GettyImages
Z badań Instytutu Biznesu Rodzinnego wynika, że w Polsce istnieje prawie 830 tys. firm rodzinnych, które generują około 18 proc. PKB. W najbliższych latach 57 proc. tych firm planuje przeprowadzić sukcesję, ale zaledwie 8,1 proc. potencjalnych następców jest zainteresowanych przejęciem sterów. Z kolei z informacji przedstawionej przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej na podstawie danych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wynika, że w 2022 r. liczba przedsiębiorców będących emerytami wyniosła prawie 287 tys. osób. Oznacza to, że nie przeprowadzili skutecznie sukcesji i jeśli nie znajdzie się odpowiedni następca, to po zaprzestaniu działalności firma zostanie sprzedana lub zlikwidowana. Powyższe dane świadczą o tym, że sukcesja w przedsiębiorstwie polegająca na przejęciu władzy nie jest łatwym zadaniem i prowadzi albo do sprzedaży firmy rodzinnej, albo do jej likwidacji.
W Polsce istnieje prawie 830 tys. firm rodzinnych, które generują około 18 proc. PKB. W najbliższych latach 57 proc. tych firm planuje przeprowadzić sukcesję, ale zaledwie 8,1 proc. potencjalnych następców jest zainteresowanych przejęciem sterów.
Istnieją jednak sprawdzone na świecie rozwiązania, które umożliwiają przeprowadzenie sukcesji majątkowej i przekazanie władzy w firmie menedżerom zewnętrznym. Należy do nich powołanie fundacji rodzinnej. W prawodawstwie zagranicznym istnieją takie instytucje i niedługo możliwość tę otrzymają polskie firmy rodzinne, dzięki uchwalonej na początku tego roku ustawie o fundacji rodzinnej. Warto dodać, że była ona oczekiwana przez przedsiębiorców rodzinnych i konsultowana z nimi.
Rozwiązania ustawowe
Ustawa o fundacji rodzinnej pozwala na przekazanie majątku, który będzie pracował na rzecz następnych pokoleń, jak też zaspakajał potrzeby nestorów i wskazanych beneficjentów. Podobnie jak w zagranicznych rozwiązaniach fundator jest osobą kluczową dla powołania i ukształtowania organów oraz stosunków w fundacji rodzinnej. Fundatorami fundacji mogą być osoby fizyczne (poza przypadkiem ustanowienia fundacji w testamencie), które równocześnie mogą być jej beneficjentami oraz wniosą co najmniej 100 tys. zł na pokrycie funduszu założycielskiego. Podobny wymóg istnieje na przykład w Lichtensteinie (30 tys. franków, euro lub dolarów) czy w Szwajcarii (50 tys. franków). Małżonkowie, którzy prowadzili firmę rodzinną i zdecydowali się założyć fundację rodzinną, wnosząc do niej wspólny majątek, powinni mieć świadomość, że w przypadku rozwodu nie będą mogli dochodzić roszczeń z jej majątku.
Ustawa wyraźnie wskazuje, że celem fundacji powinno być gromadzenie mienia i zarządzanie nim oraz spełnianie świadczeń na rzecz beneficjentów, natomiast prowadzenie działalności gospodarczej zostało znacznie ograniczone. Cel ten odróżnia fundację rodzinną od typowej fundacji, która jest powoływana do realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych. Aby nie wprowadzać potencjalnego darczyńcy w błąd, nazwa fundacji będzie musiała zawierać dodatkowe oznaczenie „fundacja rodzinna” lub skrót „FR”.
W innych państwach fundacje rodzinne oferują beneficjentom głównie świadczenia o charakterze edukacyjnym oraz pokrywają koszty utrzymania. W polskiej ustawie znalazł się podobny zapis, jednak nie są to wszystkie możliwe cele i mogą zostać skorygowane przez fundatora w statucie fundacji rodzinnej. Ponadto fundacja ta może wspierać organizacje pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego, co również jest częstą praktyką wśród prywatnych fundacji zagranicznych, które w takim przypadku określa się mianem mieszanej fundacji rodzinnej.
