Wybuch pandemii COVID-19 był materializacją szoku dla sektorów bankowych na całym świecie, w tym dla państw należących do „Inicjatywy Trójmorza” (TSI tj. Austrii, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier). Szok ten miał skalę globalną oraz bezprecedensową wielkość, oddziaływał zarówno na popyt, jak i na podaż, a jego źródło znajdowało się poza systemem finansowym. W reakcji na pandemię państwa podjęły bezprecedensowe działania wspierające gospodarkę. Działania te dotyczyły pełnego spektrum instrumentów polityki gospodarczej: fiskalnej, pieniężnej i nadzorczej.
Cykl artykułów zainicjowanych niniejszą publikacją ma na celu przedstawienie skutków pandemii dla sektorów bankowych w państwach TSI. Zdajemy sobie sprawę, że pełną ocenę wykonać będzie można dopiero po zakończeniu pandemii oraz po wygaśnięciu działań wspierających gospodarki poszczególnych państw.
Podstawą do oceny skutków szoków jest przeprowadzenie analizy uwarunkowań strukturalnych i ewentualnych napięć na rynku kredytowym, a także odporności sektorów bankowych TSI przed pandemią (część pierwsza i druga opracowania). Na tym tle, w części trzeciej, możliwe będzie omówienie działań podejmowanych w tych państwach w celu ochrony systemu finansowego przed negatywnymi skutkami spowolnienia gospodarczego wynikającego z kryzysu spowodowanego pandemią. W ostatniej, czwartej, części opracowania przeanalizujemy stan sektorów bankowych państw TSI po wybuchu pandemii.
Polityka pieniężna w krajach Trójmorza w reakcji na pandemię
Analizę przeprowadzimy z wykorzystaniem danych pochodzących ze Statistical Data Warehouse Europejskiego Banku Centralnego oraz Risk Dashboard EBA. O ile nie wskazano inaczej, wartości zaprezentowanych wskaźników są wyznaczone zgodnie ze standardami technicznymi Europejskiego Urzędu Nadzoru Bankowego i dotyczą skonsolidowanego sektora bankowego, obejmującego banki krajowe (instytucje kredytowe, których ośrodek decyzyjny i sprawozdawczy znajduje się na terytorium Polski) oraz banki zagraniczne (tj. podmioty podporządkowane i oddziały zagranicznych instytucji kredytowych działające na terenie danego państwa). Jeśli nie wskazano inaczej, prezentowane wartości przeciętne dla grup państw są średnimi arytmetycznymi z odczytów dla państw wchodzących w skład analizowanej grupy. Jest to istotne z racji dużego zróżnicowania wielkości sektorów bankowych w poszczególnych państwach (z dominacją Austrii w państwach TSI).
Sektory bankowe państw TSI pod względem wartości aktywów w relacji do PKB były na koniec roku 2019 znacznie mniejsze niż średnio w UE. Przeciętnie w państwach TSI relacja ta stanowiła 108 proc. i była na koniec roku 2019 prawie dwa i pół razy mniejsza niż przeciętnie w poszczególnych państwach UE, gdzie wynosiła 235 proc. (wartość dla państw UE zawyża odczyt dla Luksemburga: 1,4 tys. proc. PKB). Mały rozmiar sektora bankowego państw TSI wynikał przede wszystkim z uwarunkowań historycznych i niedoboru kapitału szczególnie na początku transformacji.
Aktywa sektora bankowego w relacji do PKB były w krajach TSI niższe niż średnio w UE.
Warto zaznaczyć, że dodatkowo średnią w państwach TSI zawyża znaczny rozmiar sektora bankowego w Austrii (ok. 250 proc. PKB). Przeciętnie w pozostałych państwach TSI wskaźnik aktywów sektora bankowego do PKB był znacznie niższy, ok. 94,3 proc. Znaczny rozmiar austriackiego sektora bankowego, składającego się głównie z krajowych instytucji kredytowych, wynikał z długoletniego okresu akumulacji kapitału (jest to jedyne państwo, które nie musiało przechodzić transformacji ustrojowej) i wcześniejszego rozwoju przez banki austriackie rozbudowanej sieci zagranicznych podmiotów zależnych i oddziałów zlokalizowanych m.in. w państwach Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej (CESEE). W 2019 r. inwestycje te przyniosły austriackim bankom aż 42 proc. zysków netto. Najniższa relacja aktywów sektora bankowego do PKB występowała w Rumunii (47,8 proc. PKB). W odróżnieniu od innych państw grupy TSI, na Węgrzech sektor bankowy nie był dominującym segmentem systemu finansowego – jego udział w aktywach systemu finansowego kształtował się poniżej 50 proc. Wynikało to z bardzo dużego udziału aktywów pozostałych instytucji finansowych typu captive i udzielających pożyczek (ok. 40 proc. aktywów węgierskiego systemu finansowego).
