Jakie są gospodarcze przyczyny i skutki wielkich zawirowań w handlu? Czy mogą one powodować ogólne kryzysy gospodarcze? W ostatnich latach media pełne są doniesień o takich wydarzeniach, jak wojna handlowa między Stanami Zjednoczonymi a Chinami, brexit, załamanie branży turystyki i podróży po wybuchu epidemii COVID-19. Nic dziwnego, że dyskusje te po części dotykają podstawowych problemów makroekonomicznych, takich jak problem identyfikacji (przyczyn) i heterogeniczności.
Szczególny przypadek wielkiego wstrząsu handlowego wydarzył się w grudniu 1990 r. w Finlandii, małej, otwartej gospodarce, na skutek wycofania się jej głównego partnera handlowego – Związku Radzieckiego – z obowiązującej od lat dwustronnej umowy handlowej. W wyniku tego zimą 1991 r. eksport z Finlandii do ZSRR obniżył się skokowo z 2,4 proc. do 0,8 proc. PKB. Załamanie to nastąpiło w warunkach długotrwałego kryzysu gospodarczego, do dziś zaliczanego do najpoważniejszych, jakie dotknęły jakąkolwiek gospodarkę rozwiniętą od czasów II wojny światowej.
Łączny spadek realnego PKB od najwyższego poziomu w III kw. 1989 r. do najniższego w II kw. roku 1993 wyniósł 12,1 proc., co oznaczało odchylenie od trendu o 17,4 proc. Dopiero w IV kw. 1996 r. udało się odzyskać poziom dochodu sprzed kryzysu.
Był to być może jedyny kryzys w powojennej historii gospodarek rozwiniętych, którego genezę można przypisać zerwaniu umowy handlowej.
Z wyjątkiem wojen, poważne zaburzenia w handlu zdarzają się rzadko, a ich obraz zamazują kwestie endogeniczności. Innym dość szczegółowo przeanalizowanym epizodem było uchwalenie ustawy Smoota-Hawleya, które spowodowało znaczny wzrost amerykańskich ceł, a w następstwie wojnę handlową w 1930 r.
Z kolei załamanie w handlu pomiędzy Finlandią a Związkiem Radzieckim w 1991 r. stanowi wyjątkowy epizod w historii, w którym Finlandia, podręcznikowy przykład małej otwartej gospodarki, doznała wyraźnego wstrząsu egzogenicznego, dobrze określonego w kategoriach czasu i rozmiarów. To, że wstrząs ten wydarzył się w kraju dość odizolowanym, jakim akurat był Związek Radziecki, jedynie czyni ten przypadek bardziej przejrzystym. Dzięki temu nasze studium przypadku pozwala nam rzucić więcej światła na rolę wstrząsów handlowych. Stosujemy przy tym podejście empiryczne i nie przyjmujemy twardych tez.
Z kolei załamanie w handlu pomiędzy Finlandią a Związkiem Radzieckim w 1991 r. stanowi wyjątkowy epizod w historii, w którym Finlandia, podręcznikowy przykład małej otwartej gospodarki, doznała wyraźnego wstrząsu egzogenicznego, dobrze określonego w kategoriach czasu i rozmiarów.
Ze względu na bliskość geograficzną i historyczne powiązania, ZSRR (a także Rosja) są tradycyjnie ważnym partnerem handlowym Finlandii. W okresie zimnej wojny Finlandia była jedyną gospodarką rozwiniętą, której eksport w znacznej mierze (przeciętnie 15 proc. w latach 70. i 80.) kierowano do Związku Radzieckiego. Fińskie towary eksportowe do Rosji cechowało spore zróżnicowanie, ale dominowały wśród nich drewno, papier, statki, maszyny i urządzenia oraz, w mniejszym stopniu, tekstylia. Z kolei wśród towarów importowanych przez Finlandię ze Związku Radzieckiego przeważała ropa naftowa, dzięki czemu w praktyce handel miał charakter wymiany „towary za ropę” i był zależny od wahań światowych cen tego surowca.
