Reforma walutowa Władysława Grabskiego – osiągnięcie, które nie sposób przecenić
„Najwyższym dobrem naszym jest nasza państwowość, którą musimy postawić na wysokim poziomie i zabezpieczyć jej całkowitą niezależność. Dla dobra tej naszej państwowości musimy dawać wszystko, co tylko jest w naszej mocy. […] Podstawą zdrowego rozwoju życia gospodarczego oraz siły finansowej państwa jest zdrowa i silna waluta. W celu jej stworzenia i zachowania musi całe społeczeństwo ponosić znaczne ofiary” – o tych słowach, skreślonych przez Władysława Grabskiego, powinien pamiętać każdy polityk, któremu dobro Polski leży na sercu. Wszyscy muszą o tym pamiętać, bo w tych kilku zdaniach zarysowany został cel i zobowiązanie, do realizacji których powinniśmy dążyć jako ludzie wolni i ceniący swoją wolność.
Premier Władysław Grabski, 1925 r. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
Doniosłość reform przeprowadzonych przez Grabskiego wykracza zdecydowanie poza ich gospodarcze znaczenie. Działania naprawcze dokonane w latach 1923–1924 stanowiły bowiem fundament nie tylko dla reformy skarbu i uzdrowienia polskiej waluty. Miały też doniosłe znaczenie dla okrzepnięcia Rzeczypospolitej i przetrwania państwa w integralnej formie w okresie dwudziestolecia międzywojennego.
Skala wyzwań
Aby zrozumieć w pełni skalę wyzwań, w obliczu których stanęła Polska pięć lat po odzyskaniu niepodległości, musimy cofnąć się do 1918 r. Położenie odrodzonego państwa było niełatwe pod każdym względem. Należało scalić kraj złożony z „trzech nierównych połówek”, jak to pięknie ujął Stefan Żeromski. A przecież odziedziczone w spadku po rozbiorach różnice między poszczególnymi zaborami stanowiły zasadniczą kwestię. Musiano stawić czoła wyzwaniom związanym z odmiennością tradycji politycznych, niespójnymi systemami gospodarczymi, napięciami kulturowymi oraz religijnymi. Nie wolno zapominać, że ziemie polskie zostały doszczętnie zrujnowane w okresie I wojny światowej. Zdecydowana większość terytorium II Rzeczypospolitej została dotknięta działaniami zbrojnymi, a na sporym obszarze walki miały charakter długotrwały.
Dlatego euforia upojenia wolnością mieszała się ze świadomością ogromu pracy, jaki należy włożyć, by postawić Rzeczpospolitą na nogi. Pierwszorzędną ilustrację takiego przekonania odzwierciedliła powieść „Generał Barcz” autorstwa Juliusza Kaden-Bandrowskiego, wydana w 1923 r., zawierająca słynne słowa o „radości z odzyskanego śmietnika”, który wspólnym wysiłkiem „przemienimy w salon”.
Odrodzenie Rzeczypospolitej Polskiej jesienią 1918 r. okazało się jedynie pierwszym krokiem na drodze prowadzącej do utworzenia stabilnego i trwałego organizmu państwowego. Sytuacja pozostawała daleka od stabilności. Zagrożenie ze wschodu, które znalazło uwieńczenie w krwawej wojnie polsko-bolszewickiej, powstanie wielkopolskie, spory plebiscytowe, zmagania o Śląsk Cieszyński i Zaolzie, trzy powstania śląskie oraz kwestia Gdańska i Wileńszczyzny – to punkty zapalne, które stanowiły potężne obciążenie i wyzwanie dla państwa. Intensywne negocjacje dyplomatyczne dopełniane były wysiłkiem zbrojnym. Wskutek tych zmagań na wielu polach, polskie granice zostały ustalone dopiero w 1922 r.
Mimo problemów położenie międzynarodowe Polski nie było takie tragiczne. Wszystkie trzy państwa zaborcze poniosły klęskę, zmagając się z różnymi problemami i chaosem wewnętrznym. Spokoju brakowało jednak i w Polsce. Sytuacja gospodarcza, społeczna, jak i polityczna była niestabilna. Napięcia polityczne doprowadziły do zabójstwa prezydenta Gabriela Narutowicza. Spierano się o formy ustrojowe odbudowywanego kraju. Na domiar złego kryzys gospodarczy i postępująca inflacja zubożały społeczeństwo. Dochodziło do prowokacji i zamachów. W październiku 1923 r. Warszawą wstrząsnęła potężna eksplozja. Najprawdopodobniej z inspiracji osób o poglądach komunistycznych wysadzona została prochownia zlokalizowana w Cytadeli, w wyniku czego życie straciło trzydzieści osób. Na domiar złego wybuchały masowe protesty. W listopadzie 1923 r. Polska Partia Socjalistyczna proklamowała strajk generalny. Doszło do zamieszek w wielu miastach, a ich najbrutalniejszym przejawem stały się wydarzenia krakowskie. Starcia policji z robotnikami na ulicach stołecznego grodu kosztowały życie około trzydziestu istnień ludzkich.
