(©Getty Images)
Mimo dynamicznego rozwoju płatności bezgotówkowych, gotówka nadal odgrywa istotną rolę w gospodarce – pełni funkcję transakcyjną, tezauryzacyjną i ostrożnościową. Wyniki badania zwyczajów płatniczych w Polsce, przeprowadzonego w 2023 r. i opublikowanego w październiku 2024 r., wskazują, że dwie na pięć transakcji dokonywanych w kraju były realizowane gotówką.
Z kolei badanie opinii publicznej na temat znaków pieniężnych w obiegu, prowadzone na zlecenie NBP od 2019 r., pokazuje, że blisko 1/3 mieszkańców Polski płaci wyłącznie gotówką lub preferuje płatności gotówkowe. W latach 2020–2021, czyli w okresie pandemii, odsetek respondentów deklarujących, że korzysta wyłącznie z płatności gotówkowych lub je preferuje, zmniejszył się do około 20 proc., jednak w kolejnych latach powrócił do poziomu zbliżonego do tego sprzed pandemii.
Dlatego niezmiernie ważne jest zapewnienie bezpieczeństwa oraz stabilności rynku obrotu gotówkowego. Jako wyłączny emitent znaków pieniężnych i regulator rynku obrotu gotówkowego, Narodowy Bank Polski podjął w 2021 r. decyzję o opracowaniu we współpracy z uczestnikami rynku obrotu gotówkowego Narodowej Strategii Bezpieczeństwa Obrotu Gotówkowego (Strategia). Zarząd NBP powierzył Radzie ds. obrotu gotówkowego przygotowanie dokumentu wytyczającego kierunki działań prowadzących do poprawy efektywności funkcjonowania obrotu gotówkowego, bezpieczeństwa cyfrowego i fizycznego gotówki oraz jej dostępności i akceptacji. Rada ds. obrotu gotówkowego została powołana w lutym 2019 r. i jest organem opiniotwórczo-doradczym przy Zarządzie Narodowego Banku Polskiego oraz platformą dyskusji pomiędzy różnymi grupami podmiotów na rynku obrotu gotówkowego.
Działania objęte Strategią zostały podzielone na cztery filary, z których każdy dotyczy innych aspektów obrotu gotówkowego, istotnych nie tylko dla podmiotów zajmujących się gotówką, ale przede wszystkim społeczeństwa. Obejmują one:
Realizacja działań określonych w Strategii ma służyć wspieraniu dalszego zrównoważonego rozwoju rynku obrotu gotówkowego przy zachowaniu wysokiego poziomu jego bezpieczeństwa. Pierwszy filar obejmuje 23 działania, których realizacja zmierza do osiągnięcia takich celów jak:
Obowiązek akceptacji płatności gotówkowych
W ramach realizacji celu pierwszego przeprowadzono analizę przepisów prawa, z której wynikało, że przed 5 listopada 2021 r. polskie ustawodawstwo nie artykułowało wyraźnie bezwarunkowego obowiązku akceptowania płatności gotówkowych przez podmioty prowadzące działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Aby wyeliminować tę lukę prawną, Prezes NBP wystąpił do Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z propozycją zmian w ustawie o usługach płatniczych. W maju 2021 r. prezydencki projekt ustawy o zmianie ustawy o usługach płatniczych został złożony w Sejmie, a 19 września uchwalono tę ustawę. Weszła ona w życie 5 listopada 2021 r.
Podstawowym celem tego aktu prawnego było uregulowanie statusu prawnego akceptacji znaków pieniężnych emitowanych przez NBP. W uzasadnieniu do ustawy wskazano, że poprzez zobowiązanie akceptantów (tj. sprzedawców) do przyjmowania płatności gotówkowych (z pewnymi wyjątkami określonymi w ustawie), powinna zostać zapewniona możliwość korzystania przez wszystkie grupy społeczne z preferowanych przez nie form płatności. Dodanie w ustawie o usługach płatniczych art. 59ea ust. 1 służyło wyeliminowaniu sytuacji, w których sprzedawca odmawiał klientowi przyjęcia zapłaty za towar bądź usługę w gotówce. Przepisem tym wyłączono możliwość uzależniania przez akceptanta zawarcia z konsumentem umowy o świadczenie usług lub sprzedaży towarów od dokonania zapłaty w formie bezgotówkowej oraz odmawiania konsumentowi przyjęcia zapłaty znakami pieniężnymi emitowanymi przez NBP.
