(©Envato)
Niedawno Światowa Organizacja Meteorologiczna (ang. World Meteorological Organization, WMO) wydała ostrzeżenie, że w ciągu najbliższych pięciu lat temperatury z dużym prawdopodobieństwem wzrosną do poziomów nienotowanych dotychczas w historii. W praktyce oznacza to, że nadzieje na realizację celu przyjętego przez państwa świata w Porozumieniu paryskim – utrzymania jej wzrostu na poziomie poniżej 2°C (najlepiej do 1,5°C) względem średnich wartości sprzed ery rewolucji przemysłowej – stają się z roku na rok coraz większym wyzwaniem. Konieczne wprowadzenie na szeroką skalę czystych technologii w celu pełnej dekarbonizacji dostaw energii elektrycznej, elektryfikacji większości końcowego zużycia energii i zwiększenia skali wykorzystania niskoemisyjnego wodoru opiera się w dużej mierze na tak zwanych surowcach krytycznych (Energy Transitions Commission, 2023). Wśród nich należy wymienić między innymi (i) miedź wykorzystywaną do produkcji przewodów; (ii) pierwiastki ziem rzadkich wykorzystywane w silnikach elektrycznych; (iii) lit, nikiel oraz grafit wykorzystywane do produkcji akumulatorów; oraz (iv) krzem, z którego wytwarzane są panele fotowoltaiczne. Co więcej, jak zauważają Valckx i in. (2021) oraz Międzynarodowa Agencja Energetyczna (ang. International Energy Agency, 2022) mowa o zapotrzebowaniu na naprawdę znaczące ilości tych surowców. Obecnie dostępnych jest niewiele alternatyw dla tych surowców, a gospodarki zachodnie mają niewielki dostęp do wielu z nich. Byłoby to wyzwaniem w najlepszych czasach, ale jest jeszcze trudniejsze w obliczu rosnących napięć geopolitycznych i wojny Rosji na Ukrainie. W niedawnej pracy (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, EBOR 2023) dokumentujemy działania mające na celu zabezpieczenie dostaw surowców krytycznych i omawiamy możliwe rozwiązania.
Państwa Zachodu mają słaby dostęp do wielu krytycznych surowców
Ryzyko związane z dostawami poszczególnych surowców krytycznych jest uzależnione od szeregu czynników, które obejmują (i) miejsce wydobycia i przetwarzania oraz (ii) ogólną dostępność rezerw – znanych złóż, które umożliwiają komercyjnie opłacalne wydobycie surowców. Doskonały przykład stanowią pierwiastki ziem rzadkich, które (pomimo tego, co może sugerować nazwa) są powszechniejsze niż srebro, złoto czy platyna. Wyzwaniem pozostaje jednak to, że jedynie nieliczne złoża tych minerałów i metali pozwalają na ich opłacalne wydobycie. Jak informują Van Gossen i in. (2014), większość z nich jest zbyt rozproszona, by było to możliwe.
Zobacz również:
Globalna rywalizacja o rynek metali ziem rzadkich nabiera rumieńców
W sytuacji, w której dane państwo nie dysponuje złożami surowców krytycznych na własnym terytorium, firmy z tego kraju mogą starać się nabywać za granicą kopalnie lub importować takie surowce za pośrednictwem wiarygodnych partnerów (na przykład państw będących jego geopolitycznymi sojusznikami).
W celu oszacowania, w jakim stopniu zbliżone wartości mogą wpływać na wymianę handlową między państwami dotyczącą surowców krytycznych, posłużyliśmy się danymi dotyczącymi wyników głosowań na forum Zgromadzenia Ogólnego Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) w latach 2014-2021 oraz opierając się na obszernych opracowaniach z zakresu nauk politycznych dokonaliśmy oceny nastawienia poszczególnych państw wobec swoich partnerów na podstawie zbieżności głosów na forum ONZ. Następnie podzieliliśmy je na dwa bloki w oparciu o (i) uśrednione pozycje ideologiczne przedstawione na jednowymiarowej skali oraz (ii) metodę optymalizacji Jenksa. Pierwszy z bloków obejmuje kraje, których polityka jest zbieżna w większym stopniu ze Stanami Zjednoczonymi i innymi państwami Zachodu, z kolei drugi blok obejmuje resztę świata (w tym Chiny). Na podstawie dokonanych analiz, wśród krajów należących do Bloku 2 Armenia jest najbardziej zbliżona do Bloku 1.