Zjawisko hiperinflacji, które pojawiło się z pełną mocą w 1923 r., podkopało ostatecznie stabilność gospodarczą państwa. Upadały kolejne rządy, a równowaga państwa została zachwiana. W obliczu tej dramatycznej sytuacji powstał rząd, na czele którego stanął Władysław Grabski. Okazał się kandydatem kompromisowym, nieuwikłanym w bieżące konflikty partyjne. Dlatego też zdołał uzyskać aprobatę wszystkich stron.
Reformy nowego rządu
Plan działań nowego rządu obejmował nałożenie danin majątkowych, urealnienie podatków (obliczanie ich poziomu w relacji do walut wymienialnych), walkę z inflacją oraz sanację systemu bankowego. Poczyniono także radykalne oszczędności, zlikwidowano kilka ministerstw, ograniczono inwestycje. Wprowadzono stanowisko nadzwyczajnego komisarza oszczędnościowego. Niecierpiącą zwłoki naprawę Skarbu Państwa traktowano jako zadanie najwyższej wagi, dlatego też rząd wystąpił o pełnomocnictwa umożliwiające wydawanie rozporządzeń z mocą ustawy w kwestiach związanych bezpośrednio z reformami. Sejm wyraził zgodę na takie rozwiązanie.
Panowała świadomość, że w dziele naprawy Skarbu Państwa Polacy zdani są przede wszystkim na własne siły. Premier przeciwny był zaciąganiu pożyczek zagranicznych, które zostałyby obarczone ryzykiem podejmowania zobowiązań niebezpiecznych dla suwerenności młodego państwa. Nie zgadzano się na żadne koncesje polityczne. Grabski był szczególnie uczulony na sugestie wprowadzenia ograniczeń finansowania armii, które niejednokrotnie słyszał z ust zagranicznych konsultantów. Zapisał w swoich wspomnieniach: „Zawsze wydawało mi się to wysoce podejrzane, gdy różni finansiści zagraniczni troszczyli się przede wszystkim o to, czy Polska nie ma za wysokiego budżetu wojskowego. Nasze wydatki na ten cel istotnie były stosunkowo dość znaczne, ale to nasza sprawa. Gdyby nas stać było, powinniśmy byli jeszcze więcej wydawać na wojsko, a głównie na nasze pogotowie wojenne, bo ono jedno zadecyduje w czasie, który nastąpić kiedyś może, o tym dla nas nieubłaganym przeznaczeniu losu >>być lub nie być<<. W radach finansistów zagranicznych widziałem nie troskę o to, czy nas stać, czy nie stać na wydatki wojskowe, tylko niechęć do tego, że w ogóle w ich mniemaniu zbyt dużo na wojsko wydajemy i mamy go zbyt wiele”.
Wszystkie powyższe czynniki spowodowały, że reforma musiała zostać dokonana ze środków obywateli. I tak się właśnie stało. Wprowadzono podatek majątkowy, którym obciążono przemysł, właścicieli spółek handlowych, gospodarstw rolnych oraz posiadaczy nieruchomości o wartości przekraczającej 10 000 franków szwajcarskich. Sejm uchwalił ustawę o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej. Na początku stycznia 1924 r. jeden dolar kosztował prawie 10 mln marek polskich, co oznaczało, że w ciągu pięciu lat jego cena wzrosła kilkanaście tysięcy razy!
Aby ukrócić dalsze działanie spekulacyjne i grę na zniżkę marki zdecydowano się podjąć działania interwencyjne. Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa – instytucja pełniąca wówczas funkcję banku emisyjnego – rozpoczęła skup marek polskich za dolary. Wprawdzie było to posunięcie obarczone ryzykiem, gdyż groziło szybkim uszczupleniem zapasów walut, ale spełniło swój cel. Doprowadziło to do stabilizacji waluty polskiej, a posiadacze dużych zasobów dolarów zaczęli odsprzedawać swoje walory, obawiając się strat. Zaprzestano emisji marek polskich, a także zgromadzono rezerwy walut obcych mających stanowić zabezpieczenie, by z powodzeniem rozpocząć prace nad wdrożeniem nowej jednostki monetarnej.
