Przed agresją Rosji Ukraina zaspokajała – wedle danych Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD) – 9 proc. globalnego popytu na pszenicę. Z Ukrainy pochodziło 10 proc. rzepaku, 13 proc. kukurydzy i aż 36 proc. sprzedawanego w świecie oleju i ziarna słonecznikowego. Od dostaw ukraińskiego zboża najbardziej uzależnione są najmniej rozwinięte kraje afrykańskie i Bliskiego Wschodu. W szczególności dotyczy to dotkniętej największą od 40 lat suszą Somalii, gdzie blisko 70 proc. importowanej przed wybuchem wojny pszenicy pochodziło z Ukrainy. Od ukraińskiego zboża silnie uzależniona była dotychczas także Tunezja, Libia, Mauretania i Gambia.
Przed agresją Rosji Ukraina zaspokajała 9 proc. globalnego popytu na pszenicę.
Zdecydowana większość ukraińskich płodów rolnych eksportowana była dotychczas drogą morską. Wynika to z kierunków geograficznych ukraińskiego handlu, a także z uwarunkowań logistycznych. Eksport drogą lądową towarów masowych, do jakich należą zboża, w znacznej mierze hamują różnice w szerokości torów kolei ukraińskich z jednej strony oraz polskich, słowackich i rumuńskich ze strony drugiej. Na granicach brak infrastruktury przeładunkowej. Transport ciężarówkami też odpada z powodu braku aż tylu ciężarówek i kierowców. Wagonów kolejowych również zresztą brakuje.
Przed wybuchem wojny zdolności przeładunkowe ukraińskich portów morskich sięgały 7 mln ton miesięcznie. Największe przeładunki zbóż odbywały się w Mariupolu nad Morzem Azowskim, ale port ten został odcięty od Ukrainy przez wojska rosyjskie. Ukrainie pozostały trzy inne porty – w Czarnomorsku, Odessie oraz Jużnym. Z powodu zniszczeń urządzeń portowych i magazynów zbożowych zdolności przeładunkowe ukraińskich portów zostały ograniczone do co najwyżej 1 mln ton miesięcznie. I tak zresztą eksport z nich całkiem ustał z powodu blokady dróg morskich.
Napaść Rosji na Ukrainę i świadomość perspektywy długoterminowej nierównowagi na rynkach rolnych spowodowała gwałtowny wzrost cen zbóż i innych płodów rolnych w całym świecie. Cena pszenicy, która jeszcze w 2021 r. – według danych Banku Światowego (tzw. Pink Sheet) – kosztowała w świecie przeciętnie 315,2 dolara amerykańskiego za tonę, podskoczyła w I kwartale 2022 r. do średnio 417 dol. W maju 2022 r. jej cena wynosiła już 522,3 dol. za tonę. Podobnie się stało w przypadku kukurydzy, której cena wzrosła z 259,5 dol. za tonę w 2021 r. do 301,6 dol. za tonę w I kwartale 2022 r. W maju 2022 r. ta sama tona ziarna kukurydzy kosztowała już 344,8 USD.
W ślad za wzrostem cen zbóż w górę ruszyły ceny produktów spożywczych – roślinnych i zwierzęcych. Przeciętne wartości podawane w Pink Sheet nie oddają zresztą skali dramatycznego przyspieszenia wzrostu cen żywności w poszczególnych krajach w pierwszych miesiącach 2022 r. Najsilniejszy ich wzrost – według danych Banku Światowego zebranych w wydanym w końcu lipca aneksie do czerwcowego raportu o cenach surowców w świecie (Food Security Update) – notowany był w Libanie, gdzie w czerwcu 2022 r. inflacja w tej dziedzinie wyniosła nominalnie 332 proc.
Pomijając skrajny przypadek Libanu, gdzie żywność zaczęła drożeć już znacznie wcześniej, a także przypadki krajów ogarniętych inflacją z wielu innych powodów, jakimi są Zimbabwe i Wenezuela, najwyższe realne wzrosty cen żywności nastąpiły w Iranie, Sri Lance, Turcji i Kolumbii. W Polsce – według danych GUS – żywność była droższa w czerwcu 2022 r. o 14,8 proc. w porównaniu z czerwcem 2021 r. (przy wzroście wszystkich cen konsumpcyjnych w tym czasie o 15,5 proc.).
Rządy próbowały amortyzować społeczeństwom gwałtowny wzrost cen produktów rolnych i żywności poprzez m.in. finansowanie drożejącego importu oraz subsydiowanie konsumenckich wydatków na produkty spożywcze. Na politykę taką nie stać biednych i najbiedniejszych krajów świata, najsilniej dotkniętych spadkiem eksportu zbóż z Ukrainy i wzrostem kosztów importu z innych krajów.
Uderzenie jest zresztą podwójne, gdyż konsekwencją napaści Rosji na Ukrainę jest nie tylko zmniejszenie światowej podaży płodów rolnych, ale także ograniczenie eksportu i globalny wzrost cen nawozów sztucznych. Bez nich spadają i tak niewielkie plony zbóż i innych upraw prowadzonych m.in. w krajach Afryki.
