Odporność sektorów bankowych państw „Inicjatywy Trójmorza”

Ocenę odporności sektorów bankowych przed pandemią państw należących do „Inicjatywy Trójmorza” (TSI, tzn. Austrii, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier) rozpoczniemy od analizy rentowności aktywów (Return on Assets, RoA) oraz rentowności kapitału (Return on Equity, RoE). Rentowność banków w państwach TSI była istotnie wyższa niż przeciętnie w państwach UE, zarówno w odniesieniu do kapitałów, jak i aktywów. Według danych na koniec 2019 roku średni poziom wskaźnika zwrotu z aktywów (RoA) dla państw TSI wyniósł ok. 1,1 proc., podczas gdy średnia poszczególnych państw UE wyniosła znacznie mniej, tj. ok. 0,72 proc. i w obu grupach państw była zbliżona do swojej mediany dla całego analizowanego okresu.

Sektory bankowe państw „Inicjatywy Trójmorza” przed pandemią

Państwa TSI wykazują znaczne zróżnicowanie wskaźnika RoA: najwyższe poziomy tego wskaźnika zostały odnotowane w przypadku Bułgarii, Węgier i Rumunii, a najniższe – w Austrii, Polsce i Słowacji. Średni poziom rentowności kapitału (RoE) na koniec 2019 r. w państwach TSI wyniósł 10,6 proc., a dla państw UE był istotnie niższy i wyniósł ok. 7,7 proc. Najwyższy poziom RoE odnotowano w na Litwie, Węgrzech, Czechach oraz w Rumunii, zaś najniższy w Polsce, Austrii i Estonii. Wysoka wartość RoE w Czechach i Litwie, przy niższym RoA, wynika ze znacznego poziomu wskaźnika dźwigni w tych państwach.

W grupie państw TSI wartości wskaźnika dźwigni były zróżnicowane na koniec 2019 r. (istotnie powyżej średniej w tej grupie kształtowały się poziomy zanotowane w takich państwach jak Litwa, Czechy, Austria, a znacznie poniżej średniej TSI w Bułgarii, Estonii, Chorwacji oraz Słowenii). Przeciętny poziom wskaźnika dźwigni finansowej w państwach TSI był niski, niższy niż przeciętnie w państwach UE.

W sektorach bankowych państw TSI głównym czynnikiem kształtującym RoE po stronie przychodów, jest wynik odsetkowy netto. Świadczy to o przewadze tradycyjnego modelu biznesowego banków w państwach tej grupy oraz o mniejszym udziale dochodów uzyskiwanych z działalności inwestycyjnej.

Głównym czynnikiem kształtującym RoE po stronie przychodów jest wynik odsetkowy netto. Świadczy to o przewadze tradycyjnego modelu biznesowego banków państw TSI.

Udział przychodów odsetkowych netto (różnica między przychodami z oprocentowanych aktywów banku a kosztami związanymi ze spłatą oprocentowanych zobowiązań) w relacji do wartości przychodów ogółem, na koniec 2019 roku dla państw TSI wyniósł średnio ok. 65 proc., a dla państw UE średnio ok. 62 proc. Oznacza to, że banki z państw TSI odznaczają się nieco wyższą rentownością głównego składnika aktywów (kredytów) niż przeciętnie banki w UE. Najwyższy poziom wskaźnika charakteryzuje takie państwa jak Czechy i Słowacja, a najniższy odnotowano na Węgrzech i Łotwie.

Na wysokość wyniku finansowego mają także wpływ koszty. Sektory bankowe państw TSI charakteryzowały się nieco lepszą efektywnością kosztową niż przeciętnie w państwach UE. Wskaźnik kosztów do dochodów (cost-to-income), przedstawiający relację kosztów operacyjnych do wyniku z działalności bankowej, wyniósł średnio w państwach TSI na koniec 2019 roku ok. 55 proc., a w przypadku państw całej UE – ok. 59 proc. Należy podkreślić jednak, że koszty ponoszone przez banki z państw TSI w relacji do wartości aktywów były wyższe niż średnio w UE, czego wpływ na relację cost-to-income był niwelowany przez wysoką rentowność sektorów bankowych państw TSI w relacji do aktywów. Wartość wskaźnika cost-to-income różni się między państwami TSI: najwyższy poziom dotyczy takich państw, jak Austria, Węgry, Łotwa i Słowenia, a najniższy – Bułgarii, Czech i Litwy.