Od obowiązku przyjęcia przez sprzedawcę zapłaty gotówką przewidziano kilka wyjątków. Przedmiotowy nakaz nie dotyczy następujących przypadków wskazanych w art. 59ea ust. 2 ustawy o usługach płatniczych: (1) działalności prowadzonej przez akceptanta w sieci Internet (jeśli działalność jest prowadzona także w sieci Internet, to wówczas wyłączenie będzie odnosić się tylko do niej), (2) jeśli akceptant prowadzi działalność w miejscu bez obecności personelu, (3) w trakcie imprezy masowej w rozumieniu art. 3 pkt 1 ustawy o bezpieczeństwie imprez masowych, jeśli akceptant zamieści stosowną informację w regulaminie tej imprezy, a także (4) do jednorazowej transakcji, bez względu na liczbę wynikających z niej płatności, której wartość jest równa przeciętnemu wynagrodzeniu w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w trzecim kwartale roku poprzedniego, ogłaszanemu przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego albo większa od niego. Ponadto ust. 3 wspomnianego art. 59ea wprowadzono zakaz nakładania dodatkowych opłat przez akceptantów z tytułu obowiązku akceptowania zapłaty w gotówce oraz różnicowania ceny oferowanych towarów lub usług z uwagi na formę zapłaty. Przepis ten oznacza, że oferowana cena powinna być taka sama dla bezgotówkowej i gotówkowej formy zapłaty. Celem takiego unormowania jest ochrona osób chcących dokonać płatności w gotówce przed ponoszeniem dodatkowych kosztów z tego tytułu.
Dostępność gotówki w Polsce
Realizacja 2. i 3. celu I filaru Strategii ma zapewnić utrzymanie infrastruktury umożliwiającej swobodny dostęp do gotówki jej użytkownikom. Dla mieszkańców Polski najważniejszym sposobem pozyskania gotówki jest wypłata środków z bankomatu. Wyniki przeprowadzonego w 2024 r. badania opinii publicznej dotyczącego znaków pieniężnych będących w obiegu (zrealizowane na zlecenie NBP w 2024 r. przez Agencję Badawczą EDBAD sp. z o.o. Grupa WW sp. z o.o. Instytut Badawczy IPC sp. z o.o.) wskazują, że aż 92,6 proc. respondentów korzysta z bankomatów. To istotnie większa grupa klientów niż osoby wypłacające gotówkę w placówkach banku (te stanowiły 75,3 proc. respondentów w tym badaniu) i osoby wypłacające gotówkę korzystające z tzw. wypłaty sklepowej (zaledwie 34,2 proc. respondentów deklarowało wypłacanie gotówki w punktach cash back).
Narodowy Bank Polski prowadzi monitoring sieci punktów dostępu do gotówki, a także każdego roku monitoruje poziom spełnienia kryterium dostępności gotówki na terenie kraju (w Strategii określono kryterium dostępności gotówki, które uznane jest za spełnione, jeśli powyżej 90 proc. mieszkańców ma dostęp do bankomatu lub placówki banku z obsługa kasową w promieniu do 10 km od miejsca zamieszkania). Dane NBP wskazują, że liczba bankomatów w ostatnich kwartałach utrzymywała się na zbliżonym poziomie około 21 tys. bankomatów. Transakcje wypłaty gotówki z bankomatów w ostatnich czterech kwartałach stanowiły około 82 proc. liczby transakcji dokonywanych w bankomatach oraz około 62 proc. ich wartości.
Użytkownicy gotówki są generalnie zadowoleni z jej dostępności: 92,1 proc. respondentów badania opinii publicznej oceniło dostęp do gotówki za pośrednictwem bankomatu jako zadowalający i raczej zadowalający. Niemniej jednak doświadczenia innych krajów pokazują, że wysoka dostępność do gotówki nie jest dana „raz na zawsze”.
Banki zachowują pewną dowolność formy, w jakiej umożliwiają swoim klientom wypłaty gotówkowe zdeponowanych przez nich środków. W celu zapewnienia klientom dostępu do gotówki za pośrednictwem bankomatów stosują różne strategie. Część banków posiada własne sieci urządzeń, niektóre zawierają umowy bilateralne z niebankowymi operatorami bankomatów, a inne korzystają z outsourcingu – w tym wypadku sieć bankomatów prowadzona jest pod marką banku, ale obsługiwana jest przez zewnętrznego operatora. Istnieje też możliwość dokonania przez klienta wypłaty środków w tzw. „obcym” bankomacie na zasadach określonych przez schematy płatnicze (Visa, Mastercard, Schemat Płatniczy BLIK) w ramach tzw. bezumownej transakcji (tj. gdy jej obsługi nie reguluje umowa bilateralna między bankiem a operatorem).