Zwiększone wydatki na import zbóż i innych płodów rolnych, a także próby ograniczania ich społecznych skutków nie wystarczają dla powstrzymania pogarszania się poziomu wyżywienia w najbiedniejszych krajach świata. Katastrofalnie jednocześnie wpływają na finanse publiczne krajów afrykańskich, azjatyckich, a po części także latynoamerykańskich.
Z korespondencji do jakiej dotarł internetowy portal „Politico” po zorganizowanym pod egidą ONZ w końcu lipca spotkaniu przedstawicieli najbardziej dotkniętych nierównowagą na rynku zbóż krajów wynika, że z wyżywieniem najtrudniejsza sytuacja jest w Sierra Leone, Czadzie, Kongo, Iraku, Kenii, Malawi i Mauretanii. Pogorszenie wyżywienia odnotowywane jest nawet w relatywnie bogatszych krajach jakimi są Ekwador i Kolumbia.
Z powodu zwiększonych kosztów importu zbóż i innych produktów rolnych mocno zagrożone są – wynika z tego samego źródła – finanse publiczne aż 60 krajów, w większości zaliczanych do tzw. rozwijających się. Dwanaście z nich jest na granicy finansowej zapaści, tak jak się to już stało w przypadku Sri Lanki.
Eksport zboża znad Dniepru to bardziej problem Zachodu niż Ukrainy
Władze ONZ w obawie o skutki dla globalnego wyżywienia i dla finansów publicznych najbiedniejszych krajów świata od początku napaści Rosji na Ukrainę zabiegały o możliwość przywrócenia morskiego eksportu ukraińskich płodów rolnych. Toczące się w tej sprawie za pośrednictwem ONZ i Turcji negocjacje pomiędzy Rosją i Ukrainą przez wiele tygodni nie przynosiły konkretnych rezultatów. 27 lipca 2022 r. zawarte zostało jednak porozumienie przewidujące eksport morskimi konwojami 20 mln ton ukraińskiego zboża.
W efekcie tego porozumienia powstał komitet koordynacyjny (Black Sea Grain Initiative Joint Coordination Centre – w skrócie JCC), który nadzoruje jego wykonanie. JCC prowadzi m.in. statystykę ruchu statków ze zbożem i innymi płodami rolnymi wypływających z ukraińskich portów do Turcji i innych krajów. W pierwszych dwóch tygodniach sierpnia z trzech ukraińskich portów morskich – w Odessie, Czarnomorsku oraz Jużnym – odprawionych zostało 16 statków z łącznym ładunkiem ok. 500 tys. ton kukurydzy, pszenicy, oleju i ziarna słonecznikowego. Wyekspediowane one zostały m.in. do Turcji, Iranu, Włoch, Korei. Pierwszym był statek Razoni z transportem 26,5 tys. ton kukurydzy dla Libanu. Kolejne ładunki pszenicy mają trafić m.in. do Etiopii.
Możliwość zawarcia porozumienia w sprawie eksportu ukraińskiego zboża bezpośrednio przez Morze Czarne już w lipcu zaczęła oddziaływać na ceny płodów rolnych w świecie. Światowa przeciętna cena tony kukurydzy – odnotowuje Pink Sheet Banku Światowego – obniżyła się z 335,7 dolarów za tonę w czerwcu do 323,0 dol. w lipcu, a cena tony pszenicy z 459,6 dolarów za tonę w czerwcu do 382,5 dol. w lipcu 2022 r. Na dalsze kilkuprocentowe spadki cen zbóż w świecie wskazują bieżące ich notowania w końcu lipca i na początku sierpnia.
Dalszy spadek cen zbóż i innych płodów rolnych zależeć będzie – zakładając, że porozumienie w sprawie transportu przez Morze Czarne będzie przez Rosję respektowane – od faktycznych zbiorów w zniszczonej wojną Ukrainie i od jej możliwości logistycznych. We wskazanej wyżej aktualizacji prognozy surowcowej Banku Światowego znalazła się m.in. informacja o skali wojennych strat w ukraińskiej produkcji rolnej. Wedle cytowanych źródeł ukraińskich w kraju tym zniszczona została jedna czwarta pól uprawnych. Tegoroczna produkcja zbóż obniży się o 37 proc., a możliwości eksportu o 41 proc. Sytuację komplikuje zmniejszenie pojemności ukraińskich magazynów zbożowych – na skutek zajęcia albo rosyjskich zniszczeń zmalała ona z 57 do 24 mln ton.
Wszystko razem wskazuje, że jeśli nie dojdzie do jakiejś poważnej eskalacji rosyjsko-ukraińskich działań wojennych ceny zbóż w świecie powinny w najbliższych miesiącach ustabilizować się. Na silniejsze ich spadki i powrót do notowań sprzed wybuchu wojny trudno raczej liczyć.
>>> Statki z produktami rolnymi z Ukrainy
>>> UNCTAD o eksporcie rolnym z Ukrainy
>>> Bank Światowy o globalnych cenach produktów rolnych
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