Nowy polski pieniądz
Ustawa sejmowa o naprawie Skarbu Państwa i reformie walutowej z 11 stycznia 1924 r. przewidywała znaczne podniesienie podatków bezpośrednich, korektę stawek celnych, zdecydowane oszczędności budżetowe oraz obowiązek scedowania na samorządy odpowiedzialności za wiele dziedzin, które wcześniej znajdowały się w domenie organów państwa. Wykazano ogromną determinację przy egzekwowaniu zobowiązań podatkowych. Wreszcie w kwietniu 1924 r. nastał długo oczekiwany dzień debiutu Banku Polskiego i złotego.
Nowy polski pieniądz został oparty na parytecie złota i walut wymienialnych. 1 złoty stanowił równowartość 9/31 g złota, 100 zł odpowiadało wartości jednej uncji trojańskiej, zaś za 3000 zł można było stać się właścicielem jednego kilograma tego cennego kruszcu. Dolar wart był 5,18 zł, a polski pieniądz został związany z frankiem szwajcarskim. Zabezpieczenie złotego stanowił zapas złota o wartości ponad 80 mln zł oraz walut wymienialnych stanowiących odpowiednik około 200 mln zł. Marka została wycofana z obiegu. Kurs wymiany ustalono na 1 800 000 marek polskich za 1 zł.
W dniu inauguracji nowej instytucji 28 kwietnia 1924 r. Grabski odsłonił tablicę pamiątkową w budynku Banku Polskiego, na której znalazły się słowa: „Państwo Polskie, powołując do życia w 1924 Bank Polski, jako ostoję ładu pieniężnego w Kraju, jako wyraz dotychczasowej łączności z przedwiekową instytucją tejże nazwy, wyraża wdzięczność licznym obywatelom, którzy nie szczędzili ofiar na Skarb Narodowy”.
Aspekt międzynarodowy
Ważnym, a często pomijanym znaczeniem reformy walutowej był jej aspekt międzynarodowy, a którego stawkę stanowiła pozycja Polski w Europie. W 1918 r. dokonała się, zgodnie ze słowami Wiktora Sukiennickiego, polskiego sowietologa, prawdziwa rewolucja geopolityczna o niewyobrażalnych konsekwencjach. Wydarzenia wielkiej wojny przywróciły państwowość polską na mapę, ale w oczach naszych sąsiadów – głównie Sowietów i Niemców – mieliśmy okazać się jedynie efemerydą. Jak pisał Stalin: „Rzeczpospolita stanowiła cienkie przepierzenie między bolszewicką Rosją, a Europą Zachodnią, której trzeba było przynieść ogień rewolucji”. W Niemczech zaś kraj nasz postrzegany był jako państwo sezonowe – Saison Staat. Dla Niemców było aktem szokującym, że powstała niezależna Polska, która upomniała się o ziemie zagarnięte przez Prusy. Twórca Reichswehry, siły zbrojnej Republiki Weimarskiej, generał Hans von Seeckt określał Rzeczpospolitą jako „złodzieja ziemi niemieckiej”.
Sukces reform Władysława Grabskiego udowodnił, że państwo polskie okrzepło i stało się pełnoprawnym graczem na arenie międzynarodowej. W Europie zrozumiano, że stanęliśmy na nogi i okazało się, że trzeba się z nami liczyć.
Profesor Marek Kornat pisał, że w Niemczech wypracowano koncepcję o niezdolności Polaków do życia w cywilizowanym państwie. Po pierwsze, jak usiłowano wykazać, naród polski wykazuje niezmiennie skłonności do anarchii, skutkujący brakiem ładu wewnętrznego oraz postępującymi procesami rozkładowymi. Drugim argumentem miało być rzekome bankructwo naszego kraju uzasadniane pojęciem Polnische Wirtschaft, czyli przekonaniem, że ze swoją zacofaną gospodarką opartą na zapóźnionym rolnictwie nie będziemy potrafili wykorzystać ziem i przemysłu przejętego po Niemcach. Wśród niemieckich elit panowało przekonanie, że pokojowe współistnienie Polski oraz Niemiec nie jest możliwe i musi zakończyć się śmiertelnym starciem. Próbowano stworzyć przekonanie, że powstanie państwa polskiego stało się przyczyną zamętu i niestabilności w Europie. Miało to dwa cele – scementowanie społeczeństwa niemieckiego oraz nakłonienie potęg zachodnich do zgody na rewizję granic i korektę traktatów pokojowych podpisanych w Wersalu. Narzędziem, dość dotkliwym, wymierzonym w Polskę była wypowiedziana nam wojna celna, ale Rzeczpospolita, dzięki mądrej polityce gospodarczej, wyszła z tej potyczki zwycięsko.