W wyniku postępującej w ostatnich latach koncentracji wiodącą pozycję (pod względem liczby udostępnianych urządzeń) na krajowym rynku bankomatowym uzyskali niebankowi operatorzy bankomatów. Obecnie obsługują oni ponad 70 proc. bankomatów, zarówno w ramach sieci własnych, jak i umów outsourcingowych zawartych z bankami. Niebankowi operatorzy bankomatów pełnią zatem kluczową rolę w zapewnianiu klientom banków (deponentom) możliwości wypłaty gotówki. W przypadku wypłaty środków z „obcego” bankomatu stawka opłaty, jaka jest ponoszona przez bank na rzecz operatora bankomatu z tytułu wypłaty dokonanej przez klienta banku w bankomacie tego operatora (tzw. interchange fee bankomatowy) jest wyznaczana przez organizacje prowadzące schematy płatnicze. Do 2010 r. stawka tej opłaty wynosiła 3,50 zł. Obecnie dla kart Visa opłata ta wynosi 1,30 zł od pojedynczej transakcji wypłaty. Dla kart Mastercard do 2022 r. opłata ta wynosiła 1,20 zł, a od stycznia 2023 r. składa się z dwóch komponentów – stałej opłaty 1,20 zł oraz 0,05 proc. kwoty transakcji. W Schemacie Płatniczym BLIK opłata ta wynosi 1,20 zł od pojedynczej transakcji wypłaty. Z wyjątkiem zmiany wprowadzonej przez Mastercard w styczniu 2023 r., opłata interchange nie była aktualizowana od czasu jej obniżenia w 2010 r.
W tym samym okresie znacznie wzrosły koszty związane z utrzymaniem urządzeń, m.in. z uwagi na wzrost cen najmu powierzchni, energii oraz płac, a także w związku z koniecznością dostosowania infrastruktury do wymogów regulacyjnych. Jednocześnie średnia wartość wypłat gotówki z bankomatu znacznie wzrosła z 375 zł w 2010 r. do 816 zł w 2023 r., a ich liczba spadła z 669,0 mln w 2010 r. do 515,5 mln w 2023 r.
Skutkiem tej zmiany jest wzrost kosztów związanych z koniecznością uzupełniania i obsługi urządzeń oraz równoczesny spadek przychodów z tytułu opłaty interchange bankomatowego naliczanej od pojedynczej wypłaty. Takie uwarunkowania mogą negatywnie wpływać na dochodowość działalności niebankowych operatorów bankomatów, zwłaszcza na opłacalność utrzymywania urządzeń, które z racji ich lokalizacji (na terenach o niższym zaludnieniu i mniej popularnych turystycznie) generują niskie przychody z tytułu innych opłat (takich jak np. opłata surcharge w przypadku wypłat z użyciem zagranicznych kart płatniczych czy prowizje za przewalutowanie środków).
Operatorzy bankomatów od kilku lat optymalizują swoje sieci starając się poprawić ich rentowność zastępując bankomaty urządzeniami z funkcją wpłatomatu i przenosząc urządzenia z lokalizacji mniej dochodowych do miejsc, w których mogą osiągnąć wyższe przychody, np. z tytułu dodatkowych opłat pobieranych za transakcje dokonywane kartami zagranicznymi, a także wprowadzając niższe limity kwotowe jednorazowej wypłaty gotówki z bankomatu dla tzw. bezumownych transakcji kartowych (zwiększa to przychody z opłaty interchange, które są proporcjonalne do liczby transakcji, ale utrudnia klientom wypłatę większych kwot). W dalszej perspektywie działania te mogą być jednak niewystarczające, aby pokrywać rosnące koszty utrzymywania niektórych urządzeń przez niezależnych operatorów bankomatowych.
Czy bankomat się opłaca?
Choć przez 15 lat otoczenie gospodarcze ulegało znacznym zmianom, a sam rynek obrotu gotówkowego sprostał dwóm nienotowanym dotychczas gwałtownym wzrostom zapotrzebowania na pieniądz gotówkowy (powodowanym wystąpieniem pandemii COVID-19 oraz agresją Federacji Rosyjskiej na Ukrainę), opłata interchange bankomatowy jak dotąd pozostaje niemalże niezmieniona. To oczywiście nasuwa pytanie, jaka wysokość opłaty interchange bankomatowego byłaby akceptowalna dla podmiotów rynkowych.