Organy fundacji rodzinnej
Ustawa przewiduje trzy organy fundacji rodzinnej, tj. zarząd, radę nadzorczą oraz zgromadzenie beneficjentów. Zarząd poza typowymi zadaniami właściwymi dla tego organu tworzy listę beneficjentów oraz spełnia przysługujące im świadczenia. Czas trwania kadencji członka zarządu oraz inne zagadnienia związane z wypełnianiem przez niego funkcji reguluje ustawa, jednak warto zaznaczyć, że część z nich może być kształtowana przez odpowiednie zapisy w statucie. Członkowie zarządu powinni zachować lojalność wobec fundacji. Ważne, że w ustawie znalazł się taki zapis, bowiem firmy rodzinne znane są z tego, że kierują się określonymi wartościami w swojej działalności i jedną z nich jest właśnie lojalność.
Ustanowienie rady nadzorczej w fundacji rodzinnej jest dobrowolne, chyba że liczba beneficjentów przekracza 25 osób (adaptacja zapisu z Kodeksu spółek handlowych). Wówczas musi być powołana obligatoryjnie. Zadania i obowiązki tego organu również są typowe, takie jak w innych podmiotach, ale statut może je modyfikować, m.in. rozszerzać. Wykluczono możliwość łączenia funkcji członka zarządu z funkcją członka rady nadzorczej, ale i tak w obu organach zazwyczaj zasiadają reprezentanci rodziny biznesowej. Warto dodać, że długi staż członka zarządu w zarządzaniu firmą i/lub coraz trudniejsze warunki prowadzenia działalności gospodarczej powodują, że rodziny bardziej skupiają się na pracy w radzie nadzorczej. W przypadku jej braku funkcję nadzorczą sprawuje pełnomocnik powołany przez zgromadzenie beneficjentów.
Zgromadzenie beneficjentów jest organem obligatoryjnym ustanawianym przez fundatora w statucie fundacji. Jego rola i funkcja są podobne jak w zgromadzeniu wspólników lub walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, które uregulowano w Kodeksie spółek handlowych. Organ ten podejmuje kluczowe decyzje personalne o powołaniu lub odwołaniu członków zarządu bądź rady nadzorczej. Ponadto zgromadzenie beneficjentów podejmuje uchwały dotyczące:
1) rozpatrzenia i zatwierdzenia sprawozdania finansowego fundacji rodzinnej za poprzedni rok obrotowy,
2) udzielenia absolutorium członkom zarządu fundacji rodzinnej z wykonania przez nich obowiązków,
3) podziału lub pokrycia wyniku finansowego netto,
4) wyboru firmy audytorskiej, jeśli jest wymagana prawem,
5) innych spraw wymienionych w ustawie lub statucie.
Podatki a fundacje rodzinne
Fundacja rodzinna będzie korzystna podatkowo, jeśli zostanie utworzona zgodnie z zaprojektowanym celem. Oznacza to, że wniesienie majątku do tego podmiotu będzie neutralne podatkowo. Działalność fundacji w zakresie wynikającym z ustawy nie będzie objęta podatkiem CIT, ale działalność wykraczająca poza ten zakres będzie opodatkowana stawką 25 proc. Obowiązek podatkowy powstanie natomiast przy wypłacie świadczeń, a stawka podatku CIT będzie wynosiła 15 proc. Ponadto beneficjenci zaliczeni w ustawie o spadkach i darowiznach do grupy zerowej będą zwolnieni z podatku PIT od otrzymanego świadczenia, a pozostali będą musieli zapłacić podatek w wysokości 15 proc.
Fundacja rodzinna będzie korzystna podatkowo, jeśli zostanie utworzona zgodnie z zaprojektowanym celem. Oznacza to, że wniesienie majątku do tego podmiotu będzie neutralne podatkowo.