Na wartość RoA wpływa także wartość odpisów na ryzyko kredytowe, wynikających z jakości portfela kredytowego banków. Jakość portfela kredytowego, mierzona udziałem kredytów nieregularnych (Non-Performing Loans, NPLs) w całkowitej kwocie kredytów, średnio w państwach TSI w całym okresie analizy była wyższa (3,6 proc.) niż przeciętnie w państwach UE (4,77 proc.). Należy tu również zauważyć, że średnia wartość wskaźnika mierzona dla całej UE nie odzwierciedla znacznego zróżnicowania udziału NPLs między poszczególnymi państwami – np. w Grecji NPLs stanowiły na koniec roku 2019 nawet 35 proc. portfela kredytowego. W państwach TSI pozytywną tendencją jest spadek wartości tego wskaźnika z poziomu 9,6 proc. w 2015 r.

Jakość portfela kredytowego, mierzona udziałem kredytów nieregularnych w całkowitej kwocie kredytów, średnio w państwach TSI była wyższa niż przeciętnie w UE.

Udział NPLs w kredytach ogółem wykazuje duże zróżnicowanie wśród państw TSI. Na koniec 2019 roku znacznie niższe NPL od średniej dla państw UE obserwowane były w Austrii, Estonii, Czechach i na Litwie. Z kolei najwyższe wartości NPLs odnotowano w Bułgarii ‑ 6,5 proc. oraz w Polsce ‑ 6,1 proc. W pozostałych państwach TSI wskaźnik NPLs kształtował się między 2,2 proc. i 5,3 proc. Wyższy poziom NPL w niektórych państwach TSI wynika m.in. z ograniczonych możliwości sprzedaży wierzytelności bankowych na rynku wtórnym, rozwiązań podatkowych oraz nieefektywnej egzekucji roszczeń. Mimo wysokiego, relatywnego poziomu kredytów nieregularnych, pokrycie NPLs odpisami w państwach TSI (51 proc.) było wyższe niż przeciętnie w UE (44 proc.). Wyjątkiem są państwa nadbałtyckie (Estonia, Litwa i Łotwa), gdzie wskaźnik ten kształtował się na koniec 2019 r. na znacznie niższym poziomie (od 30 proc. do 34 proc.). Najwyższy poziom rezerw, które przeznaczone były na pokrycie ryzyka kredytów nieterminowo regulowanych odnotowano na Słowacji, w Chorwacji, na Węgrzech i w Rumunii (ponad 60 proc.). Wysokie pokrycie NPLs rezerwami występowało także w Polsce (56 proc.).

O jakości portfela kredytowego banków informuje także struktura kredytów w podziale na poszczególne fazy zdefiniowane przez Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej 9. Na koniec 2019 r. w większości państw TSI kredyty znajdują się zazwyczaj (ok. 60 proc.) w Fazie 1, obejmującej ekspozycje, w przypadku których nie nastąpił znaczny wzrost ryzyka kredytowego od momentu ich początkowego ujęcia. Podobny do udziału NPLs w kredytach był udział kredytów w Fazie 3 – ekspozycji, z utratą wartości ze względu na ryzyko kredytowe (Faza 2 to aktywa, w przypadku których nastąpił znaczny wzrost ryzyka kredytowego od momentu ich początkowego ujęcia lecz niedotknięte utratą wartości ze względu na ryzyko kredytowe). Także pokrycie rezerwami kredytów znajdujących się w Fazie 3 podobne jest do pokrycia NPLs rezerwami.

O odporności sektorów bankowych państw TSI przed pandemią COVID-19 stanowi także ich wysoka płynność, o czym świadczą wartości zarówno wskaźnika pokrycia płynności, jak i wskaźnik luki finansowania. Średnie wartości wskaźnika pokrycia płynności (Liquidity Coverage Ratio, LCR) – informującego czy posiadane płynne aktywa o wysokiej jakości pozwolą na pokrycie odpływu środków w ciągu 30 dni w sytuacji kryzysowej – kształtowały się znacznie powyżej wymaganego przepisami UE poziomu 100 proc.. Wartość tego wskaźnika przeciętnie w państwach TSI utrzymywała się w analizowanym okresie na względnie stabilnym, choć zróżnicowanym między państwami, poziomie nieco ponad 200 proc., podobnie jak przeciętnie w państwach UE.

