi Niemiec. Dla tego państwa oznaczało to jednak powrót konkurencji ze strony krajów partnerskich (oraz zmniejszenia skali nadwyżek, co jest widoczne na wykresie powyżej).
Wybuch globalnego kryzysu oraz następujący po nim kryzys zadłużenia w strefie euro (2009 r.) położyły kres praktyce łatwego zadłużania się podmiotów gospodarczych krajów partnerskich Niemiec
Warto przypomnieć, że w latach 2009–2011 dokonywała się transformacja części nadmiernych długów obciążających sektory prywatne w długi publiczne poszczególnych krajów. Częściowe „upublicznienie” niespłacalnych długów prywatnych dość niepostrzeżenie dało początek praktyce obwiniania polityki fiskalnej – tj. sektora publicznego – za zaistniały kryzys. Polityka fiskalna krajów najbardziej zadłużonych (tzw. krajów PIGS: Portugalii, Włoch, Grecji i Hiszpanii, a dodatkowo także Irlandii) została objęta „nadzorem” sprawowanym przez ECB, IMF i Komisję Europejską. Pokłosiem kryzysu stał się kolejny Pakt fiskalny (2012 r.). Istotą paktu jest „wzmocnienie” wymogu prowadzenia odpowiedzialnej polityki fiskalnej.
Narzucanie polityki minimalizującej deficyty finansów publicznych miało prawdopodobnie ułatwić wypracowywanie nadwyżek na rachunku obrotów bieżących i umożliwić regulowanie zagranicznego zadłużenia krajów partnerskich wobec Niemiec. Nie jest też wcale przypadkiem, że „duch” tego Paktu (oraz wcześniejszych traktatów dotyczących finansów publicznych krajów członkowskich UE) całkowicie odpowiada poglądom i praktykom polityki gospodarczej od dawna dominującym w Niemczech. W tym kraju poważnie hołduje się doktrynie „czarnego zera”, rozumianej jako postulat prowadzenia polityki skutkującej zrównoważonym (a nawet lekko dodatnim) saldem finansów publicznych.
Tendencję do wypracowywania nadwyżek fiskalnych w Niemczech prezentuje poniższy wykres. Jak widać, w latach 2012–2019 odnotowano pokaźne nadwyżki fiskalne. Tylko w okresach kryzysowych (2008–2011 oraz po 2020 r.) finanse publiczne Niemiec musiały wykazywać deficyt – pomimo najlepszych chęci rządu Niemiec dążącego do zachowania równowagi fiskalnej nawet w obliczu głębokiego załamania gospodarczego. Finanse publiczne pozostałych krajów strefy euro (traktowanych łącznie) reagowały na kryzysy o wiele mocniej. Nawet w okresach względnie dobrej koniunktury, w krajach tych występowały też znaczące deficyty. Czasami uważa się, że kraje strefy euro (poza Niemcami) zawiniły, nie wykorzystując dobrej koniunktury dla „sanacji” finansów publicznych. Nie uwzględnia się przy tym tego, że dobra koniunktura mogła być właśnie zasługą zaistniałych deficytów fiskalnych. Skuteczna realizacja programu „sanacji” finansów publicznych mogła wręcz zniweczyć wzrost gospodarczy.
Słabość gospodarki Niemiec jest pochodną jej siły
„Cnoty” Niemiec – dążenie do równowagi budżetowej (i ogólnie większa niż gdzie indziej dyscyplina fiskalna) oraz rzekomo „sprzyjająca gospodarce”, oszczędna polityka płacowa – nie zostały wynagrodzone. Wzrost gospodarczy jest w Niemczech słabszy niż ogólnie w strefie euro. Średniorocznie w okresie 1996–2024 PKB Niemiec wzrastał o 1,2 proc. wobec ok. 1,6 proc. dla całej strefy euro (z wyłączeniem Niemiec). Okazuje się, że wzrost gospodarczy w tym kraju w dużym stopniu jest efektem handlu zagranicznego (towarami i usługami). Średniorocznie handel zagraniczny generował w całym tym okresie 0,2 pkt proc. wzrostu PKB, a wzrost popytu krajowego (tj. przede wszystkim spożycia) – 1 pkt proc.