Polska pełnoprawnym graczem
Sukces reform Władysława Grabskiego udowodnił, że państwo polskie okrzepło i stało się pełnoprawnym graczem na arenie międzynarodowej. W Europie zrozumiano, że stanęliśmy na nogi i okazało się, że trzeba się z nami liczyć.
Działania rządu Grabskiego były wyrazem wysiłku Polaków, a ich efekty – bez wątpienia – trwałym osiągnięciem II Rzeczypospolitej. Reforma skarbowa i walutowa, która się dokonała własnymi siłami, dzięki wyrzeczeniom całego społeczeństwa ukształtowała gospodarcze fundamenty państwa na kolejne 15 lat. Udało się zbudować silny organizm państwowy, który stał się emanacją pragnienia Polaków, by żyć w wolnym i niezależnym państwie. Choć 1939 r. zepchnął nas w otchłań II wojny światowej na skutek wspólnego uderzenia dwóch totalitaryzmów, to jednak fakt, że wciąż odwołujemy się do dziedzictwa II RP i czerpiemy z dorobku tamtego okresu, najlepiej świadczy o dokonaniach pokolenia, do którego należał Władysław Grabski.
Autor wyraża własne opinie, a nie oficjalne stanowisko NBP.
dr Grzegorz Jeż, Departament Edukacji i Wydawnictw NBP
Premier Władysław Grabski, 1925 r. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe
W ciągu ostatnich 200 lat bankowość centralna przeszła poważną ewolucję, zmieniały się jej zadania oraz reguły polityki pieniężnej. Tekst pokazuje z tej perspektywy dwa banki centralne: Bank Polski (1828–1866) oraz Bank Polski SA (1924–1939). Akcent położono na okoliczności ich powstania oraz intencje i oczekiwania projektodawców, które zdeterminowały statutowy zakres ich uprawnień. Pokazano trudne wybory odnośnie do priorytetów i gradacji celów, przed jakimi stawiała je rzeczywistość gospodarcza. Okoliczności te skłaniały do pytań o właściwe cele i zasady funkcjonowania banków centralnych, tworzyły przestrzeń dla ścierania się koncepcji swoistego bankowego wariabilizmu i statyzmu.
Narodowy Bank Polski poinformował o rozstrzygnięciu XX edycji konkursu im. Władysława Grabskiego dla dziennikarzy ekonomicznych. W jubileuszowej edycji konkursu NBP nagrodzono dziewięciu dziennikarzy oraz jedną redakcję. Laureaci konkursu zostali docenieni za wyjaśnianie skomplikowanych zagadnień gospodarczych i ekonomicznych w przystępny i zrozumiały sposób.
Ruszyła XX edycja Konkursu NBP dla najlepszych dziennikarzy ekonomicznych. W tym roku dwie nowe kategorie jubileuszowe. Zwycięzca otrzyma nagrodę w wysokości 30 000 zł, łączna pula nagród 140 000 zł.
W ciągu najbliższych 30 lat rynek pracy będzie podlegał rozmaitym trendom. Do najważniejszych należą rozwój sztucznej inteligencji, starzenie się społeczeństw i ekologiczna transformacja. Każdy z nich będzie się wiązał z nowymi zagrożeniami, ale też i zawodowymi szansami.
Cena złota osiągnęła w kwietniu najwyższy poziom w historii. W głównym stopniu przełożyły się na to zakupy dokonywane przez banki centralne, czynniki behawioralne oraz przejściowy wzrost ryzyka geopolitycznego, wynikający z walk na Bliskim Wschodzie.
Inwestowanie za pośrednictwem ETF-ów jest proste i tanie, pozwala też zaoszczędzić sporo czasu, pieniędzy i nerwów na wyboistej drodze do budowania majątku.