Handel fińsko-radziecki opierał się na zasadzie clearingu. Był on rozliczany w niewymienialnych radzieckich rublach transferowych, a mechanizm ten sankcjonowano za pomocą typowych dla ZSRR odnawialnych umów pięcioletnich. Jednak chociaż w październiku 1989 r. podpisano umowę na lata 1991–1995, Rosjanie wycofali się z niej w grudniu następnego roku ze względu na plan całkowitego przejścia na twardą walutę. Stało się to ku zdumieniu fińskich polityków i biznesu, którzy uważali dotychczasowy układ za bardzo zyskowny i nie umieli w porę odczytać sprzecznych sygnałów pojawiających się w czasie kolejnych lat transformacji.
Na początku nie rozumiano w pełni gospodarczych skutków zerwania umowy, wkrótce jednak ujawniły się one w postaci kompletnie nietrafionych prognoz wszystkich fińskich instytucji gospodarczych, włącznie z bankiem centralnym.
W ciągu pierwszych dwóch kwartałów 1991 r. eksport z Finlandii do ZSRR spadł o 67 proc. Dramatyczna głębokość spadku wynikała z wielu przyczyn. Liczne funkcjonujące dotąd powiązania biznesowe i porozumienia płatnicze zostały nagle zerwane, a ustanowienie nowych było bardzo trudne w warunkach gospodarczego i politycznego chaosu w ZSRR, który w ostateczności doprowadził do rozpadu kraju w grudniu 1991 r. W dodatku część towarów dostosowano wcześniej do potrzeb rynku radzieckiego i nie dało się ich łatwo przekierować na Zachód.
W ciągu pierwszych dwóch kwartałów 1991 r. eksport z Finlandii do ZSRR spadł o 67 proc.
Jak duży wpływ załamanie handlu fińsko-radzieckiego wywarło na gospodarkę fińską? Czy mogło ono być głównym winowajcą fińskiego „wielkiego kryzysu” z początku lat 90-tych? W najnowszej pracy jeszcze raz analizujemy tę hipotezę.
Wyniki analizy wskazują, że załamanie w handlu z ZSRR poczyniło znaczne szkody w gospodarce Finlandii.
Wstrząs uwzględnia spadek popytu ZSRR na fiński eksport, jak również zmianę fińskiego terms of trade. Oddaje to dobrze rzeczywistą dynamikę wypadków. Ponieważ wstrząs wiązał się z popytem zagranicznym, następuje presja na obniżenie krajowego poziomu cen i zaostrzenie krajowych warunków kredytowych, co można odczytać z rosnącego spreadu. Wstrząs powoduje także natychmiastowy spadek PKB o 1,4 proc. Spadek ten sięga ostatecznie 4,7 proc. w II kw. kwartale 1993 r.; większość strat w tym momencie już się zmaterializowała.
Wyodrębniając z danych „wstrząs radziecki”, bierzemy dodatkowo pod uwagę przedziały czasowe dłuższe niż jeden kwartał. Robimy tak dlatego, że koniec „wstrząsu radzieckiego” jest mniej wyraźnie zaznaczony niż jego początek. Pomiar tego wstrząsu dla pierwszych dwóch kwartałów 1991 r. – zamiast dla jednego – zmienia te wartości na odpowiednio 1,6 proc. i 5,9 proc.
Niezależnie od przyjętego czasu końca wstrząsu, wyniki te świadczą o dość dużym mnożniku, na poziomie ok. 3. To jednak nie wyjaśnia w całości spadku PKB. Na podstawie naszej analizy stwierdzamy, że „wstrząs radziecki” może odpowiadać za od 27,1 proc. do 33,7 proc. skumulowanego spadku PKB w stosunku do trendu.
Rozważamy listę czynników, które mogą przeczyć naszym wynikom. Badamy m.in. rolę Związku Radzieckiego jako producenta ropy naftowej, wahania światowych cen celulozy i papieru (flagowego towaru eksportowego Finlandii), a także charakterystykę fińskiego rynku pracy. Żaden z tych czynników nie podważa głównego wyniku.
Wobec tego, biorąc pod uwagę, że całkowity spadek poniżej trendu wyniósł 17,4 proc., wstrząs w handlu ze Związkiem Radzieckim nie mógł być jedynym istotnym czynnikiem fińskiego „wielkiego kryzysu”. Co odpowiada za pozostałą część spadku PKB?