Gospodarcza siła Niemiec, reprezentowana przez gigantyczne nadwyżki handlowe, została zbudowana na restrykcyjnej polityce fiskalnej połączonej z restrykcyjną polityką płacową
Wkład popytu krajowego we wzrost w strefie euro (z wyłączeniem Niemiec) był zauważalnie wyższy. Średniorocznie wyniósł 1,7 pkt proc. (jednocześnie wkład handlu zagranicznego był ujemny i wyniósł minus 0,1 pkt proc.). Handel zagraniczny generował wzrost gospodarczy w strefie euro w dużo mniejszym stopniu niż w Niemczech.
Istotne są różnice w tempach wzrostu PKB i wkładach do nich handlu zagranicznego w okresach przed kryzysem 2009 r. i po nim (por. wykres poniżej).
W okresie poprzedzającym kryzys 2009 r. (lata 1996–2008) handel zagraniczny generował średnio aż 0,7 pkt proc. z 1,1 proc. wzrostu PKB Niemiec. Wzrost popytu krajowego (tj. głównie spożycia) generował jedynie 0,4 pkt proc. wzrostu. W tym samym okresie PKB strefy euro (z wyłączeniem Niemiec) wzrastał średnio o 2 proc., a wkład handlu był ujemny – wynosił minus 0,6 pkt proc. Wzrost popytu krajowego generował 2,6 pkt proc. wzrostu PKB.
W całym okresie pokryzysowym (2010–2024) średnioroczny wzrost PKB w Niemczech wyniósł 1,6 proc. wobec 2,6 proc. w strefie euro (z wyłączeniem Niemiec). Wkład handlu do wzrostu w Niemczech wyniósł 0,1 pkt proc. wobec 0,2 pkt proc. w pozostałych krajach strefy euro.
Ewidentnie cały okres od 1996 r. do 2024 r. dzieli się na dwa podokresy, zasadniczo różniące się rolą handlu w generowaniu wzrostu PKB. W podokresie pierwszym (przed 2009 r.) handel zagraniczny mocno wspomagał wzrost PKB w Niemczech, a hamował ten wzrost w strefie euro (z wyłączeniem Niemiec). W podokresie drugim (po 2009 r.) handel zagraniczny wspomagał umiarkowanie wzrost PKB tak w Niemczech, jak i w strefie euro (z wyłączeniem Niemiec).
Różnice w źródłach wzrostu PKB w dużym stopniu odzwierciedlają różnice w kształtowaniu się płac. Było to szczególnie widoczne w latach 1999–2008. W tym okresie w Niemczech ujawniały się efekty reformy rynku pracy skutkujące ograniczeniem wzrostu płac. W efekcie wkład zmian popytu krajowego (tj. praktycznie spożycia) do PKB był w tym okresie wyraźnie dodatni w krajach partnerskich Niemiec – i niski w Niemczech. Po 2009 r. wpływ handlu na PKB Niemiec zmalał radykalnie. Najprawdopodobniej dewaluacja wewnętrzna w krajach strefy euro (z wyłączeniem Niemiec) doprowadziła do wzmocnienia konkurencyjności tych krajów, utrudniając Niemcom wypracowywanie jeszcze wyższych nadwyżek handlowych. Oczywiście na różnice tempa wzrostu PKB wpływ musiały mieć także różnice w prowadzonych politykach fiskalnych.
Wnioski
Gospodarcza siła Niemiec, reprezentowana przez gigantyczne nadwyżki handlowe, została zbudowana na restrykcyjnej polityce fiskalnej połączonej z restrykcyjną polityką płacową. Ta ostatnia wydaje się akceptowana nie tylko przez elity polityczne, lecz także przez związki zawodowe.
Restrykcyjna polityka fiskalna wraz z restrykcyjną polityką płacową w naturalny sposób prowadzi do strukturalnego uwsteczniania się gospodarki (przejawiającego się np. niedorozwojem sektorów usługowych) oraz stagnacji spożycia (a także, jak się okazuje, inwestycji). W rezultacie wzrost gospodarczy Niemiec stał się uzależniony od powiększających się nadwyżek handlowych. Te ostatnie zależą jednak od utrzymania „dyscypliny płacowej i fiskalnej” – tj. od stagnacji popytu krajowego. Oraz od koniunktury zagranicznej.