Państwa TSI wykazywały się znacznym zróżnicowaniem udziału aktywów krajowych instytucji kredytowych w aktywach sektora bankowego: średnio w poszczególnych państwach TSI udział ten był znacznie niższy (35 proc.) niż przeciętnie w poszczególnych państwach UE (ok. 58 proc.). Na różnicę, oprócz wskazywanych powyżej uwarunkowań historycznych, wpływało także duże zainteresowanie banków zagranicznych wchodzeniem na perspektywiczne rynki państw TSI przez zakupy udziałów strategicznych w bankach krajowych oraz przez ustanawianie podmiotów zależnych/oddziałów banków zagranicznych.
Wśród państw TSI najwyższy udział aktywów krajowych instytucji kredytowych w aktywach sektora bankowego jest w Austrii (82 proc. na koniec 2019 r.), która, jak wspomniano powyżej, jest państwem macierzystym kilku grup bankowych obecnych w państwach CESEE. Jako krajowe instytucje kredytowe rozumiane są banki, których ośrodek decyzyjny i sprawozdawczy znajduje się na terytorium danego kraju. Z kolei relatywnie wysoki udział instytucji krajowych w Słowenii (48 proc.) wynikał z uwarunkowań historycznych – stworzenia dwuszczeblowego systemu bankowego w Jugosławii już w latach 50. XX w. i wejścia Słowenii w okres transformacji systemowej z bardziej nowoczesnym systemem bankowym w porównaniu do innych państw Europy Środkowo-Wschodniej.
Priorytety Inicjatywy Trójmorza a priorytety UE na lata 2019-2024
Natomiast przekraczający poziom 50 proc. udział krajowych instytucji kredytowych w sektorze bankowym w Polsce i na Węgrzech był efektem odkupu akcji banków od udziałowców zagranicznych przez podmioty krajowe, w tym te kontrolowane przez skarb państwa na etapie, gdy stopień rozwoju tych gospodarek na to pozwalał. W Estonii nastąpił znaczący wzrost udziału krajowych instytucji kredytowych w aktywach sektora bankowego – z 5,8 proc. w 2015 r. do 49,5 proc. na koniec 2019 r. Wzrost ten nastąpił na skutek połączenia w styczniu 2019 r. działających w Estonii, Litwie i Łotwie banków „Luminor”, gdzie podmiot dominujący został zarejestrowany w Estonii. Znaczny wpływ na wzrost udziału krajowych instytucji kredytowych na tym rynku miało także zamknięcie estońskiego oddziału duńskiego banku Danske Bank.
Systemy bankowe Bułgarii, Czech, Chorwacji, Litwy, Rumunii i Słowacji charakteryzują się dominacją (85 proc. aktywów sektora) zagranicznych instytucji: oddziałów lub podmiotów podporządkowanych m.in. banków austriackich oraz włoskich.
Udział aktywów krajowych instytucji kredytowych w aktywach sektora bankowego w państwach TSI nieznacznie rośnie od 2016 r., co wynika przede wszystkim z mających miejsce procesów konsolidacji. Zgodnie z raportem Deloitte CEE Banking M&A Study 2019: Consolidation perking up najwięcej fuzji i przejęć w sektorze bankowym w państwach CEE od 2015 r. do września 2019 r. miało miejsce w Polsce i Rumunii (po 10 transakcji), na Węgrzech (8 transakcji), a następnie w Bułgarii, Słowenii, Chorwacji i na Litwie (po co najmniej 5 transakcji).
Sektory bankowe państw TSI charakteryzowały się tradycyjną strukturą bilansu: dominacją kredytów w aktywach oraz depozytów w pasywach. Jednak na Węgrzech, w Polsce, Rumunii i Słowenii wśród innych składników aktywów istotną rolę odgrywają dłużne (głównie skarbowe) papiery wartościowe.
W przypadku Węgier istotny udział skarbowych papierów wartościowych (SPW) w aktywach wynikał pośrednio z oferowanych przez bank centralny instrumentów mających na celu wspieranie finansowania gospodarki ze źródeł krajowych i ograniczenie finansowania zagranicznego (np. swapy na stopę procentową). W przypadku Polski czynnikiem sprzyjającym było korzystne traktowanie podatkowe SPW: wprowadzony ustawą z dnia 15 stycznia 2016 r. podatek od niektórych instytucji finansowych obciąża aktywa pomniejszone m.in. o obligacje skarbowe znajdujące się w portfelu banku. W Rumunii i Słowenii istotny udział tych ekspozycji w aktywach banków wynikał z poszukiwania bezpieczniejszych możliwości lokowania środków wobec podwyższonego, po globalnym kryzysie finansowym, ryzyka kredytowego związanego zarówno z przedsiębiorstwami, jak i gospodarstwami domowymi, a także rosnących potrzeb finansowych rządu. Państwa nadbałtyckie charakteryzują się z kolei dużym udziałem gotówki i środków pieniężnych ulokowanych w bankach centralnych – ok. 20 proc.