Do niedawna pytanie to pozostawało bez odpowiedzi, bo temat wysokości opłat za usługi bankomatowe nie był przedmiotem niezależnych badań. Dopiero w 2022 r. zespół pracowników naukowych Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego podjął próbę oceny kosztów funkcjonowania sieci bankomatowej z uwzględnieniem jej rentowności. Raport „Analiza rynku bankomatów w Polsce” przedstawia wyniki pierwszego kompleksowego badania kosztów działalności bankomatowej bankowych i niebankowych operatorów w naszym kraju. Objęto nim około 68 proc. wszystkich bankomatów działających w Polsce na koniec II kwartału 2022 r., przy czym uwzględniono 99 proc. bankomatów niebankowych operatorów bankomatów i 31 proc. bankomatów obsługiwanych przez banki. Do badania pozyskano m.in. dane o kosztach ponoszonych na poziomie bankomatu w 2021 r. i w I półroczu 2022 r. przez bankowych i niebankowych operatorów (według rodzajów), w podziale na linie biznesowe. Tak szczegółowy zakres danych pozwolił na określenie wysokości opłaty za wypłatę gotówki z bankomatu, jaka powinna być pobierana, aby przy określonej transakcyjności możliwe było całkowite pokrycie kosztów utrzymania danego bankomatu, a w konsekwencji zapewnienie rentowności usług wypłaty gotówki kartami polskich wydawców kart (według danych za 2022 r. i przy założeniu braku wspierania tej usługi przychodami z innych usług świadczonych w bankomatach, takich jak np. opłata surcharge od transakcji kartami zagranicznymi).
Autorzy badania przeanalizowali marżę zysku operacyjnego z działalności bankomatowej, który jest jednym z powszechnie stosowanych mierników zyskowności. Obrazuje on, jaka część przychodów generowanych przez przedsiębiorstwo jest zamieniana na zysk operacyjny przedsiębiorstwa. Przeprowadzili także analizę progu rentowności oznaczającego taki poziom cen jednostkowych (przychodów), które pozwalają na pokrycie całkowitych kosztów działalności bankomatowej niebankowych operatorów. Zarówno analiza progu rentowności, jak i analiza marży zysku operacyjnego są powszechnie stosowanymi metodami pozwalającymi na ocenę zyskowności przedsięwzięć.
Wyniki omawianego badania wskazują, że koszty całkowite działalności bankomatowej operatorów niebankowych w 2022 r. w odniesieniu do 2021 r. wzrosły o ponad 25 proc., z 3 324 zł do 4 170 zł na urządzenie. Wzrost przychodów w tym samym okresie z 3 630 zł do 4 328 zł na urządzenie był wolniejszy niż wzrost kosztów, a największą część przychodów z udziałem 32 proc. (1402 zł) generowały w 2022 r. wypłaty kartami wydawców zagranicznych. Autorzy wskazują, że w przypadku bankomatów niebankowych operatorów koszty pojedynczej transakcji dla wypłat kartowych (przy braku umów między wydawcą a operatorem), wzrosły z 2,41 zł w 2021 r. do 2,65 zł w 2022 r.
Wnioski z raportu są więc niezbyt optymistyczne – według wyliczeń autorów, jeśli opłata interchange pozostanie na niezmienionym poziomie, żaden wolumen transakcji, przy aktualnej średniej wartości wypłaty, nie pozwoli na osiągnięcie progu rentowności bankomatu. Wyniki badania kosztów funkcjonowania rynku bankomatów w Polsce powinny być szczegółowo przeanalizowane i stanowić inspirację do podjęcia odpowiednich działań dla tych uczestników rynku obrotu gotówkowego, którzy mają rzeczywisty wpływ na jego funkcjonowanie. Operatorzy bankomatów w końcu wyczerpią dostępne sposoby optymalizacji kosztów swojej działalności i będą musieli zacząć ograniczać liczbę nierentownych urządzeń. Tymczasem ewentualne osłabienie sieci bankomatowej nie będzie problemem wyłącznie jej operatorów, ale także banków oferujących za ich pośrednictwem dostęp do środków ich klientów, firm CIT zajmujących się transportem, przeliczaniem i sortowaniem gotówki, a – w ostatecznym rozrachunku – deponentów, którzy mogą stracić nie tylko łatwość dostępu do własnych środków, ale przede wszystkim poczucie bezpieczeństwa.
Czy warto wspierać utrzymanie sieci dostępu do gotówki, skoro jej użycie w płatnościach systematycznie się zmniejsza? Szukając odpowiedzi na to pytanie przypomnijmy sobie długie kolejki ustawiające się przed bankomatami po ogłoszeniu pandemii COVID-19 czy w pierwszych dniach po inwazji Rosji na Ukrainę. Gotówka daje obywatelom poczucie bezpieczeństwa w czasach niepewności, zapewnia wolność, anonimowość i niezależność od technologii w czasach stabilizacji. Wydaje się, że Polacy nie są i długo jeszcze nie będą gotowi na rezygnację ze wszystkich jej zalet i całkowitą zmianę swoich przyzwyczajeń.
