©GettyImages
Wysoką dynamiką wzrostu charakteryzuje się również branża Fintech. Jej rozwojowi sprzyjają czynniki demograficzne. Na Bliskim Wschodzie mamy bowiem dużą populację młodych, dobrze wykształconych i otwartych na nowe rozwiązania techniczne ludzi, chętnie korzystających ze smartfonów. W działaniach bliskowschodnich banków centralnych i instytucji nadzorczych widać dużą troskę o stabilność systemów finansowych. Decydenci w krajach arabskich zdają sobie bowiem dobrze sprawę, że tylko stabilne banki mogą wspierać bardzo istotny dla tych krajów proces dywersyfikacji gospodarczej.
Rynki bankowe w świecie arabskim są zróżnicowane. Na jednym biegunie mamy bowiem bogate kraje Zatoki Perskiej i ich stosunkowo nowoczesne sektory bankowe, na drugim natomiast dynamicznie rozwijające się, ale znacznie słabsze pod względem stopnia ubankowienia i rozwoju takie kraje, jak np. Egipt. Mamy również pogrążony od co najmniej paru dobrych lat w głębokim kryzysie gospodarczym i politycznym Liban, z jedną z najwyższych inflacji na świecie (171 proc. w 2022 r.) i upadłą walutą, którą w obrocie gospodarczym w dużym stopniu zastąpił dolar amerykański. Warto pamiętać, że Liban to też od dziesięcioleci centrum finansowe dla pogrążonej od ponad dekady w wojnie domowej Syrii. Według Banku Światowego jest to jeden z najpoważniejszych epizodów kryzysowych na świecie notowanych od połowy XIX w. W takiej sytuacji specjalnego zdziwienia nie budzi fakt, że sektor bankowy pozostaje niewypłacalny, ponieważ straty finansowe w systemie bankowym przekraczają 72 mld dol., co stanowiło ponad trzykrotność PKB tego małego bliskowschodniego kraju w 2022 r. Po dawnej Szwajcarii Bliskiego Wschodu (tak określano przed laty Liban), pozostało już naprawdę niewiele.
Segmenty rynku bankowego
W krajach arabskich ważnym segmentem rynku bankowego staje się bankowość islamska, która poszerza swój zasięg geograficzny. Do rozwoju idei islamskiej bankowości przyczyniła się dekolonizacja i powstanie nowych państw z przewagą ludności muzułmańskiej. Finanse islamskie to jednak nadal niewielki (ok. 2 proc.) skrawek globalnych finansów, ale mający znaczenie systemowe już w 15 jurysdykcjach
W sposób naturalny bankowość islamska jest zdecydowanie najlepiej rozwinięta w krajach muzułmańskich. Banki te działają jednak również w państwach niemuzułmańskich. W Europie bankowość islamska rozwija się we Francji, Niemczech i Wielkiej Brytanii, czyli tam, gdzie mieszka sporo muzułmanów. W sposób naturalny z ich usług korzystają głównie wyznawcy islamu, choć trzeba pamiętać, że jest ona dostępna dla prawie wszystkich.
Zobacz również
„Finanse islamskie opierają się na przekonaniu, że pieniądze nie powinny same w sobie mieć żadnej wartości. To tylko sposób na wymianę produktów i usług, które mają wartość” – tak wyjaśnia istotę islamskich finansów Bank Anglii. Islamskie usługi finansowe (w tym bankowe) muszą być zgodne z szariatem. Na kształt tych produktów wpływa m.in. zakaz riba, ponieważ uniemożliwia tworzenie produktów odsetkowych. Szariat uznaje natomiast wartość pieniądza w czasie. Inne ważne zasady to gharar, czyli zakaz spekulacji oraz halal – transakcje finansowe powinny być bowiem etyczne, co oznacza m.in., że nie wolno inwestować w alkohol czy hazard. W finansach islamskich ważna jest również idea dzielenia zysków i strat. Problemem jest jednak jednoznaczna interpretacja tych zasad. W islamskich instytucjach finansowych działają rady nadzorcze szariatu, do których są powoływani islamscy uczeni. Ich zadaniem jest poświadczanie i udokumentowanie tego, że działalność instytucji finansowych oraz oferowane przez nie produkty finansowe są zgodne z zasadami szariatu.