W strukturze pasywów banków TSI dominują depozyty. Z finansowania w postaci dłużnych papierów wartościowych w znacznym stopniu korzystają banki austriackie, czeskie i słowackie, co przejawia się emisją listów zastawnych. W Austrii emisją tego typu instrumentów finansowanych jest około 1/3 kredytów hipotecznych. Omawiając zależność sektorów bankowych od finansowania rynkowego należy wspomnieć, że w państwach nadbałtyckich systemy bankowe są zdominowane przez banki zależne od banków szwedzkich, które z kolei cechują się jednym z najwyższych w Europie udziałów finansowania rynkowego.
Jak wspomniano powyżej, w aktywach banków państw TSI dominują kredyty. Analizując strukturę portfela kredytowego banków, zauważyć można w okresie ostatnich 20 lat spadek udziału kredytów dla przedsiębiorstw niefinansowych (NFC) na korzyść kredytów dla gospodarstw domowych. Spadek ten w niektórych państwach zatrzymał się pod koniec pierwszej dekady XXI wieku. Największy udział procentowy (blisko 60 proc.) kredytów dla NFC na koniec 2019 r. odnotowano w Bułgarii, a najmniejszy (ok. 30-32 proc.) w Polsce i w Słowacji. W przypadku Polski na zmianę struktury kredytów na korzyść gospodarstw domowych wpłynął znaczny popyt na kredyty walutowe udzielane dla tego sektora wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej, a także znaczny stopień finasowania inwestycji ze środków własnych przez przedsiębiorstwa oraz duża skala finansowania wewnątrzgrupowego, pochodzącego od podmiotów macierzystych przedsiębiorstw.
W przypadku Polski na zmianę struktury kredytów na korzyść gospodarstw domowych wpłynął znaczny popyt na kredyty walutowe udzielane dla tego sektora.
Biorąc pod uwagę dominację kredytów w aktywach banków państw TSI, istotnym czynnikiem kształtującym zmiany rentowności banków była dynamika akcji kredytowej. Dynamika ta dla sektora przedsiębiorstw niefinansowych w państwach TSI była bardzo zróżnicowana między państwami, przy czym przeciętna wartość na koniec 2019 r (5,7 proc. rdr) była znacznie wyższa niż dla UE jako całości (3,1 proc. rdr). W większości państw TSI w latach 2016-2019 zapotrzebowanie przedsiębiorstw na zewnętrzne źródła finansowania w postaci kredytów rosło. Podobnie jak przy dynamice kredytu dla gospodarstw domowych, największe przyrosty dynamiki akcji kredytowej dla przedsiębiorstw niefinansowych w latach 2016-2019 odnotowano na Węgrzech, gdzie na koniec 2019 r. osiągnęła ona poziom 16,1 proc. (rdr) – Prawie całość (96 proc.) nowo udzielanych kredytów była skierowana do sektora MSP, co było wspomagane przez programy wsparcia kredytowania MSP oferowane przez bank centralny (np. Funding for Growth Scheme).
Średnia dynamika kredytu dla gospodarstw domowych w latach 2016-2019 w UE wynosiła ok. 3,4 proc. (rdr), podczas gdy w państwach TSI w tym samym okresie była blisko dwukrotnie wyższa i wynosiła 6,2 proc. (rdr). Warto podkreślić tu zmiany dynamiki kredytu dla gospodarstw domowych na Węgrzech, która wzrosła z poziomu ujemnego (-2,2 proc.) w 2015 r. do poziomu 14,5 proc. na koniec 2019 r. Tak duży wzrost wynikał przede wszystkim z wykorzystywania rozwiązań fiskalnych (w tym m. in. programu Prenatal baby support loans). W ramach tego programu banki komercyjne udzielają kredytów rodzinom posiadającym co najmniej dwoje dzieci: są to kredyty niezabezpieczone, nieoprocentowane, o wartości do ok. 30 tys. euro dla rodziny, a pod pewnymi warunkami spłata kredytu (w części lub całości) dokonywana jest przez skarb państwa. Program ma obowiązywać do końca 2022 r.
Powyżej wskazane uwarunkowania strukturalne oraz omówienie dynamiki kredytu stanowią istotne tło do poszukiwania odpowiedzi na pytanie dotyczące stopnia odporności sektorów bankowych państw TSI przed pandemią COVID-19, co zostanie opisane w następnym artykule.
Autorzy:
Agnieszka Alińska – doradca w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP, profesor SGH
Paweł Gąsiorowski – doradca kierujący Wydziałem UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP
Milena Kabza – ekspert w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP
Martyna Migała – główny specjalista w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP
Paweł Smaga – ekspert w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP
Współpraca:
Małgorzata Grotte – główny specjalista w Wydziale UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP
Rafał Kalinowski – ekonomista, były pracownik Wydziału UE i Analiz Międzynarodowych Departamentu Stabilności Finansowej NBP
Poglądy wyrażone w niniejszym artykule nie przedstawiają stanowiska NBP.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