Wartość wskaźnika luki finansowania (Loan to Deposit, LtD: suma kredytów do sumy depozytów) na koniec 2019 roku przeciętnie dla państw TSI wynosiła 85 proc., nieco poniżej średniej dla państw UE (97 proc.). Wartości tego wskaźnika były zróżnicowane w grupie państw TSI. Spadek mediany wskaźnika LtD w państwach TSI w latach 2015-2019 oznaczał szybszy przyrost depozytów od przyrostu wartości kredytów i poprawę stabilności finansowania akcji kredytowej. W całej UE wartości LtD w analizowanym okresie były wyższe (ponad 90 proc.), co wynikało m.in. ze znacznego udziału w strukturze pasywów banków pozadepozytowych źródeł finansowania, tj. instrumentów dłużnych i pozostałych zobowiązań (np. we Francji i Holandii), co może być tłumaczone większym znaczeniem rynku międzybankowego, łatwiejszym dostępem do finansowania dłużnego oraz finansowaniem sektora bankowego przez powiązane kapitałowo sektory systemu finansowego.

Kluczowymi wskaźnikami opisującymi odporność banków są wskaźniki wypłacalności. Wskaźniki te przyjmowały w państwach TSI wartości wyższe niż przeciętnie w UE, istotnie przekraczając minima regulacyjne. Wartość wskaźnika kapitału podstawowego najwyższej jakości CET1 (common equity tier 1, obejmującego akcje zwykłe, premię emisyjną i zyski zatrzymane) w państwach TSI w latach 2015-2019 wzrastała, co wynikało zarówno z wprowadzania bardziej restrykcyjnych regulacji ostrożnościowych w sektorze bankowym, jak również z restrykcyjnej polityki makroostrożnościowej w większości państw UE, w tym także w państwach TSI. Przeciętny poziom wskaźnika CET1 w grupie państw TSI był w badanym okresie zawsze wyższy (np. 18,8 proc. w 2019 r.), niż średnia jego wartość w UE, która na koniec 2019 wynosiła 17,6 proc., istotnie przekraczając minima regulacyjne. Wynika to m.in. ze stosowania niższej dźwigni przez banki w państwach TSI oraz z ich relatywnie wyższej rentowności. W czwartym kwartale 2019 r. poziomy wskaźnika CET1 w poszczególnych państwach TSI były na zbliżonym poziomie, przy czym istotnie wyższe niż średnia zanotowano w Estonii, Chorwacji, oraz na Łotwie.

Przeciętny poziom wskaźnika CET1 w omawianych był zawsze wyższy (np. 18,8 proc. w 2019 r.) niż średnia jego wartość w UE (17,6 proc.)

Dokonana ocena kondycji sektorów bankowych państw TSI świadczy o ich relatywnie wysokiej „wyjściowej” odporności na szok i zawirowania spowodowane pandemią COVID-19 w latach 2020-2021. Na koniec 2019 r. sektory bankowe państw TSI, mimo że zazwyczaj mniejsze niż przeciętnie w UE, cechowały się przeciętnie wyższą rentownością i lepszą efektywnością kosztową oraz stosowały tradycyjny model biznesowy: skupiały się na działalności depozytowo-kredytowej i polegały na stabilnych źródłach finansowania. Banki w państwach TSI były także płynne i posiadały wysoką adekwatność kapitałową. Jakość portfela kredytowego w tych bankach, stopniowo poprawiająca się w latach 2015-2019, była wyższa niż średnio w UE. Ponadto, wyższe niż przeciętnie w UE pokrycie kredytów nieregularnych odpisami tworzyło przestrzeń na wypadek ewentualnego pogorszenia się jakości portfela.

Należy podkreślić, że przed pandemią COVID-19 w państwach TSI była prowadzona restrykcyjna polityka mikro- i makroostrożnościowa. Dzięki temu, a także dzięki stosowaniu niższej dźwigni przez banki oraz relatywnie wyższej rentowności banków w porównaniu z państwami UE, banki państw TSI odnotowywały wyższe wskaźniki wypłacalności niż przeciętnie w UE, istotnie przekraczające minima regulacyjne.

To, jak sektory bankowe państw TSI poradziły sobie z szokiem pandemicznym zostanie przeanalizowane w następnych publikacjach autorów.

Autorzy:

Agnieszka Alińska – doradca w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP, profesor SGH

Paweł Gąsiorowski – doradca kierujący Wydziałem UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP

Milena Kabza – ekspert w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP

Martyna Migała – główny specjalista w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP

Paweł Smaga – ekspert w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP

Współpraca:

Małgorzata Grotte – główny specjalista w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP

Rafał Kalinowski – ekonomista, były pracownik Wydziału UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP

Poglądy wyrażone w niniejszym artykule nie przedstawiają stanowiska NBP.