W strukturze islamskich finansów dominują aktywa bankowe, których udział oszacowano na ok. 70 proc., natomiast kolejne 18 proc. stanowią instrumenty sukuk (w skrócie specyficzne papiery wartościowe oparte na aktywach).
Na świecie mamy 566 banków islamskich. Wśród tych bardzo dużych banków islamskich należy wymienić Al Rajhi Bank z Arabii Saudyjskiej, Dubai Islamic Bank ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich, Kuwait Finance House czy malezyjski Maybank. Czysty system bankowości islamskiej występuje jednak tylko w Iranie i Sudanie. Po przejęciu władzy przez Talibów taki system powstanie również w Afganistanie. W pozostałych krajach arabskich mamy mieszane systemy bankowe (dual banking system). W takich systemach bankowość islamska funkcjonuje obok bankowości konwencjonalnej, choć proporcje są bardzo różne. W Arabii Saudyjskiej czy w Kuwejcie udział aktywów islamskich w aktywach ogółem sektora bankowego jest wysoki. Są jednak kraje muzułmańskie, w których islamskie pożyczki czy depozyty dopiero raczkują.
Zobacz również
Prognozy dotyczące jednak rozwoju bankowości islamskiej są bardzo obiecujące. Refinitiv przewiduje, że na koniec 2026 r. islamskie finanse osiągną poziom prawie 6 bln dol. (w tym bankowość 4 bln dol.). Jeśli sprawdzą się te prognozy to w porównaniu do 2021 r. rynek islamskiej bankowości na świecie wzrośnie o 1,3 bln dol.
Banki Zjednoczonych Emiratów Arabskich
Największym arabskim bankiem jest katarski Qatar National Bank, którego aktywa na koniec 2022 r. przekroczyły wartość 323 mld dol. Drugi największy arabski bank to First Abu Dhabi Bank ze Zjednoczonych Emiratów Arabskich. Na liście największych banków afrykańskich drugie miejsce zajmuje natomiast najstarszy (utworzony w 1898 r.) i największy egipski bank National Bank of Egypt. Wymienione banki na tle banków z Chin, Europy, Japonii czy Stanów Zjednoczonych nie są jednak dużymi instytucjami. Dwa największe banki arabskie można znaleźć bowiem dopiero pod koniec pierwszej setki największych banków na świecie. W 2021 r. doszło w Arabii Saudyjskiej do fuzji National Commercial Bank i Samba Financial Group, co doprowadziło do powstania Saudi National Bank, który pod względem aktywów jest największym bankiem w tym kraju.
Wśród krajów arabskich największy sektor bankowy mają Zjednoczone Emiraty Arabskie (ZEA). To dzisiaj druga pod względem wielkości gospodarka w Lidze Państw Arabskich i jedno z najbogatszych państw na świecie pod względem PKB na mieszkańca. W jego skład wchodzi siedem emiratów. W ZEA działalność prowadzą banki z całego świata. Swoje oddziały mają banki z Chin, Europy i Stanów Zjednoczonych. Drugą grupę banków stanowią banki zarejestrowane lokalnie. Duże znaczenie w sektorze bankowym ZEA ma własność państwowa, co zresztą jest również cechą innych sektorów bankowych krajów znad Zatoki Perskiej. Więzy banków z rządami i rodzinami królewskimi są w tym regionie świata bardzo silne.
W ZEA usługi bankowe oferują banki islamskie (standalone islamic banks) oraz banki konwencjonalne, które rozwijają w ramach swoich struktur tzw. okna islamskie (islamic window). Udział aktywów banków islamskich w skonsolidowanych aktywach sektora bankowego ZEA wynosił w połowie 2023 r. ok. 17 proc. Całość aktywów sektora bankowego ZEA wyrażona w dolarach przekroczyła w 2023 r. 1 bln dol.
ZEA słyną również z hubów finansowych. Dubaj, a także stolica Abu Dhabi to największe i od lat najważniejsze regionalne centra finansów. W ostatnim czasie pojawił się jednak znaczący konkurent – stolica Arabii Saudyjskiej Rijad. W 33. edycji rankingu globalnych centrów finansowych Dubaj zajął w nim 22. miejsce. Jego pozycja jednak słabnie. Centra finansowe w tym rankingu są oceniane pod kątem środowiska biznesowego, kapitału ludzkiego, infrastruktury, rozwoju sektora finansowego i reputacji.