Wypracowywanie nadwyżek handlowych staje się coraz trudniejsze i coraz bardziej ryzykowne. Gospodarka globalna nie jest w stanie bez końca (i bezkryzysowo) absorbować rosnących nadwyżek handlowych Niemiec (podobnie – Chin). W końcu pojawiają się siły przeciwstawiające się nadmiernej nierównowadze w handlu światowym. Dowodzi tego np. sukces prezydenta Donalda Trumpa, polityka jawnie wrogiego merkantylistycznej polityce partnerów USA. Co gorsza, „niemiecka choroba” podporządkowywania całej gospodarki potrzebom frontu eksportowego okazuje się zaraźliwa. Narzucona krajom strefy euro doktryna fiskalna oraz konieczność tzw. dewaluacji wewnętrznej są przepisem na słaby wzrost. Co więcej, niemiecko-unijna doktryna finansów publicznych i takaż doktryna zapewniania konkurencyjności kosztem płac (i spożycia) rykoszetem uderza w Niemcy. Przywrócenie konkurencyjności unijnych partnerów Niemiec zdaje się już odbywać także kosztem samych Niemiec.
Gospodarcza (a więc i polityczna) przyszłość Unii Europejskiej zależeć będzie od losów gospodarki jej najsilniejszego partnera – tj. Niemiec.
W XX stuleciu polityka Niemiec dwukrotnie zrujnowała Europę i same Niemcy przy okazji. Jest świadectwem dziejowego postępu, a tym razem może prowadzić do katastrofy „jedynie” gospodarczej.
Autor wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.
Artykuł pochodzi z 20. wydania kwartalnika „Obserwator Finansowy”- marzec-maj 2025 r.
Artykuł analizuje długoterminowe czynniki globalnego trendu stopy procentowej, czyli globalnej R*, w ciągu 70 lat poprzedzających pandemię. Od szczytu w połowie lat 70. XX wieku globalna R* obniżyła się o ponad trzy punkty procentowe, co wynikało z wolniejszego wzrostu produktywności i rosnącej długowieczności społeczeństw. Bez odwrócenia tych trendów czy pojawienia się nowych sił mogących je zrównoważyć, długoterminowa globalna wartość R* prawdopodobnie pozostanie niska.
Statystyki handlu zagranicznego wskazują na istotne obniżenie wartości polskiego eksportu do Niemiec w 2024 r. Zmiany eksportu w ostatnich latach, jak i w poszczególnych kategoriach towarów mogą wskazywać, że ten spadek ma charakter strukturalny i nie wynika tylko z wahań koniunktury. Gdy weźmiemy pod uwagę duże znaczenie Niemiec w polskim eksporcie, perspektywy dla naszego wywozu stają się raczej niekorzystne.
Niemcy pozostają od 1990 r. najważniejszym partnerem handlowym Polski. Zachodni sąsiad odgrywa kluczową rolę we wzroście naszego eksportu zarówno ze względu na potencjał ekonomiczny, jak i silne powiązania kapitałowe. Z uwagi na relatywnie niewielkie zmiany popytu w największej europejskiej gospodarce na przestrzeni ostatnich lat, eksport do naszego zachodniego sąsiada przyczyniał się do stabilizowania dynamiki polskiego eksportu. Wraz ze wzrostem obrotów handlowych i zmniejszającą się rolą inwestycji zagranicznych, koniunktura u Niemczech ma jednak coraz silniejszy bezpośredni wpływ na polską gospodarkę. Zwłaszcza koniunktura w branży motoryzacyjnej, która w ostatnim okresie napotyka na liczne wyzwania.
Amerykańska nadkonsumpcja rozumiana jako życie ponad stan wyznaczany przez produktywność własnej gospodarki, jest narzędziem, za pomocą którego Chiny dokonują dezindustrializacji Stanów Zjednoczonych.
Na październikowym posiedzeniu Rada Polityki Pieniężnej (RPP) obniżyła stopy procentowe NBP o 0,25 pkt. proc. w tym referencyjną do 4,50 proc. Co dalej? „Członkowie Rady widzą przestrzeń do obniżek, ale kiedy to nastąpi jeszcze nie wiedzą” - poinformował prof. Adam Glapiński.
Nie istnieje jedna ponadczasowa i prawdziwa historia o inflacji; ceny potrafią rosnąć z różnych powodów, a podnoszenie stóp procentowych to nie jedyne remedium – o czym starają się przekonywać Mark McGann Blyth i Nicolo Fraccaroli w „Inflation: A Guide for Users and Losers”.