Należy zauważyć, że Komisja Finansów Publicznych zaproponowała w marcu br. wprowadzenie poprawek do ustawy, mimo że ciągle trwa trzymiesięczne vacatio legis (ustawa wejdzie w życie 22 maja 2023 r.). Część zaproponowanych poprawek jest korzystna. Do takich z pewnością należy wprowadzenie dodatkowej grupy podatkowej podobnie jak w ustawie o spadkach i darowiznach, opodatkowanej stawką 10 proc. Powstaną zatem trzy grupy podatkowe beneficjentów fundacji rodzinnej. Grupa zerowa (małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, rodzeństwo, ojczym, macocha) będzie zwolniona od tego podatku. Grupa I (zięć, synowa, teściowie) oraz grupa II (zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych) będą objęte podatkiem w wysokości 10 proc. (zamiast dotychczasowego 15 proc.), pozostali zaś stawką 15 proc.
Narodowy Bank Kanady o przewadze firm rodzinnych na giełdzie
Drugą korzyścią dla fundacji rodzinnych będzie zniesienie częściowych ograniczeń wniesionych do przepisów o tzw. estońskim CIT (ryczałt od dochodów spółek kapitałowych). W praktyce oznacza to, że fundatorem lub beneficjentem fundacji rodzinnej będzie mógł być wspólnik spółki korzystającej z estońskiego CIT, ale fundacja rodzinna nie będzie mogła być wspólnikiem tej spółki. Pozostałe zaproponowane przez Komisję poprawki mają na celu zapobiegnięcie optymalizacji podatkowej, a jedna z nich umożliwia wsteczne opodatkowanie CIT w przypadku, gdy fundacja rodzinna nie zostanie zgłoszona do rejestru fundacji rodzinnych w terminie sześciu miesięcy.
W Polsce od dawna istnieją fundacje rodzinne – m.in.: Fundacja Rodziny Józefa Piłsudskiego, Fundacja Rodziny Staraków, Fundacja Sułkowskich czy Fundacja Rodziny Gierszewskich. Działają one jednak na mocy ustawy o fundacjach i mogą być ustanawiane tylko w celach społecznie lub gospodarczo użytecznych, a nie jako wsparcie procesu sukcesji.
Największą organizacją filantropijną na świecie jest fundacja rodzinna założona przez Billa Gates’a i jego (byłą) żonę Melindę – Gates Foundation, która angażuje się w poprawę warunków życia w krajach rozwijających się. Niektóre z największych fundacji działają lokalnie, co nie oznacza, że są małe. Przeciwnie, wystarczy wspomnieć o trzeciej z największych fundacji rodzinnych – Tata Trust. Należą do nich również Carlos Slim Foundation czy Bloomberg Family Foundation. Nie można też zapominać o ogromnej liczbie mniejszych fundacji działających lokalnie, które odgrywają niezwykle ważną funkcję w zaspokajaniu miejscowych potrzeb społecznych. W praktyce fundacje rodzinne – poza celami majątkowymi – z zaangażowaniem realizują cele użytecznie społeczne.
Wprowadzenie ustawy o fundacji rodzinnej wypełniło lukę w prawodawstwie i spełniło oczekiwania przedsiębiorców rodzinnych. Skorzystają na tym przede wszystkim podmioty działające w Polsce, ale być może skłoni to do relokacji również zagraniczne fundacje założone przez polskich obywateli. W ciągu ostatnich lat przedsiębiorcy rodzinni otrzymali kolejne wsparcie legislacyjne, które umożliwia przeprowadzenie sukcesji – tym razem majątkowej. Jest to szczególnie ważne, gdyż wzrosła liczebność przedsiębiorców emerytów, a skłonność potencjalnych sukcesorów do przejęcia sterów w firmie rodzinnej jest niewielka.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