Sektor bankowy ZEA jest w dobrej kondycji finansowej. Do takiego stwierdzenia skłania krótka analiza informacji przedstawionych w ostatnim raporcie o stabilności finansowej przygotowanym przez bank centralny ZEA. Po pierwsze, atutem sektora bankowego ZEA jest wysoka adekwatność kapitałowa banków (wskaźnik CET1 na koniec 2022 r. wyniósł 17,4 proc.). Po drugie, wskaźnik kredytów do depozytów był na koniec 2022 r. stosunkowo niski (84,6 proc.). W raporcie na temat stabilności finansowej podkreślono również, że „rentowność sektora bankowego wzrosła dzięki wyższym wynikom odsetkowym netto i niższym odpisom z tytułu utraty wartości”. Nieco słabszą stroną sektora bankowego ZEA jest natomiast jakość udzielonych kredytów.
Bankowość islamska Arabii Saudyjskiej
Drugim pod względem wielkości sektorem bankowym jest sektor Arabii Saudyjskiej. W rozwoju bankowości na terenie Arabii Saudyjskiej dużą rolę odegrało pierwsze wydobycie ropy, które miało miejsce 3 marca 1938 r. Przed tą datą Arabia Saudyjska była znana z dwóch rzeczy: rozległych pustyń i dwóch najświętszych miejsc islamu. Odkrycie złóż ropy naftowej przyciągnęło do Arabii Saudyjskiej banki zagraniczne. Szybki rozwój sektora bankowego w Arabii Saudyjskiej nastąpił jednak dopiero w latach 70. XX w.
Sektor bankowy odgrywa najważniejszą rolę w strukturze systemu finansowego Arabii Saudyjskiej. W tym kraju działa 36 licencjonowanych instytucji (w tym 11 krajowych banków). Z uwagi na strategiczny charakter oraz ze względu na posiadany relatywnie wysoki procent globalnych rezerw ropy naftowej od lat są w Arabii Saudyjskiej obecne na rynku oddziały największych banków zagranicznych. Nie stanowią one jednak znaczącej konkurencji dla banków krajowych. Ich działalność koncentruje się na finansowaniu megaprojektów, usługach powierniczych i rozliczeniach. Oprócz banków komercyjnych w Arabii Saudyjskiej mamy również pięć wyspecjalizowanych instytucji kredytowych, które nie prowadzą działalności depozytowej, natomiast dostarczają długoterminowego finansowania rozwojowego dla przetwórstwa rolniczego i sektora MSP.
Zobacz również
https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/rynki-finansowe/bankowosc/indyjski-sektor-bankowy/
W Arabii Saudyjskiej funkcjonują cztery banki islamskie, w tym największa tego typu instytucja na świecie Al Rajhi Bank. Arabia Saudyjska ma największy odsetek finansowania islamskiego (86 proc.) spośród wszystkich krajów, które pozwalają bankom konwencjonalnym działać obok banków islamskich. Nieco większy udział w strukturze aktywów bankowości islamskiej mają banki konwencjonalne, oferujące okna z usługami finansowymi zgodnymi z szariatem. Ostatnio kołem napędowym islamskich aktywów bankowych są islamskie pożyczki mieszkaniowe.
Silną stroną saudyjskich banków jest ich wysoka płynność i adekwatność kapitałowa. Wskaźnik adekwatności kapitałowej na koniec 2022 r. był na poziomie 19,9 proc. (dane Narodowego Banku Arabii Saudyjskiej). Banki nie mają problemów z jakością kredytów. Na koniec 2022 r. odsetek kredytów zagrożonych wyniósł 1,8 proc.
Arabia Saudyjska realizuje obecnie bardzo ważny program społeczno-gospodarczy Vision 2030. W obszarze gospodarczym program ma sprzyjać wzrostowi gospodarczemu oraz zwiększaniu dywersyfikacji gospodarczej. Ma w tym pomóc prężnie działający sektor bankowy. Zgodnie z założeniami programu wielkość sektora bankowego mierzona wartością aktywów powinna w okresie od 2019 do 2030 r. wzrosnąć o 73 proc.