Waluty cyfrowe powiązane z pieniądzem fiducjarnym, czyli stablecoins, mierzą się z nieuniknionym w ich sytuacji napięciem pomiędzy wiarygodnością a konkurencyjnością – czyli „paradoksem stablecoina". By go lepiej zrozumieć, w artykule analizujemy konkurencyjne strategie USA i Chin.
Regulacje tworzone w dobrej wierze czasem stają się jednak dla firm biurokratycznym ciężarem. Unijna dyrektywa CSRD jest tego przykładem – zmusza duże przedsiębiorstwa do raportowania danych ESG, czyli informacji o wpływie na środowisko, społeczeństwo i ład korporacyjny. Ratunkiem dla spółek coraz częściej okazuje się sztuczna inteligencja.
O obronie gotówki jako ważnego środka płatniczego w obrocie gospodarczym i roli państwa w tej wojnie mówił w rozmowie z „Obserwatorem Finansowym“ Rafał Górski, prezes Instytutu Spraw Obywatelskich.
Sztuczna inteligencja może nie tylko przejąć wiele zadań wykonywanych przez ludzi, ale też radykalnie zmienić fundamenty globalnego ładu. W optymistycznym scenariuszu oznaczać to może „w pełni zautomatyzowany luksusowy komunizm”. Jednak jeszcze bardziej prawdopodobne są mroczne wizje: podział ludzkości na kasty, neokolonializm technologiczny, ekstremalne nierówności czy cyfrowe dyktatury zarządzane przez ogólną sztuczną inteligencję. Utopia może łatwo przerodzić się w dystopię – przestrzega prof. Jakub Growiec, doradca ekonomiczny w Departamencie Analiz i Badań Ekonomicznych NBP i wykładowca SGH.
Unia Europejska jako pierwsza na świecie wdrożyła kompleksowe przepisy regulujące sztuczną inteligencję. Czy AI Act wystarczy, by zapewnić bezpieczeństwo obywatelom, a jednocześnie nie zahamować innowacji? – Na pewno to dobry krok, ale wciąż brakuje nam technologicznego przywództwa – mówi dr Michał Nowakowski, radca prawny i ekspert ds. etyki AI.
Marketing miejsc długo uchodził za luksusowy dodatek – „ładne hasła i logotypy”. Dziś to narzędzie zniuansowanej rywalizacji o mieszkańców, inwestorów i turystów – mówi dr Jarosław Górski, adiunkt na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW.
Potrzebny jest nowy sposób myślenia o ekonomii politycznej, który odrzuca dychotomię „rynek kontra rząd”, zastępując ją wizją dotyczącą tego, w jaki sposób przedsiębiorczy liderzy mogą wykorzystać siłę rynków do osiągania celów politycznych i społecznych – przekonuje Chris Hughes w książce „Marketcrafters”.
Kiedyś skomplikowane operacje w sieci dla anarcho-kapitalistów, wkrótce forma aktywów inwestycyjnych dla amerykańskich emerytów dostarczana przez miliarderów z Wall Street – bitcoin przez prawie 17 lat przeszedł długą drogę.
Polska chce zablokować umowę o wolnym handlu z krajami Ameryki Południowej. Powodem są głównie obawy rolników o konkurencyjność ich produktów. W jaki sposób realizacja umowy z Mercosur może wpłynąć na unijne rolnictwo i jakie mogą być też jej inne skutki?
Czy Polska rzeczywiście dokonała gospodarczego cudu? Ostatnie trzy i pół dekady pokazują, że odpowiedź może być tylko jedna – tak. Nowy numer kwartalnika „Obserwator Finansowy” to opowieść o sukcesie, który nie wydarzył się w naszej gospodarce sam, ale był efektem odwagi, determinacji i pracy całego społeczeństwa. A także o wyzwaniach, które dopiero przed nami.
Rosnące napięcia geopolityczne, demontaż globalnych łańcuchów dostaw, protekcjonizm, wojny handlowe i ekspansja sztucznej inteligencji coraz mocniej kształtują nowy, wielobiegunowy ład gospodarczy. Najnowszy numer kwartalnika Narodowego Banku Polskiego stawia pytania o przyszłość światowej gospodarki.