Państwa należące do Bloku 2 kontrolują większość rezerw surowców wymaganych do przeprowadzenia skutecznej zielonej transformacji gospodarczej, a także większość pozostałych krytycznych surowców (poza borem, cyrkonem, hafnem, helem i ołowiem). W praktyce oznacza to, że import wymaganych surowców od partnerów handlowych będących sprzymierzeńcami na arenie międzynarodowej nie stanowi rozwiązania problemu.
Złoża krytycznych surowców
Chiny dominują w produkcji większości surowców krytycznych
Produkcja surowców krytycznych jest skupiona w zaledwie kilku krajach, szczególnie w Chinach. Minerałami charakteryzującymi się największą koncentracją geograficzną są gal i german (wykorzystywane w produkcji układów scalonych), a także niob (stosowany w stopach stali) i wolfram (stosowany do wytwarzania metali charakteryzujących się wysoką wytrzymałością). Z kolei cynk (wykorzystywany w celu ochrony stali przed korozją), srebro (używane do produkcji ogniw fotowoltaicznych) oraz miedź wydobywane są w wielu regionach świata.
Złoża charakteryzują się zaledwie nieznacznie większym zróżnicowaniem pod względem rozmieszczenia geograficznego. Chiny dysponują przeszło połową wszystkich znanych złóż tantalu (wykorzystywanego do wytwarzania komponentów elektronicznych) oraz znaczącym odsetkiem złóż wolframu, wanadu (wykorzystywanych w akumulatorach oraz do produkcji stali), a także pierwiastków ziem rzadkich. Co więcej, blisko 90 proc. wszystkich znanych złóż niobu i boru (wykorzystywanych do produkcji nawozów sztucznych, pojazdów elektrycznych, turbin wiatrowych oraz paneli fotowoltaicznych) znajduje się odpowiednio na terytorium Brazylii i Turcji.
Zobacz również:
Unia Europejska chce zmniejszyć zależność gospodarczą od Chin
Na tle nasilającej się konkurencji o surowce, największe spółki wydobywcze nieustannie poszukują nowych złóż i inwestują w nabywanie kopalni na całym świecie. Choć obecnie największa liczba kopalni zagranicznych należy do spółek z siedzibami w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia to chińskie przedsiębiorstwa aktywnie skupowały firmy wydobywcze za granicą. W Afryce, gdzie według szacunków znajduje się blisko 30 proc. znanych złóż minerałów, od 2013 roku liczba kopalni będących własnością chińskich spółek uległa podwojeniu. Z perspektywy poszczególnych krajów, nabywanie zagranicznych kopalni zwiększa bezpieczeństwo dostaw krytycznych surowców.
Czy to wszystko ma znaczenie?
Dostęp do krytycznych surowców oraz produktów, których wytwarzanie jest bez ich wykorzystania (obecnie) niemożliwe, jest ważny, ponieważ mają one kluczowe znaczenie dla udanej zielonej transformacji. Jesteśmy świadkami dwóch równoległych procesów – z jednej strony na całym świecie rośnie popyt na te surowce, z drugiej zaś od 2020 roku rośnie odsetek produktów krytycznych objętych ograniczeniami eksportowymi. Dane dotyczące ograniczeń eksportowych zaczerpnięte ze sprawozdań Global Trade Alert można zestawić z danymi dotyczącymi międzynarodowych przepływów handlowych, co pozwoli na dokonanie oceny wpływu takich restrykcji. Wyniki analizy przeprowadzonej przez Simona J. Evenetta i Johannesa Fritza (2020) wskazują, że w 2022 roku ograniczenia objęły blisko 30 proc. globalnego eksportu surowców krytycznych według wartości. W 2019 roku odsetek ten stanowił zaledwie 5 proc. W tym samym okresie zaobserwowano znacznie mniejszy wzrost – o 5 punktów procentowych – restrykcji dotyczących innych produktów, odzwierciedlający szersze trendy w zakresie napięć geopolitycznych i fragmentacji globalnego handlu. (Aiyar i Ilyina, 2023)
Największe wzrosty pod względem procentowego udziału materiałów krytycznych podlegających ograniczeniom eksportowym miały miejsce w Stanach Zjednoczonych, Wietnamie i Chinach. Ograniczenia eksportowe dotyczące poszczególnych materiałów zostały zwiększone w przypadku skalenia, litu i pierwiastków ziem rzadkich, natomiast ograniczenia związane z handlem selenem, barytem i palladem zostały zmniejszone.