Siła Chin bierze się z ich gospodarki – takie panuje powszechne przekonanie. Tymczasem coraz częściej zauważamy, choć nie do końca, że dzisiejsze Państwo Środka to już drugie niekwestionowane mocarstwo globalne, po USA. A jeśli tak, to nie może się ograniczać tylko do gospodarki czy handlu lub być światową taśmą produkcyjną i źródłem łańcuchów dostaw. Chcąc dziś być (super)mocarstwem, nie można stronić od modernizacji, postępu, w tym w wysokich technologiach.
Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) to dzisiaj publiczny bank rozwoju, którego głównym celem jest wspieranie polityki gospodarczej rządu. To także jednostka współtworząca system instytucji rozwoju.
Uśpiona długim okresem pokoju Unia Europejska, bazując głównie na potencjale NATO, pozostawała pasywna w rozwoju własnej produkcji zbrojeniowej. Wojna w Ukrainie obnażyła słabości w tej dziedzinie. Wyzwoliła też bardziej aktywne podejście do produkcji uzbrojenia i wpływa na budowę nowej strategii w tym zakresie.
ChatGPT zapoczątkował nowy etap automatyzacji. W nadchodzących latach generatywna sztuczna inteligencja może doprowadzić do głębokich zmian na rynku pracy oraz znacząco przyspieszyć wzrost gospodarczy.
W ciągu najbliższych 30 lat rynek pracy będzie podlegał rozmaitym trendom. Do najważniejszych należą rozwój sztucznej inteligencji, starzenie się społeczeństw i ekologiczna transformacja. Każdy z nich będzie się wiązał z nowymi zagrożeniami, ale też i zawodowymi szansami.
Historia pokazuje, że naród, który odzyskuje wolność i zdobywa panowanie na terytorium swojego państwa bagnetem żołnierza, nie zapewnia sobie tym samym zupełnej suwerenności. Dopiero odzyskanie władzy nad walutą narodową albo stworzenie tej waluty, staje się prawnym imperatywem suwerenności i fundamentem stabilnej gospodarki narodowej.
Po dwóch latach deficytu, Polska odnotowała w 2023 r. dodatnie saldo w obrotach handlowych. Poprawa salda nastąpiła we wszystkich głównych kategoriach towarów, a najsilniej w paliwach. Głównym czynnikiem tych tendencji były wyraźnie lepsze warunki cenowe w polskim handlu zagranicznym.
Obecne perspektywy dla gospodarki Niemiec są osłabiane przez szereg czynników zwiększających niepewność i tłumiących nastroje biznesowe w niezwykle silny sposób. W szczególności widać duży niepokój co do przyszłego rozwoju sytuacji geopolitycznej – mówi prof. Christoph M. Schmidt, prezes RWI – Leibniz Institute for Economic Research.
Udział polskiego eksportu produktów rolno-spożywczych w całym eksporcie wyniósł w 2023 r. prawie 15 proc. (14,7 proc.) i tym samym zwiększył się o prawie 1 pkt proc. w porównaniu z 2022 r., kiedy to osiągnął poziom 13,8 proc. Jak wynika z danych Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (KOWR) w sumie w 2023 r. wartość eksportu polskich towarów rolno-spożywczych przekroczyła 50 mld euro.
Współczesne problemy prawne Unii Europejskiej, sztuczna inteligencja w bankowości oraz polityka pieniężna były tematami grudniowego zjazdu na podyplomowych studiach MBA organizowanych w ramach drugiej edycji projektu „Akademia NBP”.
Portal ekonomiczny NBP „Obserwator Finansowy” ponownie znalazł się w czołówce najbardziej opiniotwórczych mediów w kategorii „Media ekonomiczne i biznesowe”, wyprzedzając m.in. „Parkiet”. Wzrost cytowalności treści publikowanych na łamach serwisu wzrósł w kwietniu w odniesieniu do marca 2023 r. o 37 proc.
Sytuacja gospodarcza w Polsce na tle innych krajów przedstawia się korzystnie. Warto zauważyć, że w szybkim tempie nadrabiamy dystans dzielący Polskę od poziomu życia w wybranych państwach europejskich. W ciągu ostatnich czterech lat dynamika wzrostu PKB plasowała Polskę powyżej innych krajów europejskich, zarówno strefy euro, w tym Niemiec i Francji, jak i krajów Unii Europejskiej z własną walutą, np. Czech.
Większość polskich przedsiębiorców odczuła skutki wojny w Ukrainie, choć jej wpływ oceniają w zróżnicowany sposób – wynika z badania przeprowadzonego przez Polski Instytut Ekonomiczny.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