Wyniki naszej analizy sugerują, że najważniejsze były wstrząsy pochodzenia krajowego, niezwiązane z szokiem handlowym, których wkład wyniósł – 7,4 punktu procentowego. Odpowiadają one zatem za 42,6 proc. całkowitego spadku PKB. Co kryje się za wstrząsami krajowymi?
W połowie lat 80. Finlandia przeszła proces liberalizacji finansowej, który doprowadził do eksplozji kredytów, zwiększenia dźwigni finansowej i gwałtownego wzrostu cen aktywów. Boom finansowy zakończył się krachem giełdowym w II kw. 1989 r., ponad rok przed upadkiem Związku Radzieckiego. Jego następstwem była fala bankructw i głęboki kryzys w sektorze bankowym.
Boom finansowy zakończył się krachem giełdowym w II kw. 1989 r., ponad rok przed upadkiem Związku Radzieckiego. Jego następstwem była fala bankructw i głęboki kryzys w sektorze bankowym.
Podczas gdy w Finlandii trwał kryzys, Europa przeżywała zacieśnienie pieniężne, co ostatecznie doprowadziło do recesji, załamania kursu funta szterlinga we wrześniu 1992 r. (tzw. czarna środa), a następnie kryzysu mechanizmu kursowego (ERM). Zgodnie z naszymi wynikami, wpływ europejskich i globalnych wstrząsów ma pewne znaczenie dla sytuacji w Finlandii, jest on jednak mniejszy i bardziej wrażliwy na zmiany specyfikacji. Wstrząsy te odzwierciedlają przede wszystkim kryzys ERM we wrześniu 1992 r. Zagraniczne wstrząsy były silne, ale pojawiły się zbyt późno, by stanowić źródło depresji o takiej skali.
Poważne egzogeniczne tąpnięcia fińskiego eksportu do Rosji miały miejsce jeszcze trzykrotnie: podczas rosyjskiego kryzysu finansowego w 1998 r., kryzysu globalnego w 2008 r. oraz kryzysu w 2014 r. związanego z głębokim spadkiem cen ropy i sankcjami odwetowymi po aneksji Krymu przez Rosję. Podobnie w połowie lat 80. spadek przychodów z ropy naftowej spowodował znaczne zmniejszenie importu radzieckiego z Finlandii.
Żadne z tych zdarzeń nie było jednak przyczyną głębszego spadku PKB. W związku z tym fiński handel ze wschodnim sąsiadem stanowi doskonałe laboratorium badania wstrząsów handlowych, ich amplifikacji i propagacji. Z jednej strony, sytuacja dotyczy małej, otwartej, gospodarki bez możliwości dyktowania cen i o znikomym ryzyku niewypłacalności państwa. Z drugiej, mamy do czynienia z potężnym partnerem handlowym o dość niestabilnej gospodarce, targanym wstrząsami ewidentnie egzogenicznymi dla Finlandii.
W jakim stopniu nasze wyniki można uogólniać? Sieci handlowe i łańcuchy produkcji są dziś bardziej skomplikowane niż trzydzieści lat temu. Fińskie firmy zaangażowane w handel ze Związkiem Radzieckim musiały mieć co najmniej 80 proc. wkładu krajowego, a więc sieci produkcji były w dużej mierze krajowe. Dlatego efekty pierwszej i drugiej rundy ograniczały się do Finlandii. Dziś nasze wyniki pasują być może lepiej do większego obszaru gospodarczego lub całej sieci produkcyjnej, niż w małej otwartej gospodarki o silnie powiązanych międzynarodowych strukturach produkcyjnych.
Adam Gulan – Adviser, Monetary Policy and Research Department, Bank of Finland
Markus Haavio – Senior Adviser, Monetary Policy and Research Department, Bank of Finland
Juha Kilponen – Head of Department Monetary Policy and Research, Bank of Finland
Artykuł został opublikowany w wersji oryginalnej na platformie VoxEU (tam dostępna jest pełna bibliografia).
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