Zobacz również:
Rozmowy o konkurencyjności w Europie: produktywność, nie ochrona
Poszczególne państwa wprowadzają ograniczenia eksportowe dotyczące surowców krytycznych w celu pozyskania większych korzyści z ich wydobycia i przetwarzania lub aby ich nabycie było dla innych bardziej kosztowne. Przykładowo, amerykańska ustawa Chips and Science Act, która umożliwiła otrzymanie subsydiów na budowę zakładów produkcyjnych wytwarzających układy półprzewodnikowe, zakazała beneficjentom takich dofinansowań rozwoju produkcji w Chinach lub innych państwach, które stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego Stanów Zjednoczonych. Odpowiedzią Chin było ograniczenie eksportu galu i germanu.
Podsumowanie
Skuteczna zielona transformacja gospodarcza będzie wymagała przeznaczenia ogromnych nakładów finansowych na inwestycje w ekologiczne źródła energii oraz pozyskiwania wielu kluczowych surowców. Taki stan rzeczy stanowi duże wyzwanie w obecnej sytuacji geopolitycznej, gdyż większość zakładów wydobywających i przetwarzających te surowce, a także duży odsetek ich złóż znajduje się na terytorium państw, które nie są sprzymierzone geopolitycznie ze Stanami Zjednoczonymi i innymi gospodarkami Zachodu. Najlepszym rozwiązaniem byłoby złagodzenie napięć, jednak w przypadku niepowodzenia takich działań istnieje kilka możliwości, które mogą wykorzystać decydenci.
Aby zmniejszyć zależność od Chin oraz innych strategicznych konkurentów, decydenci polityczni mogą dążyć do dywersyfikacji źródeł dostaw kluczowych surowców, choć może to nie być proste, jeśli chcą skoncentrować się na krajach sprzymierzonych politycznie. Wspieranie inwestycji w źródła czystej energii, czego przykładem jest amerykańska Ustawa o ograniczaniu inflacji (Inflation Reduction Act; Arezki i van der Ploeg, 2023) wymaga nie tylko stosownych możliwości fiskalnych, ale także czasu i zarządzania konsekwencjami środowiskowymi, zdrowotnymi i społecznymi.
Bardziej obiecującym rozwiązaniem może być zarządzanie popytem za pomocą mechanizmów przyspieszających poprawę efektywności technologicznej (takich jak zwiększenie współczynników obciążenia farm wiatrowych lub przejście na akumulatory niezawierające kobaltu i niklu). Takie środki powinny obejmować normy prawne (na przykład przepisy promujące technologie oparte w większości o materiały i surowce pochodzące z recyklingu lub normy dotyczące wydajności technologii wytwarzania czystej energii, podobne do norm efektywności paliwowej dla pojazdów), a także ukierunkowane zachęty związane z badaniami i rozwojem oraz zachęty ekonomiczne dotyczące recyklingu, takie jak odzwierciedlające koszty opłaty za utylizację gruntów.
Beata Javorcik – Chief Economist European Bank for Reconstruction and Development (EBRD); Professor of Economics University Of Oxford
Helena Schweiger – Lead Research Economist European Bank for Reconstruction and Development (EBRD)
Xuanyi Wang – Analyst European Bank for Reconstruction and Development (EBRD)
Artykuł ukazał się w wersji oryginalnej na platformie VoxEU, tam też dostępne są przypisy i bibliografia.
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