Egipski sektor bankowy
Z Półwyspu Arabskiego przenieśmy się teraz na inny kontynent, do Afryki i do Egiptu. Sektor bankowy Egiptu jest trzecim pod względem wielkości aktywów wśród krajów arabskich, a drugim (po sektorze bankowym RPA) na kontynencie afrykańskim. Egipt to także największy kraj arabski (liczba mieszkańców już dawno przekroczyła 100 mln obywateli) i kolebka bankowości islamskiej. To właśnie w Egipcie powstały w latach 60. XX w. kasy oszczędnościowe oparte na szariacie, a na początku następnej dekady rozpoczął działalność Nasser Social Bank, który był pierwszym nowoczesnym bankiem islamskim.
Bankowość egipska przechodziła różne etapy rozwoju. Początki egipskiej bankowości datuje się na drugą połowę XIX w., a na jej rozwój wpływ miało otwarcie w 1869 r. Kanału Sueskiego. W dziejach egipskiej bankowości był też okres budowy scentralizowanego sektora bankowego.
Aktywa banków stanowią ok. 90 proc. aktywów systemu finansowego. Wielkość sektora bankowego w Egipcie potroiła się w ciągu ostatnich pięciu lat, czego nie udało się osiągnąć żadnemu z pozostałych arabskich sektorów bankowych.
Zobacz również
Egipt nigdy nie należał do krajów ubankowionych. Coraz większa liczba obywateli ma jednak dostęp do rachunków transakcyjnych, obejmujących konta w bankach, konta poczty egipskiej, portfele wirtualne i karty prepaid. Z raportu Banku Centralnego Egiptu wynika, że na koniec 2022 r. liczba osób posiadających rachunek transakcyjny wzrosła do 42,3 mln, co stanowi 64,8 proc. kwalifikujących się osób (pow. 16 roku życia) i oznacza wyraźny postęp w porównaniu z 2016 r. Jeśli uwzględnimy tylko rachunki bankowe to taki produkt w Egipcie ma ok. 1/3 dorosłych, co na tle Europy jest słabym wynikiem.
Według danych Banku Centralnego Egiptu wyniki finansowe dziesięciu największych banków były ostatnio dobre, choć trzeba zwrócić uwagę na słabnącą adekwatność kapitałową. Wskaźnik kredytów do depozytów był bardzo niski (50,2 proc. na koniec marca 2023 r.). Atutem największych egipskich banków jest ich rentowność. Niestety zdaniem międzynarodowej agencji ratingowej Fitch pogorszeniu uległo środowisko operacyjne funkcjonowania banków.
Agencja ratingowa Fitch obniżyła w maju ubiegłego roku ratingi kredytowe czterech największych egipskich banków, co było pokłosiem obniżenia oceny wiarygodności kredytowej samego Egiptu (agencja Fitch obniżyła rating Egiptu z B+ do B z perspektywą negatywną, argumentując, że nastąpił istotny wzrost ryzyka finansowania zewnętrznego). Trzeba bowiem pamiętać, że największe banki egipskie inwestują na dużą skalę w dług państwowy. Po Argentynie Egipt jest drugim największym dłużnikiem Międzynarodowego Funduszu Walutowego. W tych niekorzystnych warunkach przyszłość egipskiej bankowości jest zagrożona.
W świecie arabskim obserwujemy wysoką dynamikę rozwoju sektorów bankowych. Banki w krajach arabskich przechodzą również szybką cyfryzację, dostosowując się w ten sposób do dużej populacji młodych ludzi. W krajach arabskich wzrasta również znaczenie zielonego finansowania. W najsilniejszych sektorach bankowych Bliskiego Wschodu widać też potrzebę dalszej konsolidacji banków. To ważny trend, bo większe banki będą mogły lepiej w przyszłości wspierać proces dywersyfikacji gospodarek z tego regionu świata.
—
dr Błażej Lepczyński, pracownik naukowy Uniwersytetu Gdańskiego w Katedrze Bankowości i Finansów, specjalizuje się w zagadnieniach związanych z bankowością, funkcjonowaniem agencji ratingowych oraz rynkiem venture capital
W styczniu 2020 roku Wielka Brytania formalnie opuściła Unię Europejską. Oczekiwane korzyści z brexitu, poza odzyskaniem suwerenności w zakresie kształtowania prawa i zewnętrznych relacji gospodarczych, jednak się nie zmaterializowały. Widoczny jest natomiast spadek wydajności i konkurencyjności brytyjskiej gospodarki, co wpływa także na kondycję rynku pracy.